Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

ayələrin şərhi

Yuxarıdakı ayələr -görüldüyü kimi- daha əvvəlki ayələrlə əlaqəsiz deyil. Çünki surənin bu qrup ayələri, "Allaha qulluq edin və ONA heç bir şeyi ortaq qaçmayın." (Nisa, 36) ayəsindən bəri, insanları Allah yolunda maliyyə xərcləmə etməyə [və bununla] cəmiyyətin hər seqmentinin və ehtiyac sahibi möminlərin həyatını davam etdirməyə, dəstək olmağa təşviq edir; insanları bu qanuni və fərz vəzifələrini etməkdən saxlayanları da qınayır. Arxasından insanları Allaha, Rəsula və ululemre (=emir sahiblərinə) itaət etməyə, ixtilaf qaynaqlarını qurutmağa, sürtüşme və anlaşılmazlıqlardan (qarşıdurmalardan) qaçınmağa, təbiət biləcək ixtilafları Allaha və Peyğəmbərə həvalə etməyə, nifaqdan çəkinməyə, Allahın və Peyğəmbərin əmrlərinə təslim olmağa çağırır. Beləcə bu ayələr silsilə/serialı, cihad çağırışı edən, cihadın hökmünü açıqlayan və Allah yolunda öz vətənlərindən köçməyi əmr edən ayələr ilə sona əriyir.

Buna görə bu ayələrin bütünü möminləri Allah yolunda cihad etməyə hazırlamaqda və iç strukturlarına nizam verməkdədirlər. Arada bir və ya iki ayə bu bütünlüyün, bu insicamlı söz axışının xaricində qalmış "muterize=ara cümlə" ola bilər. Lakin [bu ayələrin, bir-biriylə əlaqəsi olan əvvəlki və sonrakı ayələrdən hamısıyla qopuq olduğu və onların arasında çox da xarici qaldığı deyilə bilməz. Bu səbəblə] bunlar, əvvəllər və sonraları ilə müəyyən şəkildə əlaqəli olan ayələrin bütünlüyünə bir zərər verməməkdədir. Daha əvvəl, "Ey inananlar!... sərxoşkən namaza yaxınlaşmayın..." (Nisa, 43) ayəsini araşdırarkən, bu nöqtəyə toxunmuşduq.

"Ey inananlar! Allaha itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin." Şəriki olmayan tək Allaha qulluq etməyə, mömin seqmentlər arasında kömək etməyi yaymağa istiqamətli çağırış nöqtələnildikdən, bu gözəl yolu pis göstərənlər və müxtəlif şəkildə bu yola maneə qoyanlar qınandıqdan sonra, başqa bir dillə bir çox feri hökmə qaynaqlıq edən bir təməl məqsədə dönülür. Elə bir təməl məqsəd ki, İslam cəmiyyətinin möhkəmləşməsi ona söykən/dözər. Bu məqsəd, möminləri uzlaşmağı və ittifaqı mənimsəməyə, meydana gələ biləcək anlaşılmazlıqları Allaha və Peyğəmbərə həvalə edərək həll etməyə etina etdirməkdir.

Şübhə etməmək lazımdır ki, "Allaha itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin." cümləsinin məzmunu, bütün ilahi qanunların və hökmlərin əsası olmanın yanında, anlaşılmazlıq mövzularını Allaha və Peyğəmbərə aparma əmrinə hazırlıq və keçiş xüsusiyyətindədir. Çünki bu gerçək, bu ifadənin detallandırması olan "Əgər bir barədə anlaşılmazlığa düşsəniz... onu Allaha və Rəsula aparın." cümləsindən, sonra da, "Sənə endirilənə və səndən əvvəl endirilənlərə inandıqlarını irəli sürənləri görmədinmi?..." və "Biz hər peyğəmbəri, Allahın icazəs(n)i ilə, özünə itaət edilməsi üçün göndərdik." və "Xeyr, Rəbbinə and olsun ki, aralarında çıxan anlaşılmazlıqlarda səni hakim edib..." ayələri ilə üst üstə bu qanuna vurğu edilmiş olmasından açıqca aydın olmaqdadır.

Yenə şübhə etməmək lazımdır ki, uca Allahın bizdən özünə istədiyi itaət, Peyğəmbəri yolu ilə bizə vəhy etdiyi məlumatlara və qanunlara itaət etməmizdir.

Peyğəmbərə gəlincə, onun iki funksiyas(n)ı vardır. Biri Allahın ona Quran xaricində vəhy etdiyi mesajlara söykənən teşri=kanun qoyma funksiyasıdır. Bu mesajlar ana qanunlarını Quranın qoyduğu və Quran ilə əlaqədar və əlaqəli olan detallarda Peyğəmbərin insanlara etdiyi şərhlərdir. Necə ki Allah belə buyurur: "İnsanlara, özlərinə endiriləni şərhin üçün... sənə də bu Quranı endirdik." (Nəhl, 44)

İkinci funksiyas(n)ı isə, doğru bildiyi fikiri şərhidir. Bu da onun hüküm(=yargı) və hökumət xüsusundakı vəlayəti (səlahiyyətli olması) ilə əlaqəlidir. Necə ki uca Allah bununla əlaqədar olaraq belə buyurur: "Allahın sənə göstərdiyi şəkildə insanlar arasında hökm edəsin deyə..." (Nisa, 105) Bu, Peyğəmbərimizin (s. a. a) mühakimə qanunlarının zahirinə görə insanlar arasında hökm edərkən ortaya qoyduğu və əhəmiyyətli mövzularda qərar verərkən söykən/dözdüyü görüşdür. İşdə bu sahədədir ki uca Allah, ona müşavirə ilə görüş əldə etməsini əmr edir. Necə ki bir ayədə belə buyurur: "İş haqqında onlara məsləhətləş; lakin qərar verdiyin zaman artıq Allaha söykən/döz." (Al/götürü İmran, 159) Görüldüyü kimi uca Allah bu ayədə səhabələri, müşavirədə Peyğəmbərimizə ortaq edir; amma qərar vermə də səlahiyyəti yalnız Peyğəmbərə verir.

Bu gerçək öyrənilincə aydın olar ki, Peyğəmbərə itaət etməyi qanuniləşdirən şəxsən Allah olduğu üçün, hər nə qədər Peyğəmbərə itaət etmək demək əslində Allaha itaət etmək deməksə də, -necə ki uca Allah bu ayələrin davamında, "Biz hər peyğəmbəri, Allahın icazəs(n)i ilə, özünə itaət edilməsi üçün göndərdik." buyurmaqdadır,- Peyğəmbərimizə itaət etmək ilə Allaha itaət etmənin fərqli mənaları vardır. Buna görə insanlar həm vəhyə bağlı şərhlərində, həm də ortaya qoyduğu fikirlərdə Peyğəmbərə itaət etməklə öhdəçiliklidirlər.

"Allaha itaət edin. Peyğəmbərə... də itaət edin." ifadəsində "itaət edin" əmrinin təkrarlanmasını tələb edən səbəb -hərçənd Allah doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər- budur. Yoxsa bəzi təfsirçilərin dedikləri kimi bu təkrarın səbəbi mənas(n)ı gücləndirmək (təkid) deyil. Çünki əgər məqsəd mənas(n)ı gücləndirmək olsaydı, təkrara yer vermədən "Allaha və Peyğəmbərə itaət edin." demək, təkidi daha çox ifadə edər, mənas(n)ı daha çox gücləndirərdi. Çünki o zaman bu ifadə, Allaha itaət etmənin Peyğəmbərimizə itaət etməklə eyni şey olduğu və bu iki itaətin bir olduğu mənasını verərdi. Bilindiyi kimi təkrar etmək hər vaxt təkidi ifadə etməz, mənas(n)ı gücləndirici bir nəticə verməz.

Ululemre (=emir sahibi səlahiyyətlilərə) gəlincə, bunların -kimlər olduqları bir tərəfə- vəhydən nəsibləri yoxdur. Onların funksiyas(n)ı doğru gördükləri fikirlərini açıqlamaqdan ibarətdir. Peyğəmbərin fikirlərinə və sözlərinə itaət etmək necə zəruri isə, eyni şəkildə ululemrin də fikirlərinə və sözlərinə itaət etmək möminlər üçün zəruridir. Bundan ötəri uca Allah anlaşılmazlıq doğulması halında baş vurulacaq mərcilər arasında ululemri saymayaraq bu mövzuda yalnız Allahı və Peyğəmbəri ünvan göstərmiş və "Əgər bir barədə anlaşılmazlığa düşsəniz -Alla-ha və axirət gününə inanırsınızsa- onu Allaha və Rəsula aparın." buyurmuşdur.

Çünki bu həvalə əmrinin (anlaşılmazlığı Allaha və Rəsula aparmanın) həmsöhbətləri bu ayənin başında özlərinə "Ey inananlar!" deyə səslənilən kəslərdir. Bu səbəblə haqqında danışılan anlaşılmazlıq, şübhəsiz onların öz arasında çıxan anlaşılmazlıqdır. [Yoxsa ululemr ilə möminlərin arasında çıxa biləcək anlaşılmazlıq söz mövzusu deyil. Çünki] həm ululemre itaət etmənin zəruri olduğunu söyləmək, həm də söz mövzusu anlaşılmazlığın möminlər ilə ululemr arasında olduğunu fərz etmək doğru deyil. Buna görə bu anlaşılmazlıq möminlərin özləri arasında çıxa biləcək bir anlaşılmazlıqdır; ululemrin ifadə etdiyi fikirlə əlaqədar deyil. Tərsinə bu anlaşılmazlıq, ixtilaf mövzusu olan məsələyə bağlı ilahi hökmün nə olduğu haqqındadır.

Bunun belə olduğunu, arxadan gələn ayələrdə Allahın və Peyğəmbərin hakimliyini bir tərəfə buraxaraq tağutun hakimliyinə müraciət edənlərin qınanmasının verdiyi ipucundan anlayırıq.

Anlaşılmazlığa düşülən xüsusu Allaha və Rəsula aparmanın lazımlılığı isə, gerçəkdə o mövzuda Quran və sünnədə açıqlanmış din hökmlərinə baş vurmaqdan ibarətdir. Quran və sünnə, bunlardan hökm çıxarma qabiliyyətinə sahib kəslər üçün iki qəti dəlil olduğu kimi, ululemrin "Quranın və sünnənin hökmü budur." şəklindəki sözü də qəti dəlildir. Çünki oxuduğumuz ayə heç bir qeydə və şərtə bağlı olmayan bir itaət zəruriliyi gətirir. Bunlar bütünü ilə nəticədə Qurana və sünnəyə söykənəndirlər.

Bundan ortaya çıxır ki, haqqında danışılan ululemrin -kim olsalar olsunlar- yeni bir hökm ortaya qoymağa yaxud Quranla və ya sünnələ sabit olan bir hökmü neshetmeye səlahiyyətli deyildirlər. Əks halda, "Allah və Elçisi bir işdə hökm verdiyi zaman, artıq mömin bir kişi və qadına o işi öz istəklərinə görə seçmə haqqı yoxdur. Kim Allah və Rəsuluna qarşı gəlirsə, açıq-aşkar bir pozğunluğa düşmüş olar." (Əhzab, 36) ayəsinin dəlalət etdiyi üzrə anlaşılmazlıq mövzularının həllində Qurana və sünnəyə baş vurmanın, anlaşılmazlığı Allaha və Peyğəmbərə həvalə etmənin mənas(n)ı qalmaz. Çünki Allahın hökmü, qanun qoymaq Peyğəmbərin hökmü isə ya qanun qoymaq və ya bundan daha geniş əhatəli bir qənaətdir. Ululemre tanınan səlahiyyət isə velayet=yönetim alanına girən mövzularda fikirlərini ortaya qoymaq, ümumi mövzularda və məsələlərdə Allahın və Peyğəmbərin hökmünü ortaya çıxarmaqdır.

Qısacası, ululemrin teşri=yasama və qanun qoyma səlahiyyətləri olmadığından, yanlarında yalnız Allah və Rəsulun hökmü yəni, Quran və sünnədə açıqlanan hökmlər olduğundan ötəri uca Allah, "Əgər bir barədə anlaşılmazlığa düşsəniz... onu Allaha və Rəsula aparın." ayəsində onları ikinci dəfə söz mövzusu etmədi. Bu səbəbdən uca Allah üçün bir itaət, Peyğəmbər və ululemr üçün də bir itaət söz mövzusudur. Buna görə ayədə, "Allaha itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin." deyə buyuruldu [və Peyğəmbərlə ululemrin itaəti bir olaraq sayıldı].