Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Gördüyünüz kimi bu ayələr, "Ey möminlər..." ifadəsi ilə başlayan bir əvvəlki ayələrin tamamlayıcısı xüsusiyyətindədir. Necə ki bir əvvəlki ayələr qrupu, əmrləri və qadağanları ilə bu ayələrə keçiş və hazırlıq xüsusiyyəti daşıyır. Bu ayələr isə əmrləri, qadağanları, tərifləri və tənqidləri ilə məqsədin özünü əhatə edir.

"Əsla/çəkin boşalmayın, kədərə qapılmayın. Əgər mömin sinizsə, üstün olan sizsiniz." Ayədə keçən "vehn" sözü, Ragıp el-İsfahaninin şərhinə görə, yaradılış tərəfindən və ya əxlaq tərəfindən zəiflik də-mektir. Burada bu keçəlimdən nəzərdə tutulan məna, Müsəlmanların dinlərinin gərəklərini yerinə yetirmək və bu dinin düşmənləri ilə döyüşmək mövzusunda cəhd və qayğı baxımından zəiflik göstərmələridir. Yenə ayədə keçən "hüzn" sözü, sevincin tərsi bir məna daşıyar. İnsan sahib olduğu və ya sahib olduğunu sandığı və sevdiyi bir şeyi itirməklə bu duyğuya, yəni hüznə qapılar.

"Əgər mömin sinizsə, üstün olan sizsiniz. Əgər siz (Uhudda) yara aldınızsa, onlar da bənzəri bir yara almışlar." Bu ifadələr bunu sübut edir: Möminlərin boşalmalarının və kədərə qapılmalarının səbəbi, yara almaları və müşriklərin özlərinə qarşı üstün gəlmələrini görmələridir. Hərçənd müşriklər möminləri tam mənas(n)ı ilə məğlub et/yeyilə bilmədilər, onlara qarşı qəti bir zəfər qazanmadılar və döyüş möminlərin tam bir məğlubiyyəti ilə nəticələnmədi. Lakin möminlər son dərəcə ağır və acı/ağrılı bir yara aldılar. Bu ağır yara, irəli gələnlərindən və igid əsgərlərindən çatmış adamın şəhid olması və bu müvəffəqiyyətsizliyə öz bölgələrində uğramaları idi. İşdə boşalmalarının və xəyal qırıqlığına uğramalarının səbəbi bu idi. "Üstün olan sizsiniz" ifadəsinin səbəb olaraq zikr edilməsi bunu göstərir ki, burada boşalma və kədərə qapılmağa istiqamətli qadağan etmə, farazi və ya gözlənilən bir boşalma və kədərə deyil, həqiqətən reallaşmış olan bir boşalma və hüznə istiqamətlidir.

Ayədəki "üstün olan sizsiniz" ifadəsi, heç bir qeydlə məhdudlaşdırılmamaqla birlikdə mömin olma şərtinə bağlanmışdır. Buna görə ayədən əldə edilən məna budur: Əgər sizdə iman varsa əzminizdə boşalmanız, düşməninizə qarşı zəfəri qaçırmanıza, onları məğlub et/yeyilə bilməmiş olmanıza kədərlənməniz sizə yaraşmaz. Çünki iman, fəthin və zəfərin dayağı olan təqva və səbirdən əsla ayrılmadığı üçün, qətiliklə üstünlüyü özü ilə gətirər. Al/götürdüyünüz yaraya gəlincə, bu hadisə yalnız sizin başınıza gəlmiş deyil. Tərsinə, müşriklərin başına da bənzəri gəlmişdir. Buna görə onlar heç bir mövzuda sizi geridə buraxmış deyildirlər ki, bu vəziyyət boşalmanıza və kədərlənmənizə gətirib çıxarmış olsun.

Ayədəki xitab möminlərə istiqamətli olduğu halda onların üstün gəlmələrinin mömin olma şərtinə bağlanmasının səbəbinə gəlincə, Müsəlman camaat hər nə qədər imandan məhrum deyil ididirsə də, bu imanın tələb etdiyi təqva və səbir kimi sifətlərə uyğun davranmamışlar idi. Əks halda iman təsirini göstərərdi.

Bu vəziyyət, aralarında həm gerçək möminlərin, həm zəif imanlıların və həm də xəstə ürəklilərin ol/tapıldığı, iman baxımından bir-birindən fərqli səviyyədə fərdlərdən meydana gəlmiş hər cəmiyyət üçün söz mövzusudur. Bu vəziyyətdə bu cür sözlər, o cəmiyyətin gerçək möminləri üçün təşviq, zəif imanlıları üçün öyüd, xəstə ürəkliləri üçün danlama və paylama olar.

"Əgər siz (Uhudda) yara aldınızsa, onlar da bənzəri bir yara almışlar..." Ayədə keçən "karh" sözü, Ragıp el-İsfaha-ninin şərhinə görə, bədən xaricindən isabət edən bir şeyin gətirib çıxardığı yara izi mənasını verər. "Kurh" isə sızanaq, çiban kimi bədən içindən qaynaqlanan bir yara izi deməkdir. Bu söz, Müsəlman camaatın U-hud Döyüşündə al/götürdüyü zərbəni kinayə yolu ilə ifadə edir. İfadə, Müsəlman camaatı düşmənindən yara alan bir tək fərd kimi fərz edir. Söz mövzusu yara, onların öldürülənlərinin öldürülmələri, yaralılarının yaralanmaları və eşiyinə gəldikləri zəfərin və qalibiyyətin əllərindən qaçmasıdır.

"Əgər siz (Uhudda) yara aldınızsa..." cümləsi ilə arxasından gələn; "Bir də (beləcə)... kafirləri yox etmək istər." ifadəsinə qədər davam edən eyni üslublu cümlələr, daha əvvəl ifadə etdiyimiz kimi, "Əsla/çəkin boşalmayın, kədərə qapılmayın." ifadəsinin səbəbi xüsusiyyətindədir. Necə ki "üstün olan sizsiniz." ifadəsi də başqa bir səbəbdir.

Bu iki növ səbəb arasındakı fərq budur: İlk səbəb, yəni "üstün olan sizsiniz" ifadəsi, Müsəlmanların düşüncə səhvinə düşdüklərini vurğulama yolu ilə göstərilən bir səbəbdir. Çünki Müsəlmanlar müşriklərin özlərindən üstün olduqlarını sandıqları üçün boşaldılar və üzün idiyə qapıldılar. Allah da, "Əgər mömin sinizsə üstünlük səbəbi müşriklərin deyil, sizinlə bərabərdir." deyərək möminlərin səhv düşündüklərini vurğulamışdır. Necə ki uca Allah başqa bir ayədə belə buyurur: "Möminlərə kömək etmək, üzərimizə bir borcdur." (Rum, 47)

İkinci səbəb isə, iki qrupun -möminlər ilə müşriklərin- vəziyyətlərini və ya eyni təməl qanuna söykənən hökmü və ümumi məsləhətləri izah etmə yolu ilə göstərilən səbəbdir. Bu təməl qanun, günlərin insanlar arasında dolaşdırılması yolundakı etibarlı ilahi ənənədir.

"Biz bu günləri insanlar arasında dolaşdırarıq." Ayədə keçən "yəvm" sözü, hadisələrin meydana gəlməsi üçün lazımlı olan, etina edilər miqdardakı zaman deməkdir. Bu miqdar hadisələrin dəyişməsinə görə dəyişər. Bu söz geniş şəkildə Günəşin doğulması ilə batması arasında keçən zaman üçün istifadə edilər. Yenə bu söz, zərf ilə mazruf arasındakı əlaqəyə söykən/dözülərək, bəzən suverenlik, səltənət və üstünlük qurma mənasında da istifadə edilər. Bu mənada, "filan camaatın günü, filan oğullarının günü" deyilir. Belə deməklə onların başqalarından qabaqda olmaları, başqalarına suveren olmaları nəzərdə tutular. Eyni söz, bəzən bu cür hadisələrin içində meydana gəldikləri zamanın özü üçün də istifadə edilər. Ayədəki "günlər" ilə bu məna nəzərdə tutulur.

Ayənin orijinalında keçən "nüdavilu" sözünün kökü olanmı-davele" sözü, bir şeyin əldən ələ gəzməsi deməkdir. Buna görə ayənin mənas(n)ı budur: İlahi ənənə, əhəmiyyətli günlərin insanlar arasında gəzməsi qanununa görə cərəyan edər. Bu günlər bir cəmiyyətin təkəlinə verilib də başqa bir cəmiyyət onlardan məhrum buraxılmaz. Bunun səbəbi, bu ənənəyə bağlı ümumi məsləhətlərdir. Sizin zehinləriniz bu mənfəətlərin yalnız bir qisimini qavraya bilər, hamısını qavraya bilməz.

"Bu, Allahın kimlərin mömin olduğunu təyin etməsi və aranızdan bəzi şahidlər əldə etməsi üçündür." Bu cümlə hazfedilmiş bir cümləyə bağlıdır. O cümlə, zehinlərin onu idrak edə bilməyəcəyinə, ağılların onun ancaq bəzi istiqamətlərini qavraya biləcəyinə işarə etmək üçün hazfedilmiştir. Bizə deyilmək istənir ki, bu mövzuda möminlərə yarayacaq olan məlumat budur: "Bu, Allahın kimlərin mömin olduğunu təyin etməsi və aranızdan bəzi şahidlər əldə etməsi üçündür. Bir də (beləcə) Allah, möminləri təmizləmək və kafirləri yox etmək istər."

İndi, "Allahın, kimlərin mömin olduğunu təyin etməsi üçün..." ifadəsinə gələk. Bundan məqsəd möminlərin gizli, gizli qalmış imanlarının ortaya çıxmasıdır. Çünki uca Allahın hadisələrə və əşyaya istiqamətli məlumatı onların mövcudluqları ilə eynidir. Yəni uca Allah əşyanı tam yaranmaları ilə bilər. Yoxsa onun məlumatı bizim məlumatlarımız və hisslərimiz kimi əşyadan qaralama al/götürməklə olmaz. Bu nöqtə açıqdır. Bunun gərəyi, uca Allahın bir şeyi bilməyə istiqamətli iradəsinin, onun reallaşmasına, ortaya çıxmasına istiqamətli iradəsi olmasıdır. Uca Allah bu ayədə, "Allahın, kimlərin mömin olduğunu təyin etməsi üçün..." buyuraraq möminlərin varlığını reallaşmış olaraq al/götürdüyünə görə, onların ortaya çıxarmasına istiqamətli iradəsini ifadə edir deməkdir. Bu da səbəb-nəticə əlaqəsinə görə olduğu üçün möminlərin gizli imanlarının ordaya çıxmasını tələb edəcək vəziyyətlərin reallaşması qaçınılmaz olmuşdur. Bu nöqtəni yaxşı anlamaq lazımdır.

"Və aranızdan bəzi şahidlər əldə etməsi üçündür." ifadəsinə gəlincə, buradakı "şüheda" sözü əməllərin şahidləri deməkdir. Bu sözün "döyüş sahəsində öldürülənlər" mənasında istifadə edildiyinə Quranda rastlanmaz. Bu sonradan inkişaf etdirilmiş İslami terminlərdən biridir. Necə ki aşağıdakı ayədə bu söz, vurğuladığımız mənada istifadə edilmişdir: "Beləcə biz sizi orta yolda bir cəmiyyət etdik ki, insanlara şahid olasınız..." (Bəqərə, 143) Üstəlik ayədəki "yettehize=edinmesi" sözü, "döyüş sahəsində öldürülənlər" mənasını verən "şüheda" sözü ilə də çox uyğunlaşmaz. Yəni "Allah, İbrahimi dost əldə etdi. Allah, Musanı sözdaş əldə etdi. Allah, Peyğəmbərimizi qiyamət günü ümməti üçün şahidlik etmək üzrə şahid əldə etdi." deyildiyi kimi, "Allah, filan adamı öz yolunda öldürülmüş və şəhid əldə etdi." deyilməz.

Uca Allah nə üçün "və aranızdan bəzi şahidlər əldə etməsi üçün..." deyərək cümlənin axışını ikinci şəxs əvəzliyi ilə dəyişdir də "və onları şahidlər əldə etməsi üçün..." deyərək üçüncü şəxs əvəzliyi istifadə etmədi? Çünki hər nə qədər "Beləcə biz sizi orta yolda bir ümmət etdik ki, insanlara şahid olasınız..." (Bəqərə, 143) ayəsində şahidlik ümmətin bütününə isnad edilmiş isə də bu, bir qisimin xüsusiyyətinin bütünə isnad edilməsi qabilindəndir. Bunu Bəqərə Surəsində açıqlamışdıq. Bu şərhimizi, bu cümlənin arxasından gələn "Allah zalımları sevməz." cümləsi ilə təsdiq etmək mümkündür.

İndi də "Bir də (beləcə) Allah, möminləri təmizləmək və kafirləri yox etmək istər." ayəsini ələ alaq. Ayədə keçən "yumahhısa" hərəkətinin kökü olan "temhis", bir şeyi xarici qatqılardan təmizləyib saflaşdırmaq deməkdir. Yenə ayədə keçən "yemhaka" hərəkətinin kökü olan "mahk", bir şeyi yavaş yavaş bitirmək, danlaq danlaq yox etmək mənasını verər. Bu təmizləmə, günlərin insanlar arasında dolaşdırılmasının gərəyi və faydalarındandır. Bu, yenə günlərin insanlar arasında dolaşdırılmasının gərəyi olan iman edənlərin bilinməsi və ortaya çıxmasından başqa bir şeydir. Çünki möminin mömin olmayandan ayırt edilməsi başqa, ayırt edildikdən sonra onun imanının küfr, münafiqlik və fasiqlik qatqılarından təmizlənilərək saflaşdırılması isə başqa bir mövzudur. Buna görə kafirlərin yox edilməsi, möminlərin mömin olmayanlardan ayrıt edilməsinin qarşısında zikr edilmişdir. Buna görə uca Allah küfrün və bənzərinin qalıqlarını mömindən parça parça aradan qaldırar, sonunda yalnız imanı qalar və bu iman sırf Allah üçün olar. Buna qarşılıq, kafirdəki küfr, şirk və hiylə elementlərini parça parça aradan qaldırar və sonunda ortada heç bir şey qalmaz.

Bunlar, uca Allahın günləri insanlar arasında dolaşdırmasının, üstünlüyün müəyyən bir cəmiyyətdə davam etməməsinin hikmətinin müxtəlif şəkilləridir. Səlahiyyət, bütünü ilə Allahındır; O, dilədiyini edər. O, bu ayədə ifadə etdiyi kimi ən faydalı olanı, ən faydalı olanı edər: "Allah, haqq ilə qərbli bu nümunə vasitəçiliyi ilə izah edər: Köpük havaya uçub gedər, lakin insanlara faydalı olan qisim yerdə qalar." (Rə'd, 17) Bu ayələrin bənzərlərinə bu surənin daha əvvəlki ayələrində qarşılaşmışdıq. Belə ki; "Kafirlərin bir qisimini kəssin və ya onları pərişan etsin də ümidsiz olaraq geri dönüb getsinlər deyə (Allah Bədirdə sizi zəfərə çatdırdı). Bu mövzuda sənin əlində bir şey yox. Ya da onların tövbələrini qəbul etsin və ya zalımlıqları üzündən onları əzaba çarpdırsan deyə (Allah Bədirdə sizi zəfərə çatdırdı)." (Al/götürü İmran, 127-128) Uca Allah bu ayədə Peyğəmbərinin əlində bir şey olmadığını ifadə edir və yetkinin öz təkəlində olduğunu, varlıqlarına dilədiyi kimi hökm etdiyini vurğulayır.

Bu söz, mömini kafirdən ayırmaq, möminləri təmizləmək və kafirləri yox etmək məqsədi və imtahan məqsədi ilə günlərin insanlar arasında bölüşdürüldüyünün açıqlanması, yuxarıda vurğulanan Peyğəmbərimizin əlində bu mövzuda bir səlahiyyət olmadığı gerçəyi ilə birlikdə bu gerçəyi aşkar edir: Möminlərin çoxu sanırdılar ki, haqq dinə mənsub olmaları, harada döyüşsələr qalib gəlmələrinin və necə olsalar olsunlar batilə qarşı üstün gəlmələrinin kafi səbəbidir; iplərin ucu onların əlindədir, onu qaçırmaları söz mövzusu deyil. Onların bu zənnə qapılmalarına səbəb olan hadisə, Bədir Döyüşündə gördükləri inkişaflardır. O döyüşdə düşmənlərinə qarşı çaşdırıcı bir üstünlük təmin etmişlər, köməkçi mələklərin enməsinə şahid olmuşlar idi. Bu qənaət, imtahan və təmizləmə nizamının etibarsızlığını tələb edən səhv bir qənaətdir. Bu qənaət; əmrdən, qadağandan, savabdan və cəzadan gözlənilən faydanın da etibarsızlığını özü ilə gətirər. Bu da dinin əsasının yıxılmasına gətirib çıxarar. Çünki bu din fitrət dinidir, etibarlı qanunların və qüvvədəki ilahi ənənənin tapdalanmasına söykənən deyil. Bu təbii nizama görə qalibiyyət və məğlubiyyət, normal səbəblərinə bağlıdır.

Uca Allah, imtahan və sınaq məqsədi ilə günlərin insanlar arasında dolaşdırıldığını açıqladıqdan sonra, möminləri bu əsassız zənnləri üzündən qınamağa və "Yoxsa siz... cənnətə girə biləcəyinizimi sandınız?" deyə başlayan ayələ gerçək vəziyyəti şərhə başlayır.

"Yoxsa siz, Allah içinizdəki cihad edənləri ayrıt etmədən və səbirliləri təyin etmədən cənnətə girə biləcəyinizimi sandınız? Sizlər ölümlə qarşılaşmadan əvvəl onu arzuluyor idiniz. İşdə onu gördünüz, amma baxıb dayanırsınız." Müsəlmanların sınanılmadan cənnətə girəcəkləri yolundakı zənnləri az əvvəl izah edilən zənnlərinin ayrılmaz bir parçasıdır. O zənn bu idi: Onlar haqq üzrə olduqları üçün və haqq heç məğlub olmayacağı üçün zəfər və qalibiyyət hamı/həmişə onların olacaqdı. Onlar heç məğlub olmayacaq, heç təxribata uğramayacaqdılar. Bilindiyi kimi bu zənnin lazımlı nəticəsinə görə, Peyğəmbərimizə inanıb möminlər birliyinə qatılan hər kəs qalibiyyət və qənimət əldə etmək surətiylə dünyasında, əfv və cənnət əldə etmək surətiylə də axirətində xoşbəxt olacaqdı. Beləcə zahiri imanla gerçək iman arasındakı fərq ortadan qalxacaq, dərəcələr arasındakı fərq silinəcəkdi. Normal mücahidin imanı ilə səbirli mücahidin imanı bir olacaqdı. Yenə o təqdirdə bir yaxşılığı diləyib də zamanı gəlincə onu edən kimsə, o yaxşılığı diləyib də qarşısına çıxdığında boyun qaçıran kimsə kimi olacaqdı.

Buna görə "Yoxsa siz... cənnətə girə biləcəyinizimi sandınız?" ifadəsi, nəticəs(n)i səbəb yerinə qoyma qabilindən bir ifadədir. Yəni üstünlüyün sizə yazılı olduğunumu sandınız? Buna görə siz sınanılmayacağınızı, haqq edəniniz layiq olmayanınızdan ayırt edilmədən, aranızdakı yüksək dərəcəlilər o birilərindən ayırt edilmədən cənnətə girəcəyinizimi sandınız?

"Sizlər ölümlə qarşılaşmadan əvvəl onu arzuluyordunuz..." Bu ayədə möminlərin bu zənnin əsassız olduğunun təsbiti vardır. Çünki onlar döyüşə qatılmadan əvvəl ölümü xahiş edirdilər. Lakin sonunda döyüşə qatılaraq ölümü gözləri ilə gördüklərində irəli atılmaqdan və xahiş etdikləri şeyi qucaqlamaqdan qaçındılar. Zəifliyə qapılaraq döyüşdən üz çevirdilər. İndi sırf bu xahiş ilə, sınanılmadan, təmizlənmədən cənnətə girmələri caiz olar idimi? Sınaqdan keçirilmələri lazımlı olmurmu?

Bu söylədiklərimizdən, bu sözün deyilməmiş bir hissəsinin olduğu ortaya çıxır. Buna görə bu ayənin son hissəsinin mənas(n)ı belədir: "İşdə ölümü gördünüz; amma baxıb dayanırsınız, ona doğru addım atmırsınız." Buradakı "baxıb dayanırsınız" ifadəsi, onların heç bir cəhddə ol/tapılmamalarından, irəli doğru heç bir addım atmamalarından kinayə də ola bilər. Yəni "Heç bir cəhddə ol/tapılmadan, sırf baxmaqla kifayətlənirsiniz." Hər necə olursa olsun, ifadədə qınama və danlama vardır.