Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

[rəsulullah (s. a. a) İlə ululemrİn günahsız olması üzərinə]

Şübhə edilməməsi lazım olan bir başqa xüsus da budur: "Allaha itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin." ayəsində əmr edilən itaət mütləq olub; heç bir şərtə bağlı olmamış, heç bir qeydlə də məhdudlaşdırılmamışdır. Bu da Peyğəmbərimizin (s. a. a) gerçəkdə Allahın hökmünə tərs düşən heç bir şeyi əmr edib qadağan etməyəcəyi gerçəyinə dəlildir. Əks halda uca Allahın ona itaət etməyi zəruri etməsi ziddiyyət olardı. Peyğəmbərin hökmü ilə Allahın hökmü arasındakı uyğunlaşma isə, ancaq Peyğəmbərin (s. a. a) masumiyet (=korunmuşluk)[65] sifəti sayəsində reallaşa bilər.

Bu söz ululemr haqqında da eynilə etibarlıdır. Tək bu var: Resu-lullahda (s. a. a) masumiyet (=yanılmazlık) gücünün var olduğunu sübut edən bu ayənin xaricində bir çox ağılı və nəqli dəlillər vardır; lakin ululemr haqqında zahirən belə bir vurğulama yoxdur. Bu səbəblə də bəziləri buna baxaraq ayədə zikr edilən ululemrin günahsız olmasının lazım olmadığını və bu ayənin mənasının, ululemrin günahsız olmaması halında da doğru olacağını sənə bilərlər.

Bu fikiri belə açıqlaya bilərik: "Bu ayənin təyin etdiyi hökm, üm-metin faydas(n)ı üçün qon/qoyulmuşdur. Bu hökm, Müsəlmanlar cəmiyyətini ixtilafdan, qarşıdurmadan və parçalanmadan qoruyaraq dəstək olmağı məqsədlər. Bunun da digər millətlərdə və cəmiyyətlərdə görülən rəhbərlik mexanizmlərindən fərqli və çox bir funksiyas(n)ı yoxdur. Çünki o cəmiyyətlərdə cəmiyyətin fərdləri, hökmündə qanunlara tərs düşə biləcəyini, yanıla biləcəyini bildikləri halda yenə də içlərindən birini səlahiyyətli edərək ona itaət etmə və sözünü dinləmə zəruriliyi tanıyarlar. Lakin hökmlərində qanunlara tərs düşdüyü bilindiyində özünə itaət edilməz; ancaq yanıldığında xəbərdar edilər. Hökmündə yanılmaya düşmüş ola biləcəyi vəziyyətlərdə də həqiqətən yanılmış olsa belə hökmü icra edilər, etdiyi səhv əhəmiyyətli hesab olunmaz. Çünki cəmiyyətin birliyini qorumada və hər başdan ayrı bir səsin çıxmasını önləmədə yatan fayda, bu cür yanılmaları və səhvləri kompensasiya edəcək bir faydadır."

"İşdə bu ayədə itaət edilməsinin zəruri olduğu bildirilən ululam-rin vəziyyəti budur. Uca Allah onlara itaət etməyi möminlərə zəruri etmişdir. Əgər Qurana və sünnəyə tərs bir şey əmr etsələr, möminlərin onlara itaət etməsi caiz olmaz və verdikləri hökm qüvvəyə qon/qoyulmaz. Çünki Peyğəmbərimiz (s. a. a) belə buyurmuşdur: 'Yaradıcıya üsyan mövzusunda yaradılmışa itaət edilməz.' Bu qanun həm Sünni, həm də Şiə qaynaqlarından rəvayət edilmişdir və bununla ayənin ululemre itaət etmə haqqındakı mütləq məzmunu qeydləndirilər."

"Səhvlərə və səhvlərə gəlincə, əgər ululemr mövqesindəki adamın səhv hökm verdiyi qəti olaraq bilinsə, haqqa yəni Quran və sünnənin hökmünə çevirilər. Amma əgər səhv qəti deyil də yalnız olabiləcək isə, hökmünün səhv olmadığının bilindiyi vəziyyətlərdə olduğu kimi hökmü etibarlı sayılar. Belə vəziyyətlərdə səhvi qəbul edib ona zəruri olaraq itaət etmə gərəyi ilə də qarşılaşıla bilər. Amma olsun, bunun zərəri yoxdur. Çünki ümmətin birliyinin qorunması, şərəf və etibarının davam etdirilməsi, beləsinə olabiləcək səhvlərin zərərini kompensasiya edər. Bu səbəbdən bunun mövqes(n)i, fiqh üsulunda açıqlanan [və xəbəri vahid kimi dəlil olması çoxu fakihlerce qəbul edilən] qaydanın mövqes(n)i kimi olar. O qayda isə bundan ibarətdir: Gerçək hökmlər yerində qalmaqla birlikdə zahiri yolların dəlil olmaları etibarlıdır. Zahiri yolların nəticələri gerçəklə tərs düşüncə meydana gələn zərər, bu zahiri yolun izlənililməsində yatan məsləhət ilə kompensasiya edilər."

"Qısacası, günahsız olmasalar belə ululemre itaət etmək zəruridir, fərzdir. Bu kəslərin fasiq olmaları və hökm vermədə yanılmaları mümkündür. Əgər fasiqlik etsələr onlara itaət edilməz. Əgər səhv etsələr və bu səhvləri qəti olaraq bilinsə, Qurana və sünnəyə çevirilərlər. Əgər səhv etdikləri qəti olaraq naməlum və yalnız ehtimal verilsə, verdikləri hökm icra edilər. Görünüşcə Allahın hökmünə uyğun gəldiyi halda əslində Allahın hökmünə tərs düşən hökmlərinin tətbiq olunması isə qorxusuzdur. Bundakı məqsəd İslamın və Müsəlmanların faydasını güdmək, cəmiyyətdə sözbirliğini qorumaqdır."

Ancaq oxucu əgər bu ayələ əlaqədar yuxarıdakı şərhimiz üzərində yaxşı düşünsə, bu şübhənin və bu vəhmin kökdən əsassız olduğunu asanca anlar. Belə ki, fasiqlik vəziyyətində bu ayənin mütləqliyini Peyğəmbərimizin (s. a. a), "Yaradıcıya üsyan vəziyyətində yaradılmışa itaət edilməz." şəklindəki buyruğu ilə və "Allah pisliyi əmr etməz." (A-rəf, 28) ayəs(n)i və bu mənanı verən digər ayələr ilə qeydləndirmək üçün, bu yanaşmas(n)ı dayaq olaraq al/götürmək mümkündür.

Bunun kimi bəzi vəziyyətlərdə bu cür zahiri dəlillərin şəri bir qayda halına gəlmələri də mümkün, hətta reallaşmış bir tətbiqdir. Depozit-gamberimizin (s. a. a) təyin etdiyi dəstə komandirlərinə, Məkkə və Yeməyin kimi diyarlara təyin etdiyi ümumi qubernatorlara, səfərə çıxdığında Mədinədə yerinə buraxdığı vəkillərə itaət etmənin fərz olması və müctəhidin sözünün təqlid edənləri üçün dəlil xüsusiyyəti daşıması kimi. Bu mövzuda başqa nümunələr də sayıla bilər. Lakin bunlar, bu ayənin qeydləndirilməsini tələb etməz. Çünki bir məsələnin özündə doğru olması başqa bir şeydir və bir ayənin zahiri mənas(n)ı ilə o məsələyə dəlil sayılması daha başqa bir şeydir.

Bu ayə, haqqında danışılan ululemre itaət etməyi zəruri etmiş və bu itaəti heç bir qeydə və şərtə bağlamamışdır. Quran ayələrində bu ayənin məzmununu qeydləndirən (məhdudlaşdıran) və "Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin." ifadəsinin mənasını, "Ululemrin günah xüsusiyyətini daşımayan və səhv olduğunu təsbit etmədiyiniz əmrlərinə itaət edin. Əgər onlar sizə günah xüsusiyyətli bir əmr versələr onlara itaət etməniz Söz mövzusu deyil. Əgər yanıldıqlarını təsbit etsəniz onları Qurana və sünnəyə çevirin!" şəklinə çevirən heç bir qeyd yoxdur. "Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin." ifadəsinin anlamı qətiliklə bu deyil.

Üstəlik uca Allah söz mövzusu qeyddən daha diqqətə çarpan olduğu halda, bu fərz itaətdən daha az əhəmiyyətli bir mövzuda məhdudlaşdırma gətirərək şöylə buyurdu: "Biz insana, ana-atasına yaxşı davranmasını tövsiyə etmişik. Əgər onlar səni, haqqında məlumatın olmayan bir şeyi mənə or-tak qaçmağın üçün məcbur edərlərsə, onlara itaət etmə." (Ənkəbut, 8) Vəziyyət beləykən uca Allah necə olar da dinin təməl daşını ehtiva edən və insan xoşbəxtliyinin ana damarının qaynağı olan bu ayədə söz mövzusu qeydləri açıqca ifadə etməz?

Ayrıca bu ayədə Peyğəmbərə və ululemre itaət etmək birləşdirilərək və ikisi üçün bir tək itaətdən danışılaraq belə buyurulmuşdur: "Peyğəmbərə və ululemre də itaət edin." Rəsulullahın (s. a. a) günah xüsusiyyətli bir əmr verməsi və ya hökmündə yanılmaya düşməsi düşünülə bilməz. Əgər ululemr haqqında bu ehtimallar caiz görülsə, o zaman onlara itaət etmənin qeydləri və şərtləri mütləq deyilərdi. O halda bu ayənin qeydsiz-şərtsiz, mütləq bir hökm gətirdiyini qəbul etmək qaçınılmazdır. Bunun tələb etdiyi qəti nəticə də Peyğəmbərimiz (s. a. a) haqqında etibarlı olan günahsızlıq sifətinin eynisinin ululemr haqqında da fərq güdülmədən etibarlı sayılmasıdır.

Sonra, "ululemr" terminindəki "əmr" sözündən məqsəd, bu əmrin həmsöhbəti olan möminlərin dinləri və ya dünyaları ilə əlaqədar bir iş, bir inkişafdır. Necə ki bu ayə bu mənas(n)ı təsdiq edir: "Əmr yəni İş haqqında onlara məsləhətləş." (Al/götürü İmran, 159) Təqva sahiblərini tərifləyən bu ayə də eyni xüsusiyyətdədir: "Onların əmri yəni işi, aralarında məsləhətləşməkdir." (Şura, 38) Hərçənd başqa bir baxımdan şərh edərək bu sözün qadağanın əleyhdarı olan 'əmr' mənasını verdiyini düşünmək də caizdir; amma bu uzaq bir ehtimaldır.

Bu ayədə ululemr termini "minkum=sizden" qeydi ilə qeydlənmişdir. Aydın olduğu qədəriylə bu söz, zərfi mustakardır və "sizlərin içindən olan ululemr" mənasını verməkdədir. Bu səbəbdən bu ayə, Peyğəmbərlə əlaqədar bu ayənin bir bənzəridir: "Ümmilere içlərindən, özlərinə... bir peyğəmbər göndərən Odur." (Cümə, 2) Yenə uca Allahın Hz. İbrahimin duası olaraq köçürdüyü, "Ey Rəbbimiz! Onlara, içlərindən... bir peyğəmbər göndər." (Bəqərə, 129) Və Adəmoğullarına xitab etdiyi "Sizə öz içinizdən ayələrimi izah edəcək peyğəmbərlər gəlir." (Ə'RAF, 35) ayələr də eyni mənas(n)ı daşıyırlar. Beləcə bu şərhimizlə, bəzi təfsirçilərin ayələ əlaqədar görüşünün əsassızlığı ortaya çıxır. Sözünü etdiyimiz təfsirçiyə görə ululemrin "minkum=sizden" sözü ilə qeydlənməsinin mənas(n)ı budur: "Bu ululemrin hər fərdi, bizim kimi sıravi bir insandır. O, biz möminlərdən biridir. İlahi masumiyet imtiyazı ilə təchiz edilmiş deyil. [Bu səbəbdən biz normal insanlar kimi ululemr də günah işləyə bilər, yanıla bilər və səhvə düşə bilər.]"