Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

Mən deyərəm ki: Buna yaxın bir rəvayət də Əhli Sünnə kanallarından İbni Abbasa söykənilərək nəql edilmişdir. [42] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm> Yuxarıda zikr etdiyimiz rəvayətdən iki nəticə çıxır:

1) Böyük günahlar, qəti və şiddətli bir dillə qadağan edilən günahlardır. Bu qadağan etmədəki qətilik isə, ya ifadənin diqqətə çarpan və təkidli olmasından və ya cəhənnəm atəşi ilə cəzalandırılacağının bildirilməsindən aydın olar. Ayrıca bu qadağan etmə, Quran və ya sünnə qaynaqlı da ola bilər. Necə ki İmam Sadiğin (ə.s) dəlil göstərmə nümunələrində bu gerçək ordaya çıxır.

İmamın bu şərhlərindən "Böyük günahlar, Allahın cəhənnəm atəşi ilə cəzalandıracağını lazımlı etdiyi günahlardır." şəklində el-Ka-fidə iştirak edən hədis ilə "Böyük günahlar, Allahın cəhənnəm atəşi ilə təhdid etdiyi günahlardır." şəklindəki Məhrum la Yahzuruh-ul Fakihdə və Təfsir-ul Ayyaşidə iştirak edən hədisin də nə mənanı verdiyi aydın olur. Bu səbəbdən cəhənnəm atəşini lazımlı etmək və ya cəhənnəm atəşi ilə təhdid etmək ifadələri ümumi xüsusiyyətli olub, insanın gərək Quranda gərəksə Peyğəmbərimizin (s. a. a) hədislərində açıqca və ya eyham yolu ilə ifadə edilən bu günahlar sayəsində cəhənnəm atəşinə atılacağını açıqlamaqdadırlar.

Bu mövzuda İbni Abbasa söykənilən rəvayətin də belə olduğunu sanıram. Yəni İbni Abbas da bu günahların cəhənnəm atəşi ilə təhdid edilməsindən, Quranda və ya hədisdə bu yolda bir açıq ifadənin və ya imanın ol/tapılmasını nəzərdə tutmuş olmalıdır. Necə ki İbni Abbasın Də-bəri təfsirində iştirak edən "Böyük günahlar, uca Allahın cəhənnəmlə, qəzəblə, lənətlə və ya əzabla nöqtələdiyi günahlardır." şəklindəki sözü də bunu göstərər. (c. 5, s. 27)

Bundan aydın olur ki, İbni Abbasın Taberi təfsirində və ya başqa qaynaqlarda iştirak edən "Allahın qadağan etdiyi hər pislik böyük günahdır." şəklindəki sözü, böyük günah anlayışına fərqli bir məna vermək məqsədi daşımır. Bu ifadə daha əvvəl söylədiyimiz kimi yalnız insanın Allahın ucalığı qarşısındakı kiçikliyinə söykən/dözərək bütün günahların böyüklüyünü vurğulamağı məqsəd qoyur.

2) Oxuduğumuz və aşağıda oxuyacağımız bəzi rəvayətlərdə böyük günahlar bəzi ədədlərlə məhdudlaşdırılır. Əhli Sünnə kanallarından gələn bəzi rəvayətlərdə bu ədəd bəzən yeddi, bəzən səkkiz, bəzən də doqquz olaraq verilir. Necə ki Əhli Beytdən nəql edilən bu rəvayətdə görüldüyü kimi bu ədəd iyirmi olaraq göstərilir. Hətta bəzi başqa rəvayətlər bu ədədi yetmişə çıxarır. Bütün bunlar, günahın böyüklük dərəcəsinin fərqliliyini güdmə məqsədi daşıyar. Necə ki İmam Sadiğin (ə.s) böyük günahları sayarkən "Böyük günahların ən böyüyü Allaha şirk qaçmaqdır." deməsi bu söylədiyimizin dəlilidir.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində Buxari, Müslim, Əbu Davud, Nəsəs(n)i və İbni Əbu Xatəm Əbu Hüreyrədən belə köçürərlər: "Rəsulullah buyurdu ki: 'Yeddi həlak edici günahdan qaçının.' Səhabələrin 'Bunlar nələrdir ya Rəsulullah?' deyə soruşmaları üzərinə Rəsulu Əkrəm (s. a. a) sözlərinə belə davam etdi: Allaha ortaq qaçmaq, haqlı bir səbəb olmadan Allahın haram etdiyi bir cana qıymaq, cadugərlik, faiz yemək, yetim malı yemək, döyüşdən qaçmaq, pisliklərdən xəbərsizmimin və iffətli qadınlara zina böhtanı atmaq." (c. 2, s. 146)

Yenə eyni əsərdə İbni Habban və İbni Mürdeveyh, Əbu Bəkir b. Məhəmməd b. Əmr b. Həzmdən, o da atasından, o da babasından belə rəvayət etdiyini köçürərlər: "Peyğəmbərimiz (s. a. a) Yeməyin xalqına fərzləri, sünnələri və diyetləri ehtiva edən bir məktub yazaraq onu Əmr b. Həzm ilə Yeməyinlilərə göndərdi. Məktubu aparan Əmr belə deyir: Bu məktubda belə deyilirdi: Qiyamət günü Allah qatında böyük günahların ən böyüyü Allaha şirk qaçmaq, haqlı bir səbəbə söykən/dözmədən mömin bir kimsəni öldürmək, döyüş günündə (cəbhədən) qaçmaq, ana-ataya üsyankar olmaq, iffətli bir qadına zina böhtanı atmaq, cadugərlik öyrənmək, faiz yemək və yetim malı yeməkdir." (c. 2, s. 146)

Yenə et-Dürr-ül Mensur təfsirində verilən məlumata görə Abdullah b. Əhmədin Zevaidik Züht adlı əsərində Ənəs b. Malikdən Peyğəmbərimizin (s. a. a) belə buyurduğu nəql edilmişdir: "Mənim şəfaətim, ümmətimin böyük günah işləyənləri üçündür. Arxasından da, 'Əgər sizə qadağan edilən günahların böyüklərindən qaçınsanız, sizin pisliklərinizi bağışlayarıq.' ayəsini oxudu." (c. 2, s. 145)
32- Allahın, özüylə bəzilərinizi bəzilərinizdən üstün etdiyi şeyləri arzu etməyin. Kişilərə də öz qazandıqlarından bir pay var; qadınlara da öz qazandıqlarından bir pay var. Allahdan ONun lütf və kərəmini istəyin. Allah şübhəsiz hər şeyi bilməkdədir.



33- (Kişi və qadından) hər biri üçün ana-atanın, yaxınların və özləriylə əhdləşdiyiniz (evlilik bağı qurduğunuz) kəslərin buraxdığından varislər etdik (təyin etdik). O halda onlara paylarını verin. Çünki Allah hər şeyi görməkdədir.



34- Allahın insanlardan bir qisimini digər bir qisimindən (bədən və ağıl baxımından) üstün etməsi və mallarından (mehir və dolanışıq üçün) xərcləmə etdikləri üçün kişilər qadınların idarəçisidir. O halda yaxşı qadınlar, Allahın (kişilərin haqqlarını) qoruduğu üçün (bərabər/yoldaşlarına qarşı) itaatkar və ərləri yanlarında olmadığı halda (onların haqqlarını) qoruyucudurlar. İtaətsizlik etmələrindən qorxduğunuz qadınlara (əvvəl) öyüd verin, (sonra) onları yataqlarda tək buraxın və (heç birisi təsirli olmazsa) onları döyün. Nəticədə əgər sizə itaət etsələr, artıq onların əleyhinə başqa bir yol axtarışın. Heç şübhəsiz Allah ucadır, böyükdür.



35- Əgər ər-arvadın aralayarının açılmasından qorxsanız, bu vəziyyətdə kişinin ailəsindən bir hakim, qadının da ailəsindən bir hakim göndərin. Əgər bunlar (ər-arvad) aralayarının düzəlməsini istəyərlərsə, Allah aralarını düzəldər. Çünki Allah (hər şeyi) biləndir, (hər şeydən) xəbərdar olandır.

ayələrin şərhi

Yuxarıdakı ayələr daha əvvəl açıqlanan miras və evlənmə hökmləri ilə əlaqəli olub, bu hökmləri dəstəkləməkdədir. Nəticə olaraq bu ayələr, kişi-qadın əlaqələrində meydana çıxan bəzi axsaqlıqları düzəldəcək bəzi ümumi hökmləri ortaya qoymaqdadır.

"Allahın, özüylə bəzilərinizi bəzilərinizdən üstün etdiyi şeyləri arzu etməyin." Ayənin orijinalındakı "temennev" sözünün kökü olan "temenni=arzu etmək" insanın "Kaş ki bu iş şöylə olsaydı" deməsidir. Aydın olduğuna görə bir sözün belə adlandırılması, sözü məna xüsusiyyəti ilə xarakterizə etmə növündəndir. Çünki "xahiş", sevgi maraq/əlaqəsi kimi nəfsin qeyri-mümkün və ya qeyri-mümkünə yaxın şeyə bir növ maraq/əlaqə göstərməsidir. Artıq bunun açıq bir şəkildə sözlə ifadə edilib edilməməsi bir şeyi dəyişdirməz.

Ayədən aydın olduğu qədəriylə bu ayə insanlar arasında var olan sabit bir üstünlüyə və çoxluğa istiqamətli xahişi qadağan edir. İnsandakı bu arzu isə, bəzi kişilərin və qadınların daşıdıqları üstünlüklərə qarşı duyul/eşidilən həsrətdən qaynaqlanır. Ayrıca ayədə, üstünlüyü daşıyanlara göz tikilməməsi lazım olduğu; bunun yerinə uca Allahın qatında olan üstünlüyə, lütf və hədiyyəyə yönəlmənin doğru olacağı təlqin edilir. Bundan da ortaya çıxır ki, buradakı üstünlükdən məqsəd, uca Allahın kişilər ilə qadınlara hədiyyədə ol/tapıldığı üstünlüklər və imtiyazlardır. Uca Allah bu hədiyyəs(n)i kişilər ilə qadınların hər ikisinə məxsus olaraq qanuniləşdirdiyi hökmlərlə reallaşdırır. Məsələn, çox qadınla evlənə bilmə və mirasdan daha böyük pay alma xüsuslarında kişilər üçün imtiyaz tanınmış; evlənərkən kişilərdən mehir al/götürmə və baxımlarının kişilər tərəfindən təmin edilməsi xüsuslarında da qadınlar üçün imtiyaz tanınmışdır.

Sahibinə məxsus olan bu üstünlüklərə qarşı həsrət duy/eşitmənin qadağan edilməsi, pislik və fəsad ağacını kökündən kəsmək üçündür. Bu imtiyazlar, insan nəfsinin maraq duyduğu xüsusiyyətlərdir. Uca Allah yer üzündə inkişaf və inkişaf olsun deyə bu imtiyazlara istiqamətli sevgini və onları əldə etmə səyini nəfslərə peyvənd etmişdir. Bu istək əvvəl xahiş və arzu formasında meydana çıxar; amma təkrarlandığında gizli tutulan bir qısqanclığa çevrilər. Əgər bu içdən içə qısqanclıq davam edər də ürəkdə kökləşsə, davranışlara və xarici hərəkətlərə əks olunar. Arxasından əgər bu qısqanc nəfslər bir-birinə əlavə olunsalar, bu vəziyyət yer üzünün nizamını pozan, bitkiləri və insanları məhv edən bir bəla olar.

Bundan aydın olur ki, bu həsrətlə əlaqədar qadağan etmə öyüd xüsusiyyətli bir qadağan etmədiyər. Yəni bu qadağan etmənin faydası, haqqında danışılan şəri hökmləri qoruma faydasına istiqamətlidir. Yoxsa teşri xüsusiyyətli bir qadağan etmə deyil.

Söz mövzusu imtiyaz hədiyyəsinin uca Allahın qənaətinə bağlanması, ardından da, "Bəzilərinizi bəzilərinizdən..." cümləsinin gətirilməsi, özünə inanmış olmaları səbəbi ilə insanlarda Allahın əmrinə boyun əymə şüurunu oyandırmaq və də (üstün sifət sahibi kəsləri görüncə) vicdanlarda qabaran sevgi duyğusuna istiqamətli bir mesaj verərək, özünə qarşı üstünlük qurulan adamın ona üstünlüyü təmin edilən adamın onun bir parçası olduğunun, ondan ayrı olmadığının fərqinə varmasını təmin etmək üçündür.

"Kişilərə öz qazandıqlarından bir pay var; qadınlara da öz qazandıqlarından bir pay var." Ragıp əl-İsfahani deyir ki: "[Ayədə keçən "iktesebu" hərəkətinin kökü olan] 'iktisab' yalnız insanın özü üçün əldə etdiyi şeylər haqqında istifadə edilər. [Sözün digər bir kökü olan] 'kəsb' isə insanın həm özü, həm də başqaları üçün əldə etdiyi şeylər mənasındadır."

Əvvəlki şərhlərdən çıxan nəticəyə görə ayənin bu cümləsi, daha əvvəlki cümlədə iştirak edən xahiş qadağanını şərh ilə əlaqəlidir və onun səbəbi xüsusiyyətindədir. Yəni sizə verilməyən elə bir imtiyazı arzu etməyin. Bu imtiyaz, ancaq özünə məxsus olan kimsədə ol/tapılar. Çünki o kimsə o imtiyaza ictimai mövqes(n)i və ya öz əl əməyi nəticəs(n)i sahib olmuşdur. Məsələn, yalnız kişilər dörd qadınla evlənə bilərlərkən bu iş qadınlara qadağan edilmişdir. Çünki kişilərin cəmiyyətdəki mövqes(n)i buna imkan tanıyarkən qadınların ictimai mövqes(n)i buna imkan verməməkdədir. Kişilərin qadınların iki misli qədər miras payı al/götürmələrinin səbəbi də budur. Buna qarşılıq qadınlara kişilərin yarısı qədər miras payı verilməsi, dolanışıq xərclərinin kişilərə yüklənməsi və özlərinə mehir al/götürmə imtiyazının tanınması da cəmiyyətdəki mövqelərinin belə tələb etməsindən ötəridir. Bunun yanında kişilərin və qadınların ticarət və ya başqa yollarla qazandıqları malların da özlərinə aid olması lazımdır. Allah qullarına zülm etmək istəməz.

Buradan aydın olur ki, bu ayədə keçən "iktesebu" sözünün kökü olan "iktisab=kazanma"dan məqsəd, bir növ toplama və özünə xüsusi etmədiyər. İstər bu məna, iradəyə bağlı bir iş yolu ilə reallaşsın -hər hansı bir sənət və ya peşə yolu ilə bir şey qazanmaq kimi- istəsə də belə olmayıb imtiyaza sahib olan adamın daşıdığı bir xüsusiyyət nəticəs(n)i meydana gəlsin; insanın, müəyyən bir paya və haqqa sahib olmasını tələb edən kişilik və ya qadınlıq xüsusiyyəti ilə bəzənmiş olması kimi.

Dil alimləri hər nə qədər "kesb=toplamak, qazanmaq" və "iktisab =kazanmak" sözlərinin "talep=bir şey arxasında qaçmaq" və bənzəri sözlər kimi, insanın iradəyə söykənən iş nəticəsində sahib olduğu şeyləri ifadə etdiklərini söyləsələr də "kəsb" sözünün əsl mənasının bir şey yığmaq olduğunu da sözlərində ifadə etmişdirlər. "Filan, gözəlliyi sayəsində şöhrət iktisap etdi (qazandı)." demək və ya bunun kimi bir söz söyləmək də caiz görülmüşdür. Bəzi təfsirçilər bu ayədəki "iktisab" sözünü belə təfsir etmişlər. Biz tərəfindən də ayədəki "iktisab" sözünün, bənzətmə və istiare yolu ilə deyilən mənada istifadə edilmiş olması uzaq bir ehtimal deyil.

Ayədəki "iktisab"ın mənasını, insanın əməyi ilə qazandığı, əldə etdiyi şey olaraq qəbul edənlər də vardır. O zaman ayənin mənas(n)ı belə olar: "Kişilərə əməkləri ilə özləri üçün əldə etdikləri maldan pay vardır; qadınlara da elə." O zaman ayədəki xahiş qadağanı, insanların bir sənət və ya peşə vasitəçiliyi ilə qazanıb əllərində saxladıqları mala qarşı həsrət duy/eşitmələrini qadağan etməkdən ibarət olar. Ancaq bu məna, öz başına doğru olmaqla birlikdə ayənin mənasının çərçivəsini daraltmağı və daha əvvəlki miras və evlənmə ayələri ilə maraq/əlaqəsinin kəsilməsini tələb edir.

Hər nədirsə; bu şərhlərin işığında ayənin mənas(n)ı budur: Uca Allahın qadınlara və kişilərə təsis etdiyi və bir-birinizə qarşı üstünlük təmin etmənizə səbəb olan maliyyə və gayrimali imtiyazlara həsrət duy/eşitməyin. Çünki bu imtiyazlar ya sahiblərinin cəmiyyətdəki mövqeləri etibarı ilə və ya ticarət kimi öz əl əməkləri ilə əldə etdikləri nəticələndirər olduqları üçün sahiblərinə təsis edilmişlər. Onların bu qazanclarında payları vardır. Hər kəs qazancından payını əldə edər.

"Allahdan ONun lütf və kərəmini istəyin." Əlindəki neməti başqasına bağışlayanın bağışladığı şey, ümumiyyətlə onun möhtac olmadığı bir çoxluq olduğu üçün bu hədiyyəyə "fazl=fazlalık" adı verilmişdir. Həyati imtiyazları sevmək hətta onlara tək başına sahiblənməyi, bu sahədə hər kəsin qarşısında ol/tapılmağı və başqalarına üstün olmağı arzu etmək, insan fitrətində olmasına və heç bir zaman ondan ayrılmamasına baxmayaraq uca Allah bu ayədə insanların üzlərini, üstünlük sahiblərinə bağışlanan imtiyazlardan və bunlara həsrət duy/eşitməkdən çevirdikdən sonra onları özünə yönəltdi; üzlərini öz kərəminə çevirdi. Onlara insanların əlindəki nemətləri göz ardı edərək uca qapısına yönəlməyi əmr etdi. İstədiklərini onun kərəmindən istəmələrini buyurdu. Çünki kərəm və hədiyyə uca Allahın əlindədir. Hər imtiyazlı adama imtiyazını bağışlayan Odur. Diləsə sizə də bəzi imtiyazlar bağışlayar/hədiyyələr və beləcə siz bu imtiyazlarla, əllərindəki nemətlərə özləm duy/eşitdiyiniz və sahib olduqları məlumatları xahiş etdiyiniz başqa kəslərə çoxluq və üstünlük qurarsınız. İşdə bunların hamısı ONun səlahiyyətindədir.

Uca Allahdan istənməsi lazım olan bu hədiyyə və imtiyaz, ifadənin orijinalındakı "min" ədatı vasitəçiliyi ilə mübhəmləşdirilmişdir. Bunun isə təmin etdiyi bəzi faydalar vardır. Birinci fayda; uca Allaha dua etmənin, ONdan bir şey istəmənin ədəbini öyrətməkdir. Çünki gerçək mənada faydasını və zərərini bilməkdən aciz olan insana, varlıqlarının gerçək mənada faydalarını və zərərlərini bilən və hər şeyə gücü çatan Allahdan bir şey istəyərkən ancaq canının çəkdiklərindən yalnız xeyirli olanını istəməsi, istədiyi xeyiri konkret olaraq söyləmək üçün sözü uzatmaması və o şeyə çatacaq yolu təyin etməməsi yaraşar. Çünki əksəriyyətlə bunu görmüşük ki; insan mal, övlad, mövqe, etibar, sağlamlıq və nuş kimi müəyyən bir ehtiyacının qarşılanması üçün həddindən artıq bir arzu göstərər və bu arzusuna qovuşmaq üçün israrlı dualar edər, dayanmadan bu istəyinin reallaşmasını istər; ondan başqa bir şey istəməz. Lakin daha sonra duası qəbul edilib də istədiyi özünə verilincə, bu istədiyi şey onun həlak olmasına və həyata bağlı ümidlərinin qırılmasına gətirib çıxarar.

Ayədəki mübhəm (naməlum) üslubun bir başqa faydası da budur: Allahdan istənən şey, Allahın teşri (=yasama) və ya yaratma (=var ediş) yolu ilə bu imtiyazda təyin etdiyi ilahi hikmətlə ziddiyyət təşkil etməməli, onu ortadan qaldırmamalıdır. İşdə ayədəki mübhəmlikdə buna istiqamətli bir işarə vardır. Buna görə uca Allahın sırf başqalarına təsis etdiyi bir hədiyyənin və imtiyazın ONdan istənməməsi lazımdır. Çünki əgər kişilər qadınlara məxsus imtiyazları və qadınlar da sırf kişilərə verilən imtiyazları istəsələr və Allah da bu istəkləri qarşılasa, bu imtiyazlardakı hikmət ortadan qalxar və ortaya qoyulan hökmlər və qanunlar etibarlılıqlarını itirər. Bu mövzu üzərində yaxşıca düşünün.

Buna görə insan bir şeyə sahib olmadığı üçün çətinliyə düşüb də Allaha dua edincə, insanların əllərində ol/tapılıb ehtiyacını aradan qaldırıcı şeyi deyil, Allahın qatındakı nemətlərdən istəməlidir. Allahın qatındakı nemətlərdən istəyərkən də halından xəbərdar olan Rəbbinə, ehtiyacının necə aradan qaldırılacağının yolunu öyrətməyə cəhd etməməli; bunun yerinə Allahdan öz qatında xeyirli olduğunu bildiyi yoldan ehtiyacını aradan qaldırmasını istəməlidir.

Ayənin sonundakı, "Allah şübhəsiz hər şeyi bilməkdədir." cümləsi isə, ayənin başındakı qadağan etmənin səbəbidir. Yəni Allahın başqalarına bağışladığı imtiyazlara göz tikib onların sizə verilməsini xahiş etməyin. Çünki Allah hər şeyi bilər, faydalı olan heç bir şeyin yolundan xəbərsiz qalmaz və hökmündə də yanılmaya düşməz.