Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Ölənin uşağı varsa, buraxdığından ana-atasından hər biri üçün altıda bir hissə vardır... Əgər ölənin qardaşları varsa, anasının payı altıda birdir." Ana-atayla əlaqədar hökmün uşaqlara ətf edilməsi, bunların miras mövzusunda uşaqlarla eyni təbəqədə iştirak etdiklərini göstərər. Ayədə keçən "ana-atası ona varis olmuş isə" ifadəsi, ölünün varisinin tək onlar olduğu deməkdir. Ayədə "Əgər uşağı yoxsa və yalnız ana-atası ona varis olmuş isə" ifadəsinin ardından "Əgər ölənin qardaşları varsa" ifadəsinin iştirak etməsi, qardaşların qız və oğlanlar təbəqəsinə bitişik ikinci bir təbəqədə iştirak etdiklərini göstərər. Qız və oğlanların olması halında, qardaşlar miras al/götürə bilməzlər; ancaq qardaşların varlığı, ananın üçdə bir miras al/götürməsini maneələr/mane olar.

"Bu paylar, ölənin etdiyi vəsiyyət və ya borcun düşülməsindən sonradır." İfadədə keçən vəsiyyətdən insanların bu ayədə özünə çağırıldıqları şey nəzərdə tutulmuşdur: "Birinizə ölüm gəldiyi zaman, əgər geridə bir mal buraxacaqsa, anasına, atasına və yaxınlarına... vəsiyyət etmək sizə yazıldı..." (Bəqərə, 180) Borcun vəsiyyətdən prioritetli olduğuna dair hədislərdə edilən şərhlər, üzərində dayandığımız ayədə vəsiyyətin borcdan əvvəl zikr edilməsi xüsusuyla ziddiyyət təşkil etməz. Çünki, bəzi zamanlar əhəmiyyətsiz əhəmiyyətlidən əvvəl ifadə edilər. Səbəbinə gəlincə, bəzən əhəmiyyətli bir mövzuda sahib olduğu güclü stabilliyi və mövqeyi etibarilə, başqa bir mövzu haqqında ehtiyac duyulan təkidli, vurğulayıcı növdə şərh kimi üsullara ehtiyac duyulmaz. Bir mövzu üzərində təkid etmənin yollarından biri də onun ifadədə önə keçirilərək açıqlanmasıdır. Buna görə, "və ya borc" ifadəsi, istər istəməz mövzunu irəliyə aparma və ona çatdırma mövqesindədir.

Bu şərhdən, vəsiyyətin "yusi biha=yaptığı" ifadəsiylə xarakterizə edilməsinin səbəbi də açıqlığa qovuşmuş oldu. Çünki, bu xarakterizə etmə də təkidi ifadə edər. Ayrıca, ölüyə hörmət göstərilməsi və etmiş olduğu vəsiyyət haqqında hörmətinin güdülməsi lazım olduğuna dair bir işarədir də. Uca Allah bu barədə belə buyurmuşdur: Kim eşitdikdən sonra vəsiyyəti dəyişdirsə, günahı ancaq onu dəyişdirənlərin boyunadır."

"Atalarınız və oğullarınızdan hansının fayda baxımından sizə daha yaxın olduğunu bilməzsiniz." Ayədə xitab, bütün varislərə istiqamətlidir; yəni öz içlərindən ölənlərə varis olmaları etibarıyla bütün mükəlləflərə xitab edilmişdir. Bu ifadə, ata və oğulların mirasla əlaqədar paylarının fərqli meydana gəlinin sirrinə işarə etmə və "bilməzsiniz" şəklində bir xitab istifadə edilərək onları öyrətmə məqsədli deyilmişdir. Bu cür ifadə tərzi, bütün dillərdə tez-tez rast gəlinilən məşhur bir şeydir.

Qaldı ki, ayədə gələcəkdə öləcəkləri, ata və oğullarına miras buraxacaqları göz qarşısında saxlanılaraq varis olan və varis olmayan bü idin insanlara xitab yönəldilmiş olsaydı, "fayda baxımından daha yaxın olduğu" ifadəsinin bir mənas(n)ı olmazdı. Çünki, aydın olduğu kadarıyla ayədə söz mövzusu edilən faydalanmadan məqsəd, miras alınan mal ilə faydalanmadıyar. Bu da vereseyle əlaqədar bir xüsusdur, ölən şəxslə deyil.

Ayədə ataların oğullardan önə keçirilərək ifadə edilməsi, atalardan faydalanmanın oğullara nisbətlə daha erkən reallaşdığına istiqamətli bir işarə ehtiva edər. Buna bu ayə də nümunə göstərilə bilər: "Şübhə yox ki Səfa ilə Merve, Allahın nişanlarındandır." (Bəqərə, 158) Bu ayəs(n)i açıqlayarkən Peyğəmbər Əfəndimizdən (s. a. a) nəql edilən belə bir rəvayətə yer vermişdik: "Mən də Allahın başladığı yerdən başlayıram..."

Qohumluq bağının doğurduğu nəticələndirər göz qarşısında saxlanılar və qohumlara istiqamətli insani duyğular qiymətləndirilərək mövzuya yaxınlaşılsa, yenə eyni nəticəyə çatılar. Çünki insanoğlu, oğulunu ana-atasından daha çox sevər və ona çox maraq/əlaqə göstərər; o övladının həyat sürdürməsini öz həyatının davamı görər, amma ana-atasının davamlılığını öz davamlılığı görməz. Buna görə, ana-atayla oğul əlaqəsi, övladla ana-ata əlaqəsinə nəzərən daha güclü və varlıqları bir-birinə daha yapışıqdır. Mirasdan faydalanma bu qanun üzərinə qurulduğuna görə, insan məsələn öz atasına varis olunca, öz övladının varisi olduğu vəziyyətdən daha çox miras ala bilməsi lazımdır. İlk baxışda insan mövzunun tam tərsinə olduğu düşüncəsinə varsa da, vəziyyət belədir.

Bu ayə, yəni "Atalarınız və oğullarınızdan hansının fayda baxımından sizə daha yaxın olduğunu bilməzsiniz." ayəs(n)i, fitrətə söykənən başqa İslami hökmlərdə olduğu kimi, uca Allahın mirasla əlaqədar hökmləri də yaratma və xarici faktlar təməli üzərinə qurduğunu göstərən dəlilərdən biridir.

Ayrıca, "Sən yüzünü hanif olaraq dinə, Allahın insanları hansı fitrət üzrə yaratmış isə, ona çevir. Allahın yaradışında dəyişmə yoxdur. İşdə dümdüz din budur." (Rum, 30) ayəs(n)i kimi qanun qoymanın əslinə istiqamətli mütləq ifadəli şərhlər ehtiva edən Quran ayələri də mirasla əlaqədar hökmlərin fitrətə söykənən olduğuna dəlalət edər. Bu ayələrin şərhindən sonra, İslam şəriətində yaradış baxımından heç bir kök və dayağı olmayan bəzi zərurət gətirən hökmlərə və dəyişməyən miras paylarına yer verildiyi necə düşünülə bilər?

"Atalarınız və oğullarınızdan..." ifadəsindən, uşaqlardan olan uşaqların baba və nənələrə prioritet daşıdığı istiqamətində bir təəssürat əldə edilə bilər. Çünki, uşaqların və onların uşaqlarının olmasıyla baba və nənələr miras al/götürə bilməzlər.

"Bunları Allah tərəfindən qoyulan fərzlər olaraq qəbul edin..." Aydın olduğu qədəriylə, ayənin orijinalında keçən "farizaten" sözü, təqdiri bir hərəkət vasitəsilə mansup olmuşdur. Cümlənin təqdiri bucaqlımı belədir: "Huzu farizaten=bir fərz olaraq yapış" və ya "Elzimu farizaten=bunlara bir fərz olaraq bağlı qalın" və yaxud bu iki hərəkətin bənzəri məna daşıyan bir söz təqdir edilmişdir. Bu ifadə, söz mövzusu bölünmə və payların təyin olunmuş və olduğu vəziyyətdən əsla dəyişməyəcək şəkildə insanlara təqdim edildiyini vurğulayıcı bir təkidlə açıqlayır.

Bu ayə, bütün qisimləriylə birinci dərəcədən miras alan/sahə ana-ata və uşaqların paylarını açıqlamaqdadır. Ancaq bəzisini dəqiq bir şəkildə, bəzisini də üstü bağlı olaraq açıqlamışdır. Ölənin uşaqları varsa, ana-atadan hər birinə altıda bir verilər. Ölənin uşağı yoxsa, əgər yalnız ana-atası ona varis olsa, anaya üçdə bir və əgər ölənin qardaşları varsa, bu vəziyyətdə ona altıda bir verilər. Bir qıza, malın yarısı verilər. Başqa varis olmazsa, bir neçə qıza malın üçdə ikisi verilər. Ölənin qızları və oğlanları olsa, kişiyə iki qızın payı qədər verilər. İki qızın hökmü, eynilə qız və oğlanların hökmü kimidir. Yəni onlara malın üçdə ikisi verilər. Bunu, daha əvvəl də açıqlamışdıq. Bunlarla əlaqədar hökmlər ayədə dəqiq bir şəkildə açıqlanmışdır.

Hökmləri ayədə üstü bağlı olaraq açıqlananlara gəlincə; ölənin varisi yalnız bir oğlanı olsa, malın hamısı ona verilər. Bununla əlaqədar hökm, kişi və qızla əlaqədar açıqlanan bu ifadələrdən aydın olur: "Kişinin payı iki qızın payı qədərdir." "Əgər tək bir qız isə, mirasın yarısı onundur." [Tək bir qız mirasın yarısını al/götürər, kişi də qızın iki bərk/qatı al/götürdüyünə görə, tək olduğunda mirasın hamısını al/götürər deməkdir.] Varislər yalnız, oğlanlar olsa, payları bərabərdir. Bununla əlaqədar hökm isə, "Kişinin payı iki qızın payı qədərdir." ifadəsindən aydın olur. Ayə, köklü izahat baxımından çaşdırıcı xüsusiyyətə malikdir.

Bunu da bilmək lazımdır ki: Malı miras olaraq buraxma və onunla varisləri faydalandırma barəsində Peyğəmbər Əfəndimizlə (s. a. a) digər insanlar arasında heç bir fərq ol/tapılmadığı, ayənin mütləq ifadəli meydana gəlinin bir gərəyidir. Bu cür mütləq və ümumi ifadənin bir bənzərini, "Ana-atanın və yaxınların arxada qoyduqlarından kişilərə bir pay vardır; ana-atanın və yaxınların arxada qoyduqlarından qadınlara da bir pay vardır..." ayəsində açıqlamışdıq. Birinin irəli sürdüyü "Peyğəmbərin (s. a. a) öz diliylə açıqlandığı üçün Quranın ümumi xüsusiyyətli ifadələri, onu əhatə etməz." şəklindəki sözü isə, dinləməyə dəy-mez bir iddiadır.

Bəli, "Peyğəmbər özündən miras buraxarmı, yoxsa onun buraxmış olduğu hər şey sədəqədirmi?" barəsində Şiə və Əhli Sünnə arasında görüş fərqliliyi vardır. Bu ixtilafa səbəb olan şey, Əbu Bəkirin Fedek hadisəsində nəql etmiş olduğu bir rəvayətdir. Bu barədə araşdırma etmək, kitabımızın vəziyyətiylə uyğun gəlməz; bu səbəbdən bu mövzunu ələ almaq yerində olmaz. Məlumat əldə etmək istəyən əlaqədar qaynaqlara müraciət edə bilər.

"Etdikləri vəsiyyət və borc düşüldükdən sonra, bərabər/yoldaşlarınızın əgər uşaqları yoxsa, arxada qoyduqları mirasın yarısı sizindir... uşağınız varsa, buraxdığınızın səkkizdə biri onlarındır." Ayənin ifadə etdiyi məna aydın olar və açıqdır. Ayədə "nısf=yarısı" sözü, "ma tereke=geriye buraxdıqları" ifadəsinə izafə edilmişdir. Ancaq "rub'=dörtte bir" ifadəsində belə bir izafet yerinə "ər-rubus(n)u mimma terektum=geriye buraxdığınızdan dörddə bir" şəklində bir ifadə istifadə edilmişdir. İzafə olması lazım olarkən izafə edilməyən bir söz, açıq və ya təqdir edilmiş gizli "min" ədatıyla tamamlamağı tələb edir. Bu cür yerlərdə istifadə edilən "min" ədatı, ip ididə və bir şeydən başlanıldığı mənasını ifadə edər. Bu məna, bu ədatdan sonra iştirak edən şeyin əvvəliylə ələ alındığında özündən başlanılan şeyin bir cüzü, peyki və onda itmişcəsinə bir xüsusiyyətdə olduğu vəziyyətlə üst-üstə düşər. Bu da ancaq, ədatın sonrasının özündən başlanılan şeyə nisbətlə az və ya az kimi bir mövqedə olduğu vəziyyətlərdə olar. Bütünün altıda biri, dörddə biri və üçdə biri olduğu vəziyyətlər kimi. Bütünün yarısı və ya üçdə ikisi kimi vəziyyətlərdə, artıq belə bir şey söz mövzusu ola bilməz.

Buna görə uca Allah "altıda bir, üçdə bir və dörddə bir" kimi vəziyyətlərdə sözü bir başqa sözə izafə etməmiş və "əs-sudsu mimma tereke=bıraktığından altıda bir", "feli-ummih-is sulus=üçte bir anasınındır" və "lekum-ur rub'u=dörtte biri sizindir" buyurmuşdur. Yarı və üçdə iki olan vəziyyətlərdə isə, bu sözləri bir başqa sözə izafə edərək belə buyurmuşdur: "Lekum nısfu ma tereke=geriye buraxdıqlarının yarısı sizindir" və "felehunne sulusa ma tereke=ölünün arxada qoyduğunun üçdə ikisi onlarındır." Bir yerdə isə, "felehan nısfu=yarısı onundur" buyurmuşdur ki, burada "ən/en-nısf" sözü "əl" takısını tamlayanın yerinə özünə al/götürmüş və əslində "nısfu ma tereke"dir.

"Əgər miras buraxan kişi və ya qadının ana-atası və uşağı olmayıb (ana tərəfindən) bir kişi və ya bir bacıs(n)ı varsa... Allah biləndir, halım." Ayənin orijinalında keçən "kelale" əslində "əhatə və əhatə etmə" mənasında məsdərdir. Başı çevrelediğinden ötəri, başa buraxılan taca "iklil", parçalarını əhatə edən bütünə "kull" və ağırlığı, boynuna götürən şəxsi qucaqladığı üçün başqasına yük olan kimsəyə "kell" deyilmişdir. Ragıp əl-İsfahani, el-Müfredatında şöylə ifadə etmişdir: "Ata və uşaq xaricindəki varislərə "kelale" deyilər." Daha sonra belə əlavələr: "Peyğəmbərə (s. a. a) kelale haqqında soruşulunca belə buyurdu: "Ölüb də özündən sonra atası və uşağı olmayan kimsədir." Bu hədisdə kelale, varislərə deyil də ölən kimsəyə verilən bir ad olaraq ələ alınmışdır. Hər iki görüş də doğrudur. Çünki kelale məsdərdir; həm varisi, həm də miras buraxanı əhatə edər." Ragıpdan alınan götürmə burada sona çatdı.

Mən deyərəm ki: Kelalenin mənasıyla əlaqədar olaraq ifadə edilən şeylərə görə, ayənin orijinalında keçən "qana" hərəkətinin nakıs=eksik hərəkət, "reculun" sözünün onun adı, "yuresu" hərəkətinin "reculen sözüylə elin idili sifət və "kelaleten" sözünün onun xəbəri olduğunu söyləmənin heç-bir qorxusu yoxdur. Buna görə belə bir məna əldə etmiş olarıq: "Əgər ölən kimsə, varisin kelalesi yəni nə atası və nə də uşağı olsa..."

Burada başqa bir ehtimal da söz mövzusu ola bilər: "Qana" hərəkəti tam hərəkət, "reculun yuresu" isə, onun faili=öznesi və "kelaleten" sözü də hal yerinə etibarlı məsdərdir. Bu vəziyyətdə də ölünün varisə kelale olduğu istiqamətində bir məna çıxar qarşımıza. Nəql edildiyinə görə Zeccac belə demişdir: "Hərəkəti "yurisu" olaraq oxuyana görə, "kelaleten" sözü mef'uldür. "Yuresu" oxuyana görə isə, "kelaleten" hal olduğundan ötəri mansuptur."

Ayənin orijinalında keçən "ğayre muzarr" hal olduğu üçün mansupdur. "Muzarr" başqasına zərər vermək mənasını verər. Aydın olduğu qədəriylə burada, ölünün borc alaraq varislərə zərər verməsi nəzərdə tutulmuşdur; belə ki, varislərə zərər vermək və onları mirasdan məhrum buraxmaq məqsədiylə özünü borclu edər. Və yaxud həm borclanaraq, həm də geriyə qalan malın üçdə birini aşacaq miqdarda vəsiyyət edərək varislərə zərər verməkdir.

"İşdə bunlar, Allahın sərhədləridir... onun üçün alçaldıcı bir əzab vardır." Ayənin orijinalında keçən "hudud=sınırlar" sözü, "hədd"in çoxluğu olub, iki şeyin bir-birinə qarışmasını və aralarındakı imtiyazların qalxmasını önləyəcək olan maneə və vəziyyətə deyilir. Məsələn ev və bostan sərhədi kimi. Burada nəzərdə tutulan, mirasla əlaqədar hökmlər və açıqlanan feraiz, bölünmələrdir. İki ayədə, uca Allah miras mövzusunda Allaha və Rəsuluna itaət edənə veriləcək savabı və itaət etməyənin düçar olacağı davamlı və alçaldıcı əzabı açıqlayaraq onun mövqesini uca etmişdir.

mirasla əlaqədar ümumi şərh

"Allah, sizə övladlarınız haqqında (bunu) tövsiyə edər..." ifadəsiylə başlayıb "Allah, biləndir, halım" ifadəsiylə sona çatan iki ayə, bu surənin sonunda iştirak edən "Səndən fətva istəyərlər. Də ki: "Allah, atası və uşağı olmayan kimsənin mirası haqqındakı hökmü belə açıqlayır" ifadəsiylə başlayan ayə və bunlara əlavə olaraq "Ana-atanın və yaxınların arxada qoyduqlarından kişilərə bir pay vardır..." ayəs(n)i və "Qohum olanlar, Allahın kitabına görə, bir-birlərinə... daha yaxındırlar." (Əhzab, 6 və Ənfal, 75) ayələri, bu beş və ya altı ayə, İslamda mirasla əlaqədar Quranı qanunlardır. Nəql edilən hədislər də söz mövzusu ayələrə ən yaxşı şəkildə işıq tutmuş və detalları açıqlamışlar. Söz mövzusu ayələrdən mirasla əlaqədar detallı hökmlər mövzusunda təməl dayaq olan bir neçə küllü xüsus çıxarılmışdır:

Birincisi: "Atalarınız və oğullarınızdan hansının fayda baxımından sizə daha yaxın olduğunu bilməzsiniz." ifadəsində açıqlandı. Edilən şərhdən, ölüyə yaxınlıq və uzaqlıq dərəcəsinin miras mövzusunda təsirli olduğu xüsusu ortaya çıxar. Bu cümlə, ayənin davamıyla birlikdə qiymətləndirilincə, payın az və çox, böyük və kiçik oluşunu təsir etdiyi nəticəsini ifadə edər; "Qohum olanlar, Allahın kitabına görə, bir-birlərinə daha yaxındırlar." ayəsiylə qiymətləndirilincə də, miras mövzusunda nesep baxımından daha yaxın olanın uzaq olanı maneə törətdiyi və ona prioritet daşıdığı nəticəsini ifadə edər.

Buna görə, yaxınlar içərisində ölən kimsənin ən yaxını, atası, anası, kişi və qız uşağıdır. Çünki, bunlarla ölü arasında hər hansı bir vasitəs(n)i söz mövzusu deyil. Kişi və qız uşağının olmasıyla onlarda olan uşaqlar miras al/götürə bilməzlər. Çünki, nəvələrlə ölü arasındakı qohumluq bağı, ana-atalarına söykən/dözər. Bu səbəbdən, bunlar ancaq vasitəsilərin ol/tapılmadığı təqdirdə onların yerinə keçərlər.

Birinci dərəcənin ardından ikinci dərəcə gəlir. Onlar, qardaş, bacı, baba və nənədir. Bunlar yalnız bir vasitəylə yəni ata və ana ilə ölüyə çatarlar. Kişi və bacının uşaqları isə, ancaq öz ana-atalarının yerinə keçərlər. Qısacası, əvvəl də açıqlandığı kimi hər bir dərəcə ardındakı dərəcədə iştirak edənləri maneələr/mane olar; əvvəlki dərəcədəkilərin olmasıyla, sonrakı dərəcədə olanlara sıra gəlməz.

İkinci dərəcədən miras sahələrin ardından üçüncü dərəcədən miras alan/sahə əmi, dayı, bibi/hələ və xala iştirak edər. Bunlarla ölü arasında iki vasitəs(n)i vardır; biri baba və ya nənə; digəri isə ata və ya anadır. Miras dərəcələri bu şəkildə davam edib gedər.

Ölüyə yaxınlıq və uzaqlıq ölçüsündən, iki səbəblə yaxın olan kimsənin bir səbəblə yaxın olan kimsəyə prioritet daşıması mövzusu ortaya çıxar. Bunun bir kimi, ana-ata tərəfindən qohum olanların yalnız ata tərəfindən qohum olanlara prioritet daşımasıdır; birinci qrupun olmasıyla, ikinci qrup miras al/götürə bilməz. Ancaq birinci qrupun olması, ana tərəfindən yaxınların miras al/götürməsini maneə törətməz.