Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"O halda yaxşı qadınlar, Allahın (kişilərin haqqlarını) qoruduğu üçün (bərabər/yoldaşlarına qarşı) itaatkar və ərləri yanlarında olmadığı halda (onların haqqlarını) qoruyucudurlar." Ayədə keçən "salihat=iyiler" sözünün kökü olan "salah" burada "nəfs ləyaqəti" deyə ifadə edilən lüğət mənasındadır. Yenə ayədəki "kanitat" sözünün kökü olan "kunut" sözü, "davamlı itaət və boyun əymə halı" mənasındadır.

Bu ifadənin əleyhdarı olaraq, "İtaətsizlik etmələrindən qorxduğunuz qadınlara" ifadəsinin iştirak etməsi, "yaxşı qadınlar" deməklə yaxşı bərabər/yoldaşların nəzərdə tutulduğunu və bu hökmün qadınların evlilik halı üçün etibarlı olduğunu, mütləq şəkildə bütün qadınlara xitab edilmədiyini göstərər. Ayrıca sifət olaraq gətirilən amma əmr məqsədli olan "itaatkar və... qoruyucudurlar." -yəni itaatkar olmalı, ərlərinin haqqlarını qorumalıdırlar- ifadəsi də bu hökmün, ər-arvad əlaqələri ilə ailə həyatına istiqamətli bir hökm olduğunun bir başqa dəlilidir. Bununla birlikdə bu hökm genişlik və darlıq baxımından səbəbinə, yəni kişinin qadını bərabər/yoldaşı olması sifəti ilə idarə etmə səlahiyyətinə sahib olmasına bağlıdır. Buna görə qadın ərinə itaət etməklə və ər-arvad əlaqələrinə istiqamətli ərinin haqqlarını qorumaqla öhdəçiliklidir.

Başqa bir deyişlə burada bu mesaj verilmək istənir: Kişilərə tanınan qadınları cəmiyyət içində idarə etmə səlahiyyəti, yalnız iki tərəf arasında ortaq olan ictimai sahələr üçün etibarlıdır. Bu sahələr dövlət rəhbərliyi, mühakimə mexanizmi və döyüş sahələri kimi kişinin üstün ağıl gücü və güclü-qüvvətli olması ilə əlaqəlidir. Bu səlahiyyət, qadınların fərdi iradə azadlığını və özünə aid iş etmə haqqını ortadan qaldırmaz. Belə ki, qadın sevdiyi şeyləri əldə etməyə çalışmaqda və istədiyi işi etməkdə sərbəstdir. Kişinin -şəriətə zidd işlər xaric- bu kimi mövzularda o qadına mane olmağa haqqı yoxdur. Bu səbəbdən qadınların özləri haqqında etdikləri qanuni şeylərdən ötəri kişilər üçün hər hansı bir məsuliyyət və günah yoxdur.

İşdə, cəmiyyətlə əlaqədar işlərdə kişilər birliyinin qadınlar birliyini idarə etmə səlahiyyəti, ancaq iki tərəf arasında ortaq olan ictimai sahələrdə etibarlı olduğu və bunun qadınların iradə azadlığını ortadan qaldırmadığı kimi, eyni şəkildə ailə həyatında da kişinin bərabər/yoldaşını idarə etməyə səlahiyyətli olması demək, qadının öz malı üzərində iradə və qənaət haqqından məhrum olması, öz haqqlarına çatdıran ön tədbirlərə müraciət etməklə fərdi və ictimai haqqlarını qorumaqda və müdafiə etməkdə müstəqil olmaması və bu məqsədlərə çatdırıcı ön tədbirlərə girişə bilməməsi demək deyil. Kişinin bərabər/yoldaşını idarə etməyə səlahiyyətli olması bu deməkdir: Kişi, bərabər/yoldaşından faydalanmanın qarşılığı olaraq onun üçün maliyyə xərcləmə etdiyinə görə qadın, əri yanında ikən faydalanma və cinsi əlaqə yaratma ilə əlaqədar bütün mövzularda ərinə itaət etməklə, onun arzularına cavab verməklə öhdəçiliklidir. Əri evdə yoxkən də onun haqqlarını qorumaqla, ona xəyanət etməməklə, yəni ərinin yatağını başqasına tapdalatmamaqla, yalnız ərinin faydalana biləcəyi istiqamətlərindən başqasını faydalandırmamaqla, evli qaldıqları və ortaq ailə həyatı yaşadıqları müddətcə əlinə verdiyi və qənaət səlahiyyətinə təqdim etdiyi malları mövzusunda ərinə xəyanət etməməklə öhdəçiliklidir.

Buna görə, "O halda yaxşı qadınlar itaatkarlardır" ifadəsinin mənas(n)ı belə olar: Qadınlar yaxşı olma xüsusiyyətinə bürünməli, bunu özlərində saxlamalıdırlar. Yaxşı olduqları zaman, şübhəsiz itaatkar da olarlar. Yəni ərlərinə qarşı davamlı bir şəkildə itaatkar və söz dinlər olmaları lazımdır. Bu itaatkarlık, özlərindən faydalanma ilə əlaqədar xüsuslarda ərlərinin istəklərini qarşılama formasında olmalıdır. Bunun yanında ərlərinin evdə ol/tapılmadığı zaman onların haqqlarını qorumaları lazımdır.

"Allahın qoruduğu üçün" ifadəsinə gəlincə, ayənin orijinalında keçən "ma" sözcüyü, aydın olduğu qədəriylə masderiyedir [yəni sonrakı hərəkətə məsdər mənasını yüklər]. "Ma" sözcüyünün başında iştirak edən "ba" hərfi cerri isə, alət mənasını ifadə edər [yəni sonrakı cümlənin əvvəlki cümləyə səbəb və səbəb təşkil etdiyini açıqlayar]. O halda ayənin mənas(n)ı belə olar: Allahın kişilərin haqqlarını qoruduğu səbəbi ilə, qadınlar ərlərinə qarşı itaatkar olmalı və bərabər/yoldaşlarının yoxluğunda Allah tərəfindən güdülməsi əmr edilən haqqlarını qorumalıdırlar. Çünki uca Allah kişilərə qadınları idarə etmə səlahiyyəti tanıyaraq, qadınlara ərlərinə itaət etməyi və yoxluqlarında onların haqqlarını qorumağı əmr etmişdir. [İşdə bu xüsuslar qadınlar tərəfindən qorunması istənən böyük/ər haqqlarıdır.]

"Ba" ədatının burada mukabele=karşılık mənasında olması da mümkündür. Buna görə bu ifadənin mənas(n)ı belə olar: Uca Allah qadınların haqqlarını qoruma altına almış olmasına qarşılıq, qadınlar ərlərinin haqqlarını yoxluqları əsnasında qorumalı və onlara qarşı itaatkar olmalıdırlar. Çünki uca Allah qadınlara insanlıq cəmiyyətində etibarlı bir mövqe təmin etmiş və özlərinə mehir verilməsini və dolanışıqlarının qarşılanmasını kişilərin çiyinlərinə yükləmişdir. Ancaq, bu iki mənadan birincisi daha diqqətə çarpandır. Bu ayəyə verilən başqa mənalar da vardır; lakin ayənin axışı ilə uyğunlaşmadıqları üçün onlara yer vermədik.

"İtaətsizlik etmələrindən qorxduğunuz qadınlara öyüd verin..." Ayədə keçən "nuşuz" sözü, "qarşı gəlmək" və "baş tutaraq itaət etməyə yanaşmamaq" deməkdir. İtaətsizlikdən qorxmaq isə, belə bir tutumun ifadə edilərinin ortaya çıxması deməkdir. İtaətsizliyin özündən deyil də bunun meydana gələ biləcəyi narahatlığından danışılaraq sonrakı detallandırmanın bununla elin idili olması, hər halda sayılan üç tədbir arasında öyüd vermənin, itaətsizliyin şəxsən özünün reallaşdığı vəziyyətlərdə yeri olduğu kimi, itaətsizlik ifadə edilərinin görülməyə başlandığı vəziyyətlərdə də yeri və funksiyas(n)ı olduğunu göz qarşısında saxlamaqdan qaynaqlanır.

"...qadınlara öyüd verin, onları yataqlarda tək buraxın və onları döyün." ifadəsində iştirak edən üç tədbir, hər nə qədər birlikdə sayılsalar və bir-birlərinə "vav" hərfi ilə bağlandırılsalar da əslində bunlar sırasıyla edilməsi lazım olan, aralarında dərəcə fərqi olan, mərhələli və tədrici olaraq tətbiq olunması nəzərdə tutulan tədbirlərdir. Yəni əvvəl qadınlara öyüd verilməli, müvəffəqiyyətli olmadığı təqdirdə onlardan uzaqlaşaraq yataqlarında tək buraxılmalı, o da işə yaramazsa onları döymək yoluna müraciət edilməlidir. Bu tədbirlərdə tərtibi riayət etmənin dəlili budur: Bunlar təbii olaraq dəyişik daşındırıcı tədbirlərdir və ifadədəki sıralamaları hasebiyle yüngüldən ağıra doğru bir düzülməyə təbii/tabe tutulmuşlar. Bu səbəbdən bu tədbirlər arasındakı sıralama, aralarındakı "vav" hərfi ətfindən deyil, sözün axışından aydın olur.

"Onları yataqlarda tək buraxın." ifadəsindən aydın olan şey, bu tək buraxmanın yataqdan ayrılmadan onlara arxa çevirmək, oynaşmamaq və [küskünlüyü, incikliyi ifadə edəcək] bənzəri işləri etməklə onların yataqda öz hallarına buraxılmasıdır. Hərçənd bu ifadəni, yataqda tək buraxmaq yəni yataqları ayırmaq şəklində şərh etmək də mümkündür; amma bu uzaq bir ehtimaldır. Ayədə "mezaci'=yataklar" sözünün çoxluq olaraq istifadə edilmiş olması, bəlkə də ilk mənas(n)ı dəstəkləyən bir xüsusdur. Çünki ikinci məna nəzərdə tutulmuş olsaydı, yatağın çoxluq sigası ilə istifadə edilməsinə ehtiyac duyul/eşidilməyə bilərdi.

"Nəticədə əgər sizə itaət etsələr, artıq onların əleyhinə başqa bir yol axtarışın..." Yəni sizə itaət etməyə yönəldikləri təqdirdə onlara əziyyət etmək üçün bəhanə axtarışın. Arxasından da bu qadağanı səbəbə bağlamaq məqsədi ilə "Heç şübhəsiz Allah ucadır, böyükdür." buyurulur. Bu ifadə kişilərə bunu elan edir: Sizin Rəb-miniyin mövqes(n)i uca və böyükdür. Buna görə sahib olduğunuz gücə və qüvvətə güvənib şişərək bərabər/yoldaşlarınıza zülm etməməli, onlara böyüklük göstərərək nəşr/təzyiq etməməlisiniz.

"Əgər ər-arvadın aralayarının açılmasından qorxsanız, bu vəziyyətdə kişinin ailəsindən bir hakim, qadının da ailəsindən bir hakim göndərin." Ayədə keçən "şıkak" axtar/ara açılması və düşmənlik deməkdir. Uca Allah, nəşr/təzyiq və haqsızlıq söz mövzusu olmasın deyə bərabər/yoldaşlar arasında dolanışıqsızlıq çıxması halında onlara hər birinin bir hakim göndərməsini əmr edir. "Əgər bunlar aralayarının düzəlməsini istəyərlərsə, Allah aralarını düzəldər." Yəni əgər ər-arvad inadla anlaşılmazlığı davam etdirmək istəməz də barışmaya meylli olsalar, özlərindəki iradəni yox sayaraq qərar səlahiyyətini razı olduqları hakimlərin əllərinə vermiş olmaları onların barışdırılmasını lazımlı hala gətirər.

[Ayəs(n)i kərimədə diqqət yetirilməsi lazım olan bir başqa xüsus da] tərəflərin barışmaya istəkli olmaları və hakimlərin verəcəyi qərara uyğun gəlmələri kimi normal bir səbəb varkən, müvəffəqiyyətə çatdırma hərəkətinin Allaha isnad edilməsi xüsusudur. Çünki səbəbləri nəticələndirərə bağlayan gerçək səbəb, ancaq uca Allahdır. Hər haqq sahibinə haqqını verən də tək Odur. Ayə, "Allah (hər şeyi) biləndir, (hər şeydən) xəbərdar olandır." deyə sona əriyir. Bu ifadənin, əvvəli ilə əlaqəsi açıqdır.

kişilərin qadınları

idarə etmələrinin mənas(n)ı

Qurani Kərimin insandakı sağlam fikiri gücləndirməsi; onu heva və həvəsə, nəfsin istəklərinə uyğun gəlməyə, hissiyyatın və coşğun duyğuların hökmü qarşısında boyun əyməyə seçməsi, ona uyğun gəlməyi etina etdirib təşviq etməsi və bu ilahi hədiyyəs(n)i itməkdən qorumağı tövsiyə etməsi çox açıq gerçəklərdəndir. Bunun belə olduğunu sübut etmək üçün Qurandan dəlil göstərməyə ehtiyac yoxdur. Quranda bu gerçəyi sübut edən, açıqca və eyham yolu ilə ifadə edən və bütün ifadə formaları ilə vurğulayan çox sayda ayə vardır.

Qurani Kərim bununla birlikdə gözəl və təmiz duyğular mövzusunu, onların fərdlərin ruhi inkişaflarındakı müsbət təsirlərinin əhəmiyyətini, cəmiyyəti dəstək olan qatqılarını da laqeyd yanaşmış deyil. Aşağıdakı ayələr bu gerçəyin dəlilidir: "Kafirlərə qarşı sərt, öz aralarında mərhəmətlidirlər." (Fəth, 29) "Qaynaşmanız üçün sizə öz (cinsi)nizdən bərabər/yoldaşlar yaradıb aranıza sevgi və mərhəmət qoyması, ONun (varlığının) dəlillərindəndir." (Rum, 21) "Də ki: Allahın, qulları üçün yaratdığı bəzəyi və təmiz ruziləri kim haram etdi?" (Ə'RAF, 32) Lakin Allahı Təala bu duyğuları, ağılın hökmləriylə uyğunlaşma içərisində olmaqla dengelemiş və beləcə bu duyğular və meyllər uyğun olaraq hərəkət etmək, ağılın hökmlərinə uyğun gəlməklə eyni şey olmuşdur.

Daha əvvəlki bəzi araşdırmalarda söylədiyimiz kimi İslamın ağılı qoruduğunun, ortaya qoyduğu hökmləri ona söykədiyinin ən əhəmiyyətli dəlili, ağılın hökm vermədəki doğruluğunu ortadan qaldıran, hökmlərinin səhv olmasına gətirib çıxaran və cəmiyyətin inkişaflarını qiymətləndirməsini maneə törədən içki, qumar, hiyləçi alış-veriş növləri, yalan, böhtan və dedi-qodu kimi bütün hərəkət, vəziyyət və davranışların İslam dinində haram olmasıdır.

Diqqətlə araşdırma edən bir kimsə, bu qədərindən bunu sezər: Ge-nel əhatəli məsələlərin və ictimai sahələrin düzümünləri, ağıl çoxluğu imtiyazını daşıyan və duyğuların üzərlərindəki təsiri zəif olan insanlara verilməlidir. Bu insanlar da kişilərdir, qadınlar deyil. Çünki bu ictimai məsələləri ağıl gücü araşdırmalı, bunlarla məşğul olunarkən duyğuların və eqoist meyllərin təsiri altında qalmaqdan qaçınılmalıdır. Dövlət rəhbərliyi, mühakimə sahəs(n)i və döyüş məsələsi kimi.

Bu iş belədir. Çünki uca Allah, "Kişilər qadınların idarəçisidir." buyurur. Qurandakı mesajların tərcüməçis(n)i olan Peyğəmbərimizin (s. a. a) sünnəs(n)i bunun belə olduğunu açıqladığı kimi, Resululla-hın (s. a. a) tətbiqləri də bu qanun istiqamətində olmuşdur. Necə ki Peyğəmbərimiz (s. a. a) heç bir cəmiyyətə qadın qubernator göndərməmiş, heç bir qadını mühakimə vəzifəsinə təyin etməmiş və heç bir zaman həqiqətən vuruşmaq mənasında qadınları döyüşlərə çağırmamışdır.

Bunların xaricində qalan təhsil və təhsil, ticarət və istehsal, tibb və əczaçılıq kimi duyğuların müvəffəqiyyətə çatmağa maneə meydana gətirmədiyi sahələrə gəlincə, sünnə bu sahələrdə qadınların işini maneə törətmir. Hətta Peyğəmbərimizin (s. a. a) sireti (gedişatı), bu sahələrin çoxunu təsdiqləmişdir. Quranda da bu sahələrdə qadınların işlə/çalışa bilmə haqqlarının olduğuna dəlalət edən ayələr vardır. Bu haqq, həyatın bir çox sahəsində qadınlara tanınan iradə və iş azadlığının gərəyidir. Çünki həm onları kişilərin vəlayəti xaricinə çıxarıb özlərinə mülk əldə etmə səlahiyyəti tanımaq və sonra da əllərindəki mülkü hər hansı bir şəkildə qiymətləndirmələrini qadağan etmək mənasızdır. Eynilə bunun kimi həm onlara məhkəməyə müraciət etmə və şahidlik etmə haqqı tanımaq və sonra qubernatorun və ya hakimin qarşısına çıxmalarını maneə törətmək də mənasız olar. Bunu kimi daha nə qədər nümunələr vardır.

Amma əgər qadının bu sahələrdəki çalışması ərinin [fərz] haqqları ilə ziddiyyət təşkil edəcək olsa, o zaman vəziyyət fərq edər. Çünki kişinin öz arvadı üzərində səlahiyyəti vardır; yanında olduğu zaman qadının ona itaət etməsi, yanında olmadığı zaman da haqqlarını qoruması lazımdır. Bu səbəblə İslam, ərinin haqqlarıyla ziddiyyət təşkil edən vəziyyətlərdə qadının caiz olan sahələrdə belə işinə icazə verməmişdir.

ayələrin hədislər İşığında şərhi

Mecma-ul Bəyan təfsirində, "Allahın özüylə bəzilərinizi bəzilərinizdən üstün etdiyi şeyləri arzu etməyin..." ayəs(n)i haqqında şöylə deyilir: "Yəni hər hansı biriniz: 'Kaş ki filana verilən nemət, gözəl qadın mənim olsaydı.' deməsin. Çünki belə demək qısqanclıqdır. Tək: 'Allahım, mənə onun kimisini ver.' deyilə bilər. Necə ki İmam Saydıqdan (ə.s) də eyni mənada bir rəvayət nəql edilmişdir." (c. 2, s. 87)

Təfsir-ul Ayyaşinin sahibi də bu rəvayətin eynisini İmam Sadiqdən (ə.s) nəql etmişdir. (c. 1, s. 239, h: 115)

Təfsir-ul Burhan kitabının yazıçıs(n)ı, İbni Şehraşupdan, o da İmam Mis (ə.s) və İmam Sadiqdən (ə.s) belə nəql edər: "Bu Allahın bir hədiyyəsidir, onu dilədiyinə verər. "[43] ayəs(n)i ilə "Allahın özüylə bəzilərinizi bəzilərinizdən üstün etdiyi şeyləri arzu etməyin." ayəs(n)i Hz. Əli (ə.s) haqqında enmişdir." (c. 1, s. 366, h: 9)

Bu rəvayətdə ümumi bir məna xüsusi bir nümunəyə uyğunlaşdırılmışdır.

el-Kafidə və Təfsir-ul Qummuda iştirak etdiyinə görə İbrahim b. Əbu Bilad atasından, İmam Məhəmməd Misin (ə.s) belə buyurduğunu nəql edir: "Dünyada heç bir adam yoxdur ki, uca Allah onun üçün nuşla əlinə keçəcək halal ruzis(n)i təyin etmiş olmasın. Lakin eyni ruzis(n)i haram olaraq başqa yoldan da təqdim etmişdir. Əgər o kimsə haramdan bir şey əldə etsə [ruzisinin bir miqdarını halal olmayanından al/götürsə], Allah bu al/götürdüyünü onun halal olaraq təyin etdiyi ruzisindən qısar. Amma bu iki ruzi xaricində uca Allahın qatında hədiyyə xüsusiyyətində bir çox nemətlər də vardır. 'Allahdan ONun lütf və kərəmini istəyin.' ayəsində izah edilən işdə budur." (əl-Kafi, c. 5, s. 80, h: 2)

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət, Təfsir-ul Ayyaşidə İsmayıl b. Kəsr vasitəçiliyi ilə merfu olaraq [rəvayət zəncirlərinə yer vermədən] Rəsulullahdan (s. a. a) nəql edilmişdir. [44] Yenə [eyni əsərdə] bu mənada bir rəvayət Əbu Huzeyl vasitəçiliyi ilə İmam Sadiqdən (ə.s) köçürülmüşdür. [45] Buna yaxın mənada bir rəvayəti əl-Qummu öz təfsirində Hüseyn b. Müslim vasitəçiliyi ilə İmam Misdən (ə.s) nəql etmişdir.

"Sən, dilədiyinə qarşılıqsız ruzi verərsən." (Al/götürü İmran, 27) ayəsini araşdırarkən ruzinin mahiyyəti, təyin olunması, halal və haram deyə ikiyə ayrılması haqqında şərh etmişdik. İstəyənlər üçüncü dəridə edilən bu araşdırmağa müraciət edə bilərlər.

Səhihi Tirmizidə, İbni Məsuddan Peyğəmbərimizin (s. a. a) belə buyurduğu nəql edilir: "Allahdan ONun lütf və kərəmini istəyin. Çünki Allah özündən istəkdə ol/tapılılmasını sevər."

et-Dürr-ül Mensur təfsirində İbni Cəririn Hakim b. Cübeyr yolu ilə adını vermədiyi bir adamdan nəql etdiyinə görə Peyğəmbərimiz (s. a. a) belə buyurmuşdur: "Allahdan ONun lütf və kərəmini istəyin. Çünki uca Allah özündən istəkdə ol/tapılılmasını sevər. Ən fəzilətli ibadətlərdən biri fereci (qurtuluşu) gözləməkdir." (c. 2, s. 149)

et-Tezhibdə, müəllifin öz rəvayət zənciri ilə Zürareyə söykə-dığı bir rəvayətdə Zürarenin belə dediyi iştirak edər: "İmam Sadiğin '(Ər-keks və qadından) hər biri üçün ana-atanın, yaxınların... buraxdıqlarından (hissələr al/götürəcək olan) varislər etdik.' ayəs(n)i haqqında belə buyurduğunu duy/eşitdim: 'Ayədə bununla [yəni, "mevali=varisler" sözü ilə] miras haqqına sahib qan qohumları nəzərdə tutulur. Yoxsa hamilər nəzərdə tutulmur. Bu qohumların, ölünün bağlı olduğu rəhmə ən yaxın olanı, miras al/götürməkdə prioritetlidir.' (c. 9, s. 268, h: 2)

Yenə eyni əsərdə müəllifin öz rəvayət zənciriylə İbrahim b. Muhrizə söykədiyi bir hədisdə, İbrahimin belə dediyi iştirak edər: "Mən İmam Məhəmməd Misin (ə.s) yanındaykən adamın biri özünə: 'Bir adam bərabər/yoldaşına; yetkin əlindədir, mən sənə qarışmam, deyir. Buna nə dərsin/deyərsən?' deyə soruşdu. İmam adama bu cavabı verdi: Uca Allah: 'Kişilər qadınların idarəçisidir.' deyərkən bu necə olar?! Bu sözün heç bir dəyəri yoxdur." (c. 8, s. 88, h: 221)

et-Dürr-ül Mensur təfsirində İbni Əbu Xatəmin, Eş'as b. Abdül-melik kanalıyla Həsəndən belə köçürdüyü nəql edilər: "Bir dəfə qadının biri Peyğəmbərimizə (s. a. a) gələrək ərinin özünü şillələdiyi şəklində şikayətdə ol/tapıldı. Peyğəmbərimiz (s. a. a) adama qisas edilməsi lazım olduğunu söylədi; lakin tam o sırada, 'Kişilər qadınların idarəçisidir.' ayəs(n)i endi. Bunun üzərinə qadın, ərinə qisas edilmədən geri döndü." (c. 2, s. 512)