Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Ey möminlər! Faizi qat qat artırılmış olaraq yeməyin..." (130, 131 və 132. ayələr) "Yemək" hərəkətinin istifadə edilib də "al/götürmək" hərəkətinin nəzərdə tutulmasının səbəbini daha əvvəl açıqladıq. "Qat qat artırılmış olaraq" deyimi faizin basqın xüsusiyyətinə işarə edir. Çünki faiz təbii olaraq davamlı dözər və başqalarının malını əridib faizə verilən ana mala qatmaq surətiylə faiz mövzusu mal qat qat artar.

"Kafirlər üçün hazırlanmış olan cəhənnəm atəşindən çəkinin." Bu ayə, faiz yeyənlərin kafir olduqlarına işarə edir. Necə ki Bəqərə Surəsinin faizlə əlaqədar ayələrində bu gerçəyə barmaq basılmışdı. O ayələrin birində "Allah, inkarçı və günahkar kəsləri sevməz." (Bəqərə, 276) buyurulmuşdur.

"Rəbbinizin bağışlamasına və genişliyi göylər ilə yer üzü arası qədər olan cənnətə qaçışın." Ayənin orijinalında keçən "sariu" sözünün kökü olan "musaraa" sözü, sürət nisbətini artırmaq mənasını verər. Bu davranış yaxşılıqlarda təriflənən, pisliklərdə qınanan bir hərəkətdir.

Quranda bağışlama ilə cənnət əksəriyyətlə bir yerdə xatırlanar. Bunun tək səbəbi budur: Çünki cənnət təmizlik yurdu olduğu üçün, günah və cinayət/günah pislikləri oraya girməz; bu pislikləri üzərində daşıyanlar da bağışlama sayəsində təmizlənmədikcə oraya girə bilməzlər.

Bu ayədə iştirak edən bağışlama və cənnət, arxadan gələn iki ayədəki iki şeyə qarşılıqdır. Bağışlama, "onlar, çirkin bir iş (zina) etdiklərində..." ifadəsinə qarşılıq olarkən cənnət də, "Onlar, bolluqda da, darlıqda da (Allah üçün) mal xərcləyərlər..." ifadəsinin qarşılığı olmaqdadır.

"Genişliyi göylər ilə yer üzü arası qədər olan cənnət" ifadəsinə gəlincə, burada "'arz=en" genişlik mənasındadır və bu məşhur bir istifadədir. Bu ifadə, cənnətin genişliyinin son sərhədinə çatdığını və ya insan xəyalinin çərçivəsini aşdığını ifadə edən bir kinayədir. Bu ifadənin başqa bir mənas(n)ı daha vardır ki, ona az sonra ayələri hədislərin işığında araşdırarkən toxunacağıq.

"Ora (günahlardan) çəkinənlər üçün hazırlanmışdır." Bu ifadə, daha sonrakı ayələrdə iştirak edən təqva sahiblərinin xüsusiyyətlərini saymağa istiqamətli bir hazırlıq, bir giriş adım/addımı kimidir. Çünki məqsəd, möminlərin bu nöqtədəki, yəni bu ayələrin endiyi sıradakı vəziyyətləri ilə əlaqəli olan xüsusiyyətləri açıqlamaqdır. Bilindiyi kimi bu ayələr, Uhud Döyüşündən sonra enmişdir və o sırada onlar zəiflik, zəiflik və itaətsizlik kimi davranışlarda ol/tapılmışlar idi. Lakin onlar, gələcəkdə Uhud bənzəri başqa döyüşlərlə, bənzər hadisələrlə qarşı-qarşıya qalmağa namizəd idilər və buna görə birliyə, görüş ortaqlığına, uyğunlaşmağa ehtiyacları vardı.

"Onlar, bolluqda da, darlıqda da (Allah üçün) mal xərcləyərlər..." Ayədə keçən "sərərə" və "darra" sözləri, insanı sevindirən və üzən vəziyyətlər və ya asanlıq və çətinlik mənalarını verər. "Qazamın" sözünün kökü olan "kezm" sözü isə əslində, dolan tuluğun başını bağlamaq mənasını verərkən daha sonra istiare yolu ilə hüzn və hirs dolu insanın vəziyyətini ifadə etmək üçün istifadə edilmişdir. "Gayz (of-ke)" xoşlanmadığı çox şeyi görən insan təbiətinin qabarıb daşması deməkdir. Bunun tərsinə "qəzəb" sözü, intiqam alma və cəzalandırma iradəsi mənasını verər. Buna görə "Allah qəzəb etdi" deyilir; amma "Allah gayza gəldi, hirsləndi" deyilməz.

"Allah, yaxşı işlər edənləri sevər." ifadəsi, Allahın zikr etdiyi xüsusiyyətlərin onları təyin etdiyinə işarədir. Bu ifadə, yaxşı işlər edənləri, insanlar baxımından, onlara yaxşılıq etməklə təyin edir. Amma Allah baxımından onları bu ayə təyin edir: "(Bu kitab) Yaxşı işlər edənlərə bir müjdədir. "Rəbbimiz Allahdır." deyib, sonra (bu sözdə) stabillik göstərənlər üçün heç bir qorxu yoxdur və onlar heç kədərlənməyəcəklər." (Əhqaf, 12-13) Əslində bu ayələrdə zikr edilən "yaxşı işlər" "Onlar, bolluqda da, darlıqda da (Allah üçün) mal xərcləyərlər" ifadəsində keçən yaxşı işlərin əsli və kökü xüsusiyyətindədir. Çünki infak və bənzəri yaxşılıqlar Allah rizası üçün olmadıqları təqdirdə, Allah qatında heç bir dəyər daşımazlar. Necə ki daha əvvəl araşdırdığımız "Onların bu dünya həyatındakı xərcləmələri... qovurucu soyuqluqdakı bir küləyə bənzər..." (Al/götürü İmran, 117) ayəs(n)i ilə bu mövzudakı digər ayələr bu gerçəyi vurğulamaqdadırlar.

Uca Allahın bu sözü bu söylədiklərimizin dəlilidir: "Uğrumuzda cihad edənləri qətiliklə bizə çatdıran yollara çatdırarıq. Heç şübhəsiz Allah, yaxşı işlər edənlərlə bərabərdir." (Ənkəbut, 69) Buradakı cihad, cəhd göstərmək, güc xərcləmək deməkdir. Bu da, ancaq nəfsin arzularına, insan təbiətinin gərəklərinə etiraz etməklə olar. Bu isə, ancaq insanların könülündə bəzi qanunlara istiqamətli imanın varlığı halında olar. Bu qanunlar lazımınca davranılması və bu yolda stabillik edilməsi lazımdır. Bu stabilliyin göstərilə bilməsi üçün insan təbiətinin xoşlandığı, insan nəfsinin arzu etdiyi şeylərə qarşı müqavimət göstərmək şərtdir. Bu müqavimətin söz və inanc planındakı gərəyi, o insanların "Rəbbimiz Allahdır." demələri və bu istiqamətdən çaşmamalarıdır. Bu müqavimətin əməl və tətbiq planındakı gərəyi də, bir-birləri ilə və digər insanlarla yaxşı dolanaraq və infak edərək bu sözü tətbiqdə dəstək olmaqdır. Bu izah etdiklərimizdən çıxan nəticə budur: Yaxşılıq, Allaha imanda stabillik baxımından əməlləri yaxşı şəkildə etməkdir.

"Yenə onlar, çirkin bir iş (zina) etdiklərində və ya özlərinə zülmətdiklərində... " (135 və 136. ayələr) Ayədə keçən "fahişə" sözü, pis və çirkin hərəkətlər deməkdir. Geniş şəkildə zina mənasında istifadə edilər. Bu səbəbdən "zülm"dən məqsəd, qarşılıqlılıq karinesi ilə, digər böyük günahlar ilə kiçik günahlardır. Əgər "fahişə" sözünü böyük günahlar mənasını verən "iyrənc günahlandırar/cinayətlər" deyə şərhlər isək, o zaman "zülm"dən məqsəd, yalnız kiçik günahlar olar. "Allahı xatırlayaraq..." ifadəsi göstərir ki, üzr istəmənin dayağı, Allahı xatırlama impulsu olmalıdır. Yoxsa ağız vərdişi kimi yollarla sırf üzr istəmə məzmunlu sözlər söyləmək bir işə yaramaz. "Günahları Al-lahdan başqa kim bağışlaya bilər ki?" ifadəsi, günahkar insanlara istiqamətli bir təşviq və onlardakı Allaha sığınma instinktini xəbərdar etməyi məqsəd qoyan bir xəbərdarlıqdır.

"Onlar işlədikləri günahlarda, bilə-bilə israr etməzlər." Üzr istəmənin bu şərtə bağlanmasının səbəbi budur: Çünki günahlarda israr etmə tutumu, insan nəfsində elə bir vəziyyətin doğulmasına gətirib çıxarar ki, bu vəziyyətdə uca Allahı xatırlamanın faydası olmaz. Bu mənfi vəziyyət, Allahın əmrini yüngülə al/götürmək, ONun qadağanlarını tapdalamağı əhəmiyyətsiz hesab etmək, ONA qarşı böyüklük göstərməkdir ki, belə bir vəziyyətin yoldaşlığında qulluq qalmaz və ediləcək zikr heç bir fayda verməz. Buna görə də "bilə-bilə" şərtinə bağlanmışdır. Bu şərt, ayənin başındakı "zülm" sözünün kiçik günahları da əhatə etdiyini göstərən bir ipucudur. Çünki günahda israr etmək, Allahın əmrini yüngülə al/götürməyi və ONun mövqesini kiçik hesab etməyi tələb edir. Söz mövzusu günah, istər kiçik, istər böyük olsun, fərq etməz. Buna görə "işlədikləri günahlar" ifadəsi, böyük günahlardan daha çoxunu əhatəsinə al/götürər. Bu səbəbdən "işlədikləri günahlar" ifadəsindən məqsəd, bu ayənin başında zikr edilən çirkin iş və nəfsə zülm etməkdir. Kiçik günahlar da, çirkin iş əhatəsinə girə bilməyəcəyinə görə, istər istəməz nəfsə zülm etmək daxilində olacaq.

"İşdə onların mükafatı..." ifadəsində pis işlərdən çəkinənlərə veriləcək bol mükafat açıqlanır. Uca Allah, "Rəbbinizin bağışlamasına və... cənnətə qaçışın." ayəsində əmr formasında buyurduğu şeylərin eynisini bu ayədə xatırlanan xüsusiyyətdəki inananlara vəd edir. Bundan aydın olur ki, ayədəki "qaçışın" əmri infaka, kini məğlub et/yeyilməyə, insanların qüsurlarını bağışlamağa və istiğfar etməyə istiqamətlidir.

"Sizdən əvvəl ilahi qanunların dəyişməzliyini sübut edən bir çox hadisələr gəldi keçdi. O halda yer üzünü gəziş də Allahın ayələrini yalan sayanların aqibətini görün." Ayədə keçən "sünen" sözü, cəmiyyətdə izlənilən yol mənasını verən "sünnə"nin çoxluğudur. Yer üzünü gəzmə əmrinin səbəbi, köhnə millətlərin, zorba kralların və fironların tarixi qalıqlarına baxıb onların yüksək sarayları, zəngin xəzinələri, taxtları və ordularının özlərinə fayda vermədiyini görərək ibrət götürməkdir. Uca Allah, onları ibrət al/götür-maya niyyətli olanların dərs alacaqları və qafillərin oyanmasını təmin edəcək tarixi macəralara çevirmişdir.

Söz mövzusu kralların və fironların qalıqlarını və abidələrini qorumağa, yaşadıqları günlərdəki dünyəvi və zahiri parıltılarını, dəbdəbələrini ortaya çıxarmaq üçün səy göstərməyə gəlincə; Quranın əhəmiyyət vermədiyi, maraq/əlaqə göstərmədiyi bir xüsusdur. Bu səy, hər dövrdə başqa bir qılıqda ortaya çıxan bütpərəstlikdən başqa bir şey deyil. Bütpərəstliyin nə olduğunu ələ alacağımız ayrı bir araşdırmada, inşallah bu mövzunu təhlil edəcəyik.

"Bu (Quran) insanlara istiqamətli bir şərh..." Burada təsir baxımından bir ayrım, bir təsnif etmə söz mövzusudur. Yəni Quran, bəziləri üçün bir eşitdirmə və şərh, digər bəziləri üçün isə bir yol göstərici və öyüddür.

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Mecma-ul Bəyan təfsirində "genişliyi göylər ilə yer üzü arası qədər olan cənnət" ayəs(n)i ilə əlaqədar olaraq belə deyilir: Peyğəmbərimizə bu sual soruşuldu: "Cənnətin genişliyi göylərlə yeriyi arası qədər olduğuna görə cəhənnəm harada iştirak edəcək?" Peyğəmbərimiz bu suala; "Subhanallah! Gündüz gəldiyində gecə hara gedir?" deyə cavab verdi." (c. 2, s. 504)

Mən deyərəm ki: Sunu idi, et-Dürr-ül Mensur təfsirində bu rəvayəti Tenuhiyə söykən/dözərək nəql edir. Tenuhi bu rəvayətdə, Roma kralı Herakliyusdan Peyğəmbərimizə gətirdiyi bir məktubda bu problemin soruşulduğunu və Peyğəmbərimizin bu suala bu cavabı verdiyini bildirir. Yenə Sunu idinin başqa bir kanaldan Əbu Hureyredən nəql etdiyi bir rəvayətə görə, adamın biri Peyğəmbərimizə bu sualı soruşdu, o da yuxarıdakı cavabı verdi. (c. 2, s. 504)

Peyğəmbərimizin bu cavabıyla əlaqədar olaraq edilən "Peyğəmbərimiz, cəhənnəmin uca Allahın məlumatı daxilində olduğunu nəzərdə tutmuşdur. Eynilə gündüz gəldiyində gecənin Allahın məlumatı daxilində olması kimi." şəklindəki şərhə gəlincə; əgər bu şərh et, cəhənnəmin uca Al-lahın məlumatı xaricində olmadığı nəzərdə tutulmuşsa, açıqdır ki bu, soruşulan suala cavab ola bilməz. Çünki sual, uca Allahın cəhənnəm haqqındakı məlumatı ilə deyil, cəhənnəmin yeri ilə əlaqədardır. Yox, əgər bu şərh et göylər ilə yer/yeyər xaricində başqa bir yerin ola biləcəyi və cəhənnəmin orada yer/yeyər ala biləcəyi nəzərdə tutulmuşsa, o zaman da, belə bir fərziyyənin öz özündə qeyri-mümkün olmamasıyla birlikdə, cənnət və cəhənnəmin gündüz və gecə ilə müqayisə edilməsi yerində olmaz. Çünki gecə gəldiyində gündüz göylər ilə yerin sərhədləri xaricinə çıxmır. Bu səbəbdən bu şərh təmin edici deyil.

Elə sanıram ki, bu rəvayət başqa bir məna daşıyır. Belə ki: Hərçənd Quran və sünnədən aydın olduğu qədəriylə axirət, cənnəti və cəhənnəmi ilə dünyanı, dünyanın həzzlərini və ağrılarını xatırladar; axirətə çatan insan da dünyadakı insanın eynisidir; lakin axirətə suveren olan nizam dünyaya suveren olan nizamdan başqadır. Axirət, əbədilik və sonsuzluq yurdu, dünya isə keçicilik və fanilik yurdudur. Bundan ötəri, insan cənnətdə yer/yeyər, ehtiva et, cütləşər, müxtəlif nemətlərdən faydalanar; lakin bu hərəkətlərin dünyadakı nəticələrinə məruz qalmaz. Eyni şəkildə insan cəhənnəm atəşində yanar; cəhənnəmdəki yeməsindən, içməsindən, sığınmasından və yoldaşından ötəri müxtəlif ağrılar və müsibətlər çəkər; lakin bu ağrıların və müsibətlərin dünyadakı nəticələri ilə qarşılaşmaz. Axirətdə əbədi bir ömür yaşar; lakin bu əbədi ömür, yaşlanma, qocalma, ərimə kimi əlamətləri göstərməz. Hər şeydə vəziyyət belə olar. Bunun tək səbəbi budur: Bu inkişaflar və dəyişmələr dünya nizamının gərəklərindəndir. Bunlar dünya nizamı ilə axirət nizamını əhatə edən ortaq bir nizamın gərəkləri deyil. Çünki dünya, sıxılmışlıq və maneə törətmə yurdudur. Axirət isə deyil.

Bunun bir nümunəs(n)i budur: Olub bitən hadisələrə bağlı müşahidələrimizdən əldə etdiyimiz təəssüratlar, ikinci dəfə başqa bir hadisəs(n)i müşahidə etdiyimizdə itir. Bu günün və dünənin hadisələri kimi. Gecə ilə gündüz və başqa inkişaflar kimi. Lakin uca Allaha gəlincə, bizim ilk dəfə müşahidə edib də ikinci səfərdə itirdiyimiz təəssürat ilə daha sonra al/götürdüyümüz təəssürat ONDA itmir. Uca Allah baxımından bu ikisi arasında sıxılmışlıq və maneə törətmə söz mövzusu deyil. Məsələn; gecə ilə gündüz və bunlara yoldaşlıq edən hadisələr, maddə və hərəkət nizamı içində sıxılmışlıq doğuran və bir-birini maneə törədən şeylərdir. Lakin bu hadisələrin eynisi, başqa bir nizam içində sıxılmışlıq və maneə törətmə meydana gətirməyə bilər. Uca Allahın bu ayəsindən bu nəticə çıxarıla bilər: "Görmədinmi Rəbbin necə kölgəni uzatdı? Əgər diləsəydi, onu durğun edərdi. Sonra biz günəşi, ona dəlil etdik. Sonra onu (uzanan kölgəni) özümüzə doğru yavaş yavaş çəkdik (qısaltdıq)." (Furqan, 45-46)

Bu vəziyyət, bir-birini maneə törədən gecə ilə gündüz kimi hadisələrdə mümkün olunca, göylər ilə yer üzü üçün də etibarlı ola bilər. Yəni göylər ilə yer üzü genişliyi qədər bir şeyi içinə al/götürdükdən sonra onun qədər genişlikdə olan bir başqa şeyi də içinə ala bilər. Məsələn, cənnətlə cəhənnəm kimi. Hədislərdə bunun bənzərlərinə rast gəlmək mümkündür. Məsələn hədislərdə məzarın ya cənnət bağçalarından bir bağça və ya cəhənnəm çuxurlarından bir çuxur olduğu[1] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm> və ya möminin məzarının, gözünün görə biləcəyi qədər genişleyeceği[2] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm> zikr edilmişdir.

Peyğəmbərimizin "Subhanallah! Gündüz gəldiyində gecə hara gedir?" şəklindəki cavabı bu əsasın işığında şərh olunmalıdır. Çünki çox açıqdır ki, əgər bu cavablandır, "Uca Allah gündüzü şüura gecə məlumatından gizli qalmaz" kimi bir məna nəzərdə tutulmuş olsa, bunun sual ilə əlaqəsi olmaz. Yenə əgər bu cavabın məqsədi, "Gündüz gəlməsi halında yenə gecə ortada qalar" şəklində aydın olacaq olsa, sualı soruşan adam ona belə etiraz edər: "Əgər gecə ilə gündüz yer üzünün müəyyən bir yerində ələ alınsa, orada gündüz olunca gecə yox olar, gecə olunca da gündüz yox olar. Əgər gecə ilə gündüz öz özləri baxımından göz önünə alınsalar, gecə əslində günəşin dünyanı işıqlandırmasından doğan regional bir kölgədir. Günəş işığı gündəlik hərəkət nəticəsində yer kürəsinin ətrafında dönər. Gecə ilə gündüz bir-birini yox etmədən yer/yeyər ətrafında davamlı hərəkət edərlər."

Bu rəvayətin, rəvayətlər arasında bənzərləri vardır. Necə ki "Allah murdarları təmizlərdən ayırsın..." (Ənfal, 37) ayəsinin şərhi ilə əlaqədar olaraq Peyğəmbərimiz; "Günəş batdığı zaman yer üzünə yayılan bu şüalar hara gedir?..." demişdir. İrəlidə bunu araşdıracağıq.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, "hirslərini məğlub et/yeyilərlər və insanların qüsurlarını bağışlayarlar..." ayəsinin təfsiri haqqında Beyhakinin bu rəvayəti nəql etdiyi yazılır: "Hüseyn oğulu Əlinin (İmam Zeynül-abidin) bir nökəri namaza hazırlanması üçün Həzrətin əlinə su tökürdü. Bu sırada testi nökərin əlindən düşərək Həzrətin yüzünü yaraladı. Həzrət başını qaldırıb nökərə baxınca, qadın; 'Allah 'hirslərini məğlub et/yeyilərlər' deyir.' dedi. Hz. Zeynülabidin; 'Hirsmi məğlub et/yeyildim.' qarşılığını verdi. Nökər; 'Allah 'insanların qüsurlarını bağışlayarlar' deyir.' dedi. Həzrət; 'Allah səni bağışlasın.' cavabını verdi. Nökər; 'Allah 'Allah yaxşı işlər edənləri sevər.' deyir.' dedi. Bunun üzərinə Hz. Zeynülabidin; 'Səni azat etdim; artıq sən azadsan.' dedi." (c. 2, s. 73)

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət Şiə kanallarından da nəql edilmişdir. [3] Açıqca aydın olacağı üzrə bu rəvayətdə, ayədə keçən "yaxşı işlər", ayədə sayılan xüsusiyyətlərdən çoxunu ehtiva edəcək şəkildə təfsir edilir. Sözün mütləq olması baxımından bu belə olmaqla birlikdə, ayədə sayılan xüsusiyyətlər, yaxşı işlər etmənin gərəklərindən olduğuna görə, yaxşı işlərin bu xüsusiyyətlərlə təyin olunması mümkündür.

Bil ki, Peyğəmbərimizdən və Əhli Beyt İmamlarından infak, hirsi məğlub et/yeyilmək, insanların qüsurlarını bağışlamaq kimi yaxşı əxlaq və əxlaqi ərdəmlər mövzusunda bir çox rəvayət nəql edilmişdir. Bunlara toxunmağı irəlidəki daha uyğun bir yerə təxirə salırıq.

əl-Mecalis adlı əsərdə Əbdürrəhman b. Ganem ed-Devsiyə söykən/dözərək verilən məlumata görə, "Onlar, çirkin bir iş (zina) etdiklərində..." ayəs(n)i məzar deşen Behlül haqqında enmişdir. Bu adam məzarları deşerdi. Bir dəfə Ənsardan bir qızın məzarını deşerek qızın cəsədini çıxardı və kəfənini soydu. Qız ağ bədənli gözəl bir qız idi. Adam şeytanın vəsvəsəsinə uyğun gələrək ölü qızın təcavüz etdi. Sonra peşman oldu. Peyğəmbərimizə getdi, lakin Rəsulullah özünü rədd etdi. Bunun üzərinə insanlardan ayrılaraq Mədinənin dağlarından birinə çəkildi. Orada özünü ibadətə və duaya verdi. Sonunda Allah tövbəsini qəbul etdi və haqqında bu ayə endi.

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət detallı və uzundur. Biz onu yekunlaşdıraraq nəql etdik. Bu rəvayət əgər doğru isə, bu ayənin enişinin, Uhud Döyüşünə bağlı ayələr hininin ortaq eniş səbəbi xaricindəki bir başqa səbəbi olar.

Təfsir-ul Ayyaşidə iştirak etdiyinə görə İmam Mis (ə.s), "Onlar, işlədikləri günahlarda, bilə-bilə israr etməzlər." ayəs(n)i haqqında belə buyurdu: "İsrar etmək, günahkarın günah işlədikdən sonra Allahdan üzr istəməməsi və içində tövbə etmə arzusunun oyanmaması deməkdir. İsrarın mənas(n)ı budur." (c. 1, s. 45, h: 3)

et-Dürr-ül Mensur təfsirində iştirak etdiyinə görə Əhməd b. Hənbəl, Əbu Səidi Hudriyə söykəyərək Peyğəmbərimizin (s. a. a) belə dediyini nəql edir: "İblis dedi ki: Ya Rəbbi, izzətin haqqı üçün ruhları bədənlərində olduğu müddətcə Adəm oğullarını davamlı azdıracağam. Uca Allah buyurdu ki: İzzətim haqqı üçün, onlar məndən üzr istədikcə mən də onları davamlı bağışlayacağam." (c. 2, s. 77)

el-Kafidə iştirak etdiyinə görə İmam Sadiq (ə.s) belə buyurdu: "İsrarla birlikdə kiçik günah və istiğfarla birlikdə böyük günah yoxdur." (Üsulu Kafi, c. 2, s. 288, h: 1)

Təfsir-ul Ayyaşidə iştirak etdiyinə görə İmam Sadiq (ə.s) bir hədisdə belə deyir: "Uca Allahın kitabında hər cür pespayelikten qurtuluş, korluqdan bəsirətə qovuşma və ürəklərdəki xəstəliklərdən şəfa tapma vardır. Bunları uca Allahın sizə əmr etdiyi istiğfarda və tövbədə axtarışlısınız. Uca Allah belə buyurur: 'Yenə onlar, çirkin bir iş (zina) etdiklərində və ya özlərinə zülmətdiklərində, Allahı xatırlayaraq dərhal günahlarının bağışlanılmasını diləyərlər. Günahları Allahdan başqa kim bağışlaya bilər ki? Onlar işlədikləri günahlarda, bilə-bilə israr etməzlər.' Başqa bir ayədə də belə buyurur: 'Kim bir pislik işlər və ya özünə zülm edər də arxasından Allahdan üzr istəsə, Allahı əfv-fedici və əsirgəyici olaraq tapar.' (Nisa, 110) Uca Allahın əmr etdiyi istiğfar budur işdə. Uca Allah istiğfarın yanında tövbəni və haramlardan çəkinməyi də şərt qaçır. Çünki belə buyurur: 'Gözəl söz ONA yüksələr; yaxşı əməl də onu yüksəldər...' (Fatır, 10) Bu ayə, istiğfarı Allaha ancaq yaxşı əməllərin və tövbənin yüksəldəcəyinə dəlildir." (c. 1, s. 198, h: 143)

Mən deyərəm ki: İmam Sadiq (ə.s), günahdan sıyrılma və tövbədən sonra ona bir daha dönməmə gərəyini, ayədəki israr qadağanından çıxarmışdır. Tövbə və istiğfarın da, arxadan gələcək yaxşı əməllərə möhtac olduğu nəticəsinə, "Gözəl söz ONA yüksələr." ayəsindəki "gözəl söz" deyiminin ümumiliyindən çatmışdır.

əl-Mecalis adlı əsərdə iştirak etdiyinə görə İmam Sadiq (ə.s) belə deyir: "Onlar, çirkin bir iş (zina) etdiklərində..." ayəs(n)i endiyində İblis, Məkkədəki Sevər dağına çıxaraq ən yüksək səsi ilə cinlərini (yardakçılarını) çağırdı. Yanına gəldiklərində ona; 'Əfəndimiz, bizi niyə çağırdınız?' dedilər. Şeytan; 'Bu ayə endi. Ona kim etiraz edəcək?' dedi. Cinlərdən biri ayağa qalxaraq; 'Mən ona belə belə etiraz edərəm.' dedi. Şeytan; 'Sən ona qarşı qoya bilməzsən.' dedi. Arxasından başqa bir cin ayağa qalxaraq eyni iddianı irəli sürdü. Şeytan ona da; 'Sən ona qarşı qoya bilməzsən.' dedi. Arxasından Vesvas-ul Hannas adlı cin ayağa qalxaraq; 'Mən o ayəyə etiraz edərəm.' dedi. Şeytan; 'Hansı üsulla ona etiraz edəcəksən?' dəyincə, o belə dedi: 'Mən insanları vədlərlə aldadıb, xəyallarla ayartarak sonunda günaha soxaram. Günaha girdiklərində də onlara tövbə etməyi unutduraram.' Şeytan ona; 'Sən bu ayəyə etiraz edib onu təsirsiz hala gətirə bilərsən.' deyərək özünü qiyamət gününə qədər bu işlə vəzifələndirdi."

Bu rəvayət Əhli Sünnə kanallarından da nəql edilmişdir.
139- Əsla/çəkin boşalmayın, kədərə qapılmayın. Əgər mömin sinizsə, üstün olan sizsiniz.



140- Əgər siz (Uhudda) yara aldınızsa, onlar da bənzəri bir yara almışlar. Biz bu günləri insanlar arasında dolaşdırarıq. Bu, Allahın kimlərin mömin olduğunu təyin etməsi və aranızdan bəzi şahidlər əldə etməsi üçündür. Allah zalımları sevməz.



141- Bir də (beləcə) Allah, möminləri təmizləmək və kafirləri yox etmək istər.



142- Yoxsa siz, Allah içinizdəki cihad edənləri ayrıt etmədən və səbirliləri təyin etmədən cənnətə girə biləcəyinizimi sandınız?



143- Sizlər ölümlə qarşılaşmadan əvvəl onu arzuluyordunuz. İşdə onu gördünüz, amma baxıb dayanırsınız.



144- Məhəmməd yalnız bir peyğəmbərdir. Ondan əvvəl daha nə qədər peyğəmbərlər gəlib keçmişdir. İndi əgər o ölər ya da öldürülsə, topuqlarınız üzərində gerimi dönəcəksiniz? Kim iki topuğu üzərində geri dönsə, Allaha heç bir zərər verməyəcək. Şükr edənləri isə Allah mükafatlandıracaq.



145- Allahın icazəs(n)i olmadan heç bir kimsə ölməz. (Ölüm) Müəyyən bir müddətə görə yazılmışdır. Kim dünya qazancını istəsə, ona ondan verərik. Kim axirət savabını istəsə, ona da ondan verərik. Biz şükr edənləri mükafatlandıracağıq.



146- Nə qədər peyğəmbərlər var ki, çox sayda özlərini Rəblərinə həsr etmiş kəslər onlarla birlikdə döyüş idilər də Allah yolunda başlarına gələnlərdən ötəri boşalmadılar, qorxmadılar və boyun əymədilər. Allah səbirliləri sevər.



147- Onların sözləri yalnız belə demək oldu: "Rəbbimiz, günahlarımızı və davranışlarımızdakı həddindən artıqlıqlarımızı affeyle, ayaqlarımızı sürüşdürmə və kafirlər qarşısında bizə kömək et."



148- Allah da onlara həm dünya qazancını və həm də axirət mükafatının ən gözəlini verdi. Allah yaxşı işlər edənləri sevər.