Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

peyğəmbərimizin evlilikləri İlə əlaqədar başqa bir elmi araşdırma

İslama istiqamətli etirazlardan biri də Peyğəmbərimizin (s. a. a) evlilikləridir. Deyirlər ki, çox evlilik onsuz da/zatən başlı başına bir cinsi düşkünlük, şəhvət iç motivinə boyun əymək mənasını verərkən Peyğəmbər, ümməti üçün qanuniləşdirdiyi dörd qadınla kifayətlənməyərək özü üçün bu ədədi doqquza çıxardı.

Bu məsələ Qurandakı dəyişik çox sayda ayələ əlaqəlidir. Buna görə məsələni hər istiqaməti ilə araşdırmaq üçün əlaqədar ayəs(n)i ələ alınca uzun şərh etmək lazımdır. Bundan ötəri detallı şərhi uyğun olan yerinə buraxdıq. Hələlik məsələyə xülasə olaraq toxunacağıq.

Belə deyirik: Bu etirazı irəli sürənlərin bu gerçəyi göz önünə al/götürmələri lazımdır: Peyğəmbərimizin çox sayda qadınla evlənməsi, sandıqları kimi sadə bir məsələ deyil. (Ki Peyğəmbər qadınlara həddindən artıq dərəcədə düşkün olduğu üçün bərabər/yoldaşlarının sayını doqquza çıxardı.) Tərsinə həyatı boyunca seçdiyi hər bərabər/yoldaşı üçün xüsusi bir seçim səbəbi vardır. Peyğəmbərimiz (s. a. a) ilk evliliyini Hz. Xədicə ilə (Allah ondan razı olsun) etdi. İyirmi küsər il boyunca yalnız onunla evli qaldı. (Bu müddət onun evləndikdən sonrakı ömürünün üçdə ikisidir.) Bu müddətin on üç ili Peyğəmbər oluşundan sonra və Məkkəyə hicrət etmədən əvvəlki dövrə rast gələr. Sonra Mədinəyə hicrət etdi və mesajını yaymağa, dini ucaltmağa başladı. Digər evliliklərini bundan sonra etdi. Evləndiyi qadınların kimi bakirə, kimi dul, kimi gənc, kimi yaşlı, kimi böyük/ər-qarı/qazancı/arvad idi. Ömürünün on ilə yaxın hissəs(n)i belə keçdi. Sonra nikahı altındakılar xaricində başqa bir qadınla evlənməsi qadağan edildi.

Bilinən bir şeydir ki, bu xüsusiyyətləri daşıyan bir davranış formasını; sadə bir qadın sevgisi ilə, qadın düşkünlüyü ilə, həddindən artıq cinsi gonbulluqla açıqlayıb səbəbləndirmək mümkün deyil. Bu müddətin başı və sonu belə bir səbəbə tərs düşər.

Üstəlik, insanlara istiqamətli müşahidələrimizdən şübhəsiz olaraq bilirik ki qadın düşkünü, qadın sevgisinə meftun və onlarla görüşməyə can atan kişi, qadının gözəlinə, cazibədarına, cazibədarına, gəncinə tutqun olar. Bu xüsusiyyətlər də Peyğəmbərimizin (s. a. a) bu mövzudakı tətbiqləri ilə uyğunlaşmaz. Peyğəmbərimiz bakirədən sonra dul qadınla, gənc qadından sonra yaşlı qadınla evlilik etdi. Məsələn yaşlı bir qadın olan Ümmü Sələmə ilə evləndi. Yenə Zeynəb binti Cahş ilə evləndiyində Zeynəbin yaşı əllini geçkindi. Bu evlilikləri Aişə və Ümmü Həbibə kimilərlə evləndikdən sonra etdi. İşdə vəziyyət budur.

Ayrıca bərabər/yoldaşlarına belə dedi: "Əgər dünyanı və dünya gözəlliyini istəyirsinizsə mehirlerinizi verərək sizə gözəlliklə yol verərəm, yəni sizi boşayaram. Əgər Allahı, Peyğəmbəri və axirəti seçirsinizsə dünyadan uzaq dayanar; bəzənməyə gözəlləşməyə yanaşmazsınız." Onun bərabər/yoldaşlarına istiqamətli bu sözlərini Qurandan öyrənirik:

"Ey Peyğəmbər, bərabər/yoldaşlarına söylə: Əgər dünya həyatını və bəzəklərini istəyirsinizsə, gəlin sizə boşanma əvəzinizi verim və gözəlliklə yollayım. Əgər Allahı, Peyğəmbəri və axirət yurdunu istəyirsinizsə bilin ki, Allah içinizdən yaxşı işlər edənlərə böyük mükafat hazırlamışdır." (Əhzab, 28-29) Görüldüyü kimi bu rəftar da qadın gözəlliyinə düşkün, onlarla görüşmək üçün can atan bir kişinin vəziyyətini əks etdirmir.

O zaman bu məsələni dərinliyinə araşdıran insaflı bir araşdırmaçıya bir tək şey qalır. O da Peyğəmbərimizin bisetinin başlanğıcından sonuna qədər ki bütün evliliklərini şəhvətpərəstlik, qadın düşkünlüyü və zövq axtarış/arama xaricində başqa faktorlara bağlamaqdır.

Peyğəmbərimiz (s. a. a) bu bərabər/yoldaşlarından bəziləri ilə güc qazanmaq, dəstək və tərəfdar əldə etmək üçün evləndi. Bəziləri ilə ürəkləri qazanmaq və pisliklərdən qorunmaq üçün evləndi. Bəzi evliliklərini evləndiyi qadınların baxımlarını boynuna götürmək, dolanışıqlarını təmin etmək, dulların və gücsüzlərin yoxsulluqdan və pərişanlıqdan qorunmasına möminlər arasında cığır açmaq üçün etdi. Bəzi evliliklərini şəriətin bir hökmünü vurğulamaq, onu həqiqətən tətbiq etmək, beləcə səhv bir ənənəs(n)i qırmaq, insanlar arasında məşhur olan batil bidətləri yıxmaq üçün etdi. Necə ki Zeynəb binti Cahş ilə olan evliliyi belə bir hadisə idi. Zeynəb, Zeyd b. Hərisənin bərabər/yoldaşı idi. Zeyd onu boşadı. Zeyd, Peyğəmbərimizin övladlığı idi. Ərəblər, övladlığın bərabər/yoldaşını öz övladın bərabər/yoldaşı kimi qəbul edir və ata onunla evlənə bilməzdi. Peyğəmbərimiz bu qənaətin əsli olmadığını göstərmək üçün Zeynəb ilə evləndi və arxasından haqqında bəzi ayələr endi.

Peyğəmbərimiz Hz. Xədicənin ölümündən sonra əvvəlcə Sevda b. Zemə ilə evləndi. Bərabər/yoldaşı ikinci Habeşistan hicrətindən sonra ölmüşdü. Sevda, mömin bir mühacir idi. Əgər ailəsinin yanına dönsəydi, bir çox mömin kişi və qadına etdikləri kimi həmyerlisiləri ona da işgəncə edər, öldürərlər və dinindən çevirib təkrar kafir edərdilər.

Peyğəmbərimiz, bir evliliyini də əri Abdullah b. Cahşın Uhudda öldürülməsindən sonra Zeynəb binti Huzeyme ilə etdi. Zeynəb cahiliyyə dövrünün ərdəmli xanımlarından biri idi. Kasıblara, yoxsullara çox köməklər etdiyi və onlara şəfqətlə davrandığı üçün "yoxsulların anası" ləqəbi ilə xatırlanırdı. Peyğəmbərimiz onunla evlənməklə etibarını qorudu.

Peyğəmbərimiz, bir evliliyini də Ümmü Sələmə ilə etmişdi. Adı Hind idi. Daha əvvəl Peyğəmbərimizin xalasının oğulu və süd qardaşı Abdullah Əbu Sələmənin bərabər/yoldaşı idi. Abdullah, ilk Habeşistan mühacirlərindən idi. Ümmü Sələmə dindar, fəzilətli bir xanım idi. Dindarlığı yanında məqsədəuyğun fikirli idi. Əri öldüyündə yaşlı idi, başında yetimlər vardı. Buna görə Peyğəmbərimiz (s. a. a) onunla evləndi.

Peyğəmbərimiz, bir evliliyini də Safıya binti Huyeyy b. Ahtab ilə etdi. Safıyanın bərabər/yoldaşı "Məni Nadır" qəbiləsinin rəisi idi. Əri Hayber Döyüşündə öldü. Atası da "Məni Kurayza" qəbiləsi ilə edilən döyüşdə öldürülmüşdü. Safıya Hayberdə alınan əsirlər arasında idi. Peyğəmbərimiz onu seçib azat etdi və özü ilə evləndi. Beləcə onu pərişanlıqdan və zillətdən qurtardı. Bu evliliklə Peyğəmbər Yəhudilərlə qohumluq bağı qurdu [və Müsəlmanlar ilə Yəhudilər arasındakı əlaqələrin yaxşılaşmasını təmin etdi].

Peyğəmbərimiz, bir evliliyini də Cuveyriye ilə etdi. Əsl adı Burara idi və Mustalak oğullarının böyüyü olan Hərisin qızı idi. Bu evlilik Mustalak oğulları ilə edilən döyüşdən sonra oldu. Müsəlmanlar bu qəbilənin iki yüz/üz ailəsini qadınları və uşaqları ilə birlikdə əsir al/götürmüşlər idi. Peyğəmbərimiz Cuveyriye ilə evlənincə Müsəlmanlar "Bunlar Peyğəmbərimizin hısımlarıdırlar, onları əsir tutmaq yaraşmaz" deyərək hamısını azat etdilər. Bunun üzərinə bütün Mustalak qəbiləsi iman edərək Müsəlmanlara qatıldı. Böyük bir kütlə meydana gətirirdilər. Müsəlman olmaları digər Ərəblər üzərində müsbət bir təsir buraxmışdı.

Peyğəmbərimizin bir başqa evliliyi də Meymune ilə idi. Əsl adı Burara idi. Hərisi Ayparasıyanın qızı idi. İkinci əri Əbu Ruhm b. Abduluzzanın ölümü üzərinə özünü nökər olaraq Peyğəmbərimizə (s. a. a) həsr etdi. Peyğəmbərimiz isə ona evləndirmə təklifi edərək özü ilə evləndi və bu barədə ayə endi.

Peyğəmbərimiz, bir başqa evliliyini də Ümmü Həbibə ilə etdi. Adı Ramla idi və Əbu Süfyanın qızı və Ubeydullah b. Cahşın bərabər/yoldaşı idi. İkinci Habeşistan hicrətində bərabər/yoldaşı özü ilə birlikdə hicrət etdi. Lakin orada Xristian oldu. Amma atası Əbu Süfyanın İslama qarşı əsgər yığdığı o günlərdə özü İslama bağlılığını davam etdirdi. Peyğəmbərimiz (s. a. a) onunla evlənərək onu qoruma altına aldı.

Peyğəmbərimiz bir başqa evliliyini Ömərin qızı Yarımmüdafiəçisə ilə etdi. Bərabər/yoldaşı Huneys b. Hazzaka Bədir Döyüşündə öldüyü üçün dul qalmışdı. Peyğəmbərimiz bir başqa evliliyini də Əbu Bəkirin qızı Aişə ilə etmişdi. Aişə bakirə idi.

Bu xüsusiyyətləri bu mövzunun başında ömürünün başlanğıcı və sonuna bağlı söylədiklərimizlə birlikdə göz önünə al/götürək. Ayrıca zahitliğini, bəzəkdən uzaq duruşunu və bərabər/yoldaşlarını da belə olmağa təşviq edişini düşünək. O zaman etdiyi evliliklərin digər insanların evlilikləri kimi olmadığını qətiliklə anlarıq.

Bunlara bir də qadınlara istiqamətli yaxşı davranışlarını, cahiliyyə çağlarının, primitivlik əsrlərinin ortadan qaldırdığı haqqlarını və itirdirdiyi ictimai haqqlarını yenidən canlandırmasını əlavə etmək lazımdır. Belə ki, rəvayətə görə son sözü qadınları kişilərə tövsiyə etmək oldu. Belə buyurdu: "Namaz, namaz. Əlinizin altındakı kölələrinizə, güclərinin çatmayacağı işlər yükləməyin. Qadınlar haqqında Allahdan qorxun. Onlar sizin əlinizə düşmüş yazıqlardır." (Sires(n)i Halebi, c. 3, s. 473)

Bərabər/yoldaşları arasında ədalətli davranmaq, onlarla yaxşı dolanmaq, könüllərini xoş tutmaq ona məxsus davranışlardan idi. (Bu mövzuda inşallah irəlidəki araşdırmalarda bəzi nümunələr dilə gətiriləcək.) Dörddən çox qadınla evlənə bilmək, eynilə kəsilməz və iftarsız bir neçə gün arxa arxaya oruc tutmaq kimi ona məxsus bir hökmdür və ümmətə qadağan edilmişdir. İşdə bu xüsusiyyətlər və onların insanlar tərəfindən açıqca görülmələri, əleyhində kampaniya icra etmək üçün davamlı fürsət gözləyən düşmənlərini bu məsələ üzündən özünə qarşı çıxmaqdan saxladı.

7- Ana-atanın və yaxınların arxada qoyduqlarından kişilərə bir pay vardır; ana-atanın və yaxınların arxada qoyduqlarından qadınlara da bir pay vardır. Gərək azından, gərək çoxundan (fərq etməz; onlar üçün) müəyyən bir hissə vardır.



8- Miras bölünməsində (mirasdan payı olmayan kasıb) yaxınlar, yetimlər və düşkünlər hazır olsa, bundan onları da ruzi verildirin və onlara gözəl söz söyləyin.



9- Özləri, geriyə zəif uşaqlar buraxmış olduqları təqdirdə, onların vəziyyətindən qorxacaq olanlar, (yetimlərə haqsızlıq etməkdən) qorxub titrəsinlər. O halda Allahdan qorxsunlar və doğru söz söyləsinlər (doğru bir üsul izləsinlər).



10- Şübhəsiz, haqsızlıqla yetimlərin mallarını yeyənlər ancaq, qarınlarını odla doldurarlar və yaxın bir zamanda alovlanmış atəşdə yanacaqlar.

ayələrin Şərhi

Zəmin hazırlayıcı bəzi ön şərhlərdən sonra bu ayələr ilə miras hökmlərinin ortaya qoyulmasına başlanır. Hər şeydən əvvəl miras hökmləri ilə əlaqədar qanun xüsusiyyətində ümumi mahiyyətdə bir şərh edilir. Bunun səbəbi isə, doğum və qohumluq sabit olduqdan sonra bəzi qohumların və yaxınların davamlı şəkildə mirasdan məhrum tutula bilməyəcəyini ifadə etməkdir. Məsələn kiçik yaşdakı varislərin və qadınların mirasdan uzaq tutula bilməyəcəkləri vurğulanır. Buna əlavə olaraq yetimlərin mirasdan məhrum edilməsinə bağlı çəkindirməyə yer verilir. Çünki yetimi mirasdan məhrum etmək, digər varislərin onların mallarını haqsızlıqla yemələri nəticəsini verər ki, uca Allah bunu şiddətlə qadağan edir. Bunların yanında ölünün mirası bölüşülərkən orada olan ancaq miras haqqına sahib olmayan qohumlara, yetimlərə və yoxsullara bir şeylərin ikram edilməsinə toxunulur.

"Ana-atanın və yaxınların arxada qoyduqlarından kişilərə bir pay vardır..." Ayənin orijinalında keçən "nəsib" sözü, pay və hissə mənasını verər. Sözün kökü, "dəstək olmaq" mənasını verən "nasb" sözüdür. Hissəyə bu adın verilməsi, bölüşülən hər payın, digərinə qarışmaması üçün ayrılıb bir küncə buraxılması etibarıyladır. Yenə ayədə keçən "tereke" ölünün arxasından qalan malı deməkdir. Sanki ölü onu buraxır və ondan ayrılır. Bu səbəbdən bu sözün bu mənada istifadə edilməsi, istiare növü bir istifadədir; ancaq get-gedə bu mənada istifadə edilməsi normallaşmışdır.

Yenə ayədəki "ekrebun" sözü, yaxın qohumlar deməkdir. "Ekri-ba" və "ululkurba" sözləri yerinə bu sözün seçilməsi, bir şəkildə mirasda ölçünün ölüyə yaxınlıq dərəcəsi olduğunu göstərməyə dəlalət etməsi üçündür. Bu mövzu "Atalarınız və oğullarınızdan hansının fayda baxımından sizə daha yaxın olduğunu bilməzsiniz." (Nisa, 11) ayəs(n)i araşdırılarkən ələ alınacaq. Yenə ayədə keçən "fərz" sözü bərk/qatı bir şeyi kəsmək, parçalarını bir-birindən ayırmaqdır. Bu səbəbdən vacib mənasında istifadə edilər. Çünki yerinə yetirilməsi və ona boyun əyilməsi, tərəddüdə yer verilmədən təyin olunmuş və qətilik qazanmışdır. 'Nəsib-ən/en mefruz' isə, dəqiqləşmiş, təyin olunmuş pay deməkdir.

Bu ayədə küllü bir hökm verilir. Öhdəçiliklilərin zehinlərində alışılmış olmayan yeni bir sistem ortaya qoyulur. Çünki İslamdakı formas(n)ı ilə miras hökmləri, daha əvvəl bənzəri görülməmiş bir xüsusiyyət daşıyar. Daha əvvəlki adətlərə və ənənələrə görə bəzi varislər mirasdan məhrum edilərdi. Bu ədəd/adət insanlar arasında ikinci bir təbiət kimi kökləşdiyi üçün bunun tərsinə hökmlər eşidildiyi zaman nəfslər qabarar və yalançı duyğular hərəkətə keçər.

İslam buna hazırlıq üçün ilk mərhələdə möminlər arasında Allah üçün sevməyi və möminlər arasında din üçün fədakarlığı gücləndirdi. Möminlər arasında qardaşlıq bağları qurdu. Sonra qardaşları bir-birinə varis edərək köhnə miras ənənəsini qüvvədən qaldırdı. Beləcə möminlərin köhnə sistemə bağlılıqları boşaldıldı, bu mövzudakı fanatizmdən sıyrılmaları təmin edildi. Arxasından din güclənib bərkiyincə ululerhamın (yaxın qohumların) varis ola bilmələrini qanuniləşdirdi. Bunu etdiyi zaman bu tənzimləməni çox müsbət şəkildə qəbul edəcək ədəddə mömin camaat meydana gəlmişdi.

Bu giriş xüsusiyyətli şərhimizdən aydın olur ki, bu ayənin gəldiyi nöqtə açıqca ifadə etmə və hər cür tərəddüdü və şübhəni ortadan qaldırma nöqtəsidir. Bu məqsədlə "Ana-atanın və yaxınların arxada qoyduqlarından kişilərə bir pay vardır." ayəsiylə prinsipi ortaya qoyur. Buna görə hökm mütləqdir. Heç bir vəziyyətlə, sifətlə və ya baş-ka bir şeylə əsla qeydli deyil. Eynilə bunun kimi hökmün mövzusu olan kişilər sözü də ümumidir, heç bir bitişik söz ilə məhdudlaşdırılmış deyil. Buna görə kiçiklər də böyüklər kimi pay sahibidirlər.

Uca Allah arxasından "Ana-atanın və yaxınların arxada qoyduqlarından qadınlara da bir pay vardır." buyurur. Bu ifadə də bir əvvəlki cümlə kimi ümumidir, heç bir məhdudlaşdırma kölgəsi daşımaz. Buna görə heç bir məhdudlaşdırma və qeydləmə olmadan bütün qadınları ehtiva edər. "Ana-atanın və yaxınların arxada qoyduqlarından..." ifadəsində əvəzlik istifadə edilə biləcəyi halda belə edilməyib açıq ifadə tərzinin seçilməsi, sarih ifadənin və diqqətə çarpanlaşdırmanın haqqını tam olaraq vermək üçündür. Sonra "Gərək azından, gərək çoxundan (fərq etməz)." deyilməklə həm açıqlıq məqsədi gücləndirilir, həm də miras payında azlıq və kiçiklik üzündən göz yummağa yer verilməməsi lazım olduğu vurğulanır. Sonunda "nəsib-ən/en mefruzen=onlar üçün müəyyən bir hissə vardır." deyilir. Bu, əvvəlki "nəsib" sözündən haldır, nəsib pay mənasını versə belə, onda məsdər mənas(n)ı yatır. Bu ifadə vurğulamağı gücləndirmə və diqqətə çarpanlaşdırmağı artırma məqsədi daşıyar. Məqsəd miras paylarının qəti və müəyyən olduqlarını, qarışıqlığı və naməlumluğu qəbul etmədiklərini ifadə etməkdir.

Bu ayə miras hökmünün, Peyğəmbərimizin mirasını da ehtiva edəcək şəkildə ümumi olduğuna və yenə miras paylaşmasında ta'sib üsulunun, yəni paylarda azalmağı bütün paylara bərabər şəkildə paylama etmənin doğru olmadığına dəlil göstərilmişdir.

"Miras bölünməsində (mirasdan payı olmayan kasıb) yaxınlar, yetimlər və düşkünlər hazır olsa..." Ayədən aydın olduğuna görə pay sahibi olmayan kəslərin bölüşəm əsnasında hazır olmaları demək, bəzi təfsirçilərin dedikləri kimi ölünün vəsiyyəti əsnasında hazır olmaları deyil, varislərin mirası bölüşməyə başladıqları sırada hazır olmaları deməkdir. Bu açıqdır.

Buna görə buradakı qohumlardan məqsəd bu qohumların kasıb olanlarıdır. Onların yetimlərlə və yoxsullarla bir yerdə sayılmaları da bunu göstərər. Ayrıca "bundan onları da ruzi verildirin və onlara gözəl söz söyləyin." ifadəsinin üslubundan aydın olan da budur. Bu üslubda mərhəmət və yumşaqlıq çağırışı vardır. Buna görə bu ifadədəki xitab, ölünün vəlilərinə və varislərə istiqamətlidir.

Ayədə haqqında danışılan 'ruzi vermə' zərurətmi, yoxsa menduplukmu ifadə etdiyi mübahisə/müzakirə mövzusu olmuşdur. Bu məsələ bu kitabın çərçivəsi xaricində qalan bir fiqh mövzusudur. Ayrıca bu ayə möhkəmdirmi, yoxsa miras ayəs(n)i ilə neshedilmişdirmi mövzusu da mübahisə et/müzakirə edilmişdir. Halbuki bu iki ayə arasında ziddiyyət yoxdur. Çünki miras ayəs(n)i varislərin paylarını təyin edərkən bu ayə başqaları haqqında fərz və ya mendup olan başqa və naməlum ödəməyə işarə edir. Buna görə ortada nəshin səbəbi yox. Xüsusilə bu veriləcək malın, verilməsi, mendup qəbul edilsə. Onsuz da/zatən ayənin zahirindən az çox bu ehtimal ortaya çıxır.

"Özləri, geriyə zəif uşaqlar buraxmış olduqları təqdirdə, onların vəziyyətindən qorxacaq olanlar..." Ayədə keçən "velyahşe" sözünün kökü olan "haşyet" sözü, olmasından qorxulan şeyin ürəkdə buraxdığı təsirdir. Sözdə hörmət və ucaltma mənas(n)ı da vardır. [Qorxulacaq şey böyük bilinər.] Ayədə keçən "sedid" sözünün əsli olan "sedad" söz haqqında istifadə edildiyində sözün doğru və dürüst olması mənasını verər.

Bu ayələ "Ana-atanın və yaxınların arxada qoyduqlarından kişilərə bir pay vardır." ayəs(n)i arasında müəyyən bir əlaqənin olması uzaq bir ehtimal deyil. Çünki ümumi olması cəhəti ilə kiçik yaşdakı yetimlərin miraslarını da ehtiva edər. O zaman kiçik yaşdakı varisləri mirasdan məhrum etmə yolunu tutanlara istiqamətli bir təhdid məqsədi daşıyar. O təqdirdə "doğru söz söyləsinlər" ifadəsi, mirasdan məhrum etmə tutum və tətbiqindən, yetimlərə və kiçik yaşdakı varislərə haqsızlıq etməkdən uzaq dayanmağı təlqin edən kinayəli bir ifadədir. Söz deyib də bununla hərəkəti nəzərdə tutmaq Quran dilində məşhur bir üslubdur. Çünki söz ilə hərəkət arasında ayrılmaz bir bütünlük vardır. Necə ki uca Allah başqa bir ayədə "İnsanlara gözəl söz söyləyin." (Bəqərə, 83) buyurur. Burada sözün yumşaqlıq, gözəllik kimi sifətlərlə deyil də düzgünlük ilə sifətləndirilmiş olması da bu şərhi təsdiq edər. Çünki sözün doğru olması demək, onun inanmağa və ona görə hərəkət etməyə əlverişli olmasıdır, yoxsa insan qürurunu və şərəfini qorumağa əlverişli olması deyil. [Necə ki bu, yumşaq və bilinən sözdə etibarlıdır.]

Hər nədirsə, "Özləri, geriyə zəif uşaqlar buraxmış olduqları təqdirdə, onların vəziyyətindən qorxacaq olanlar..." ifadəsi, baxımlarını boynuna götürərək zillətə və pərişanlığa düşmələrini önləyəcək vəliləri olmayan zəif uşaqlara mərhəmət və şəfqət etməyə istiqamətləndirici təmsili bir ifadədir. Ayədəki qorxutma və təhdid, yalnız həqiqətən gücsüz vəziyyətdə uşaqları olanlara məxsus deyil. Bunun dəlili "əgər geriyə zəif uşaqlar buraxmış olsalar" ifadəsindəki "lev=eğer" ədatının iştirak etməsi və ayədə 'gücsüz uşaqlarını buraxsalar' deyilməmiş olmasıdır. Tərsinə bu ifadə vəziyyəti izah edən bir təmsil, bir fərziyyə xüsusiyyətindədir. Məqsəd budur: O kəslər ki, sifətləri arasında bu xüsusiyyətlər vardır. Yəni ana-ataları ölmüş yetimlərə istiqamətli ürəklərində mərhəmət və şəfqət olanlar və bu bu sifətləri daşıyanlar, işdə onlar gerçək insanlardır, xüsusilə Allahın ədəbi ilə ədəblənmiş, ONun əxlaqı ilə əxlaqlanmış Müsəlmanlardır. Bu ifadə məna baxımından bu deməkdir: İnsanlar yetimlər mövzusunda çəkinsinlər, Allahdan qorxsunlar. Çünki bu yetimlər üzərlərində titrənilməsi, vəziyyətləri ilə maraqlanılması və özlərinə haqsızlıq edilməməsi baxımından öz yetimləri kimidir. Bu ifadə bizim 'Kim zillətdən və alçaldılmaqdan qorxur isə, işlə/çalışmaqla məşğul olsun' deməmiz kimidir ki hər kəs bu vəziyyətə düşməkdən qorxar.

Ayədə insanlara mərhəmət və şəfqət göstərmək deyil, bunun yerinə qorxmaq, Allahdan çəkinmək əmr edilir. Bunun tək səbəbi, bu ifadənin təhdid məqsədli olmasıdır. Başqalarının yetimlərinin başlarına gələn haqqlarının tapdalanması və mallarının haqsız şəkildə məğlub et/yeyilməsi kimi halların öldükdən sonra öz yetimlərinin başlarına da gələcəyi, başqalarının yetimlərinə etdikləri haqsızlıqların, arxada buraxacaqları yetimlərə keçəcəyi xatırladılır.

"O halda Allahdan qorxsunlar və doğru söz söyləsinlər (doğru bir üsul izləsinlər)." Daha əvvəl söylədiyimiz kimi ayənin zahirindən aydın olduğu qədəriylə buradakı sözdən məqsəd hərəkəti tətbiqdir. Amma görüş mənasında olması da mümkündür.