Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

Beşincisi: Bundan əvvəlki şərhlərdən bu nəticəs(n)i çıxarırıq:

Quranda iştirak edən ləfzi şərhlər, haqq xüsusiyyətli ilahi məlumatlara

bağlı nümunələrdir. Çünki, bu cür ayələrin əhatə etdiyi şərhlər,

ümumi anlayışların səthinə enmişlər. Ümumi anlayışlar isə, ancaq

konkret faktları qəbul edə bilərlər, konkret qəliblər içində olmadıqları

müddətcə bütünsel mənaları qavraya bilməzlər.

Bu vəziyyət isə, cisim və cismani arazdan mücərrəd bütünsel mənaların

ilkası barəsində iki qorxunun gündəmə gəlməsini tələb etməkdədir:

Əgər anlayışlar, bütünsel mənalarda nəzərdə tutulan məlumatları

qəbul etmə mərhələsində, maddə və konkret faktlar mərtəbəsində

donub qalsa, onun baxımından nümunələr örnəkləndirilən gerçəklərin

yerinə keçərlər. Bu isə, gerçəklərin etibarsızlığını, məna və

məqsədlərin gözdən qaçırılmasını tələb edir. Əgər, maddə mərtəbəsində

donmayıb, nümunələri əhatə daxilində olmayan xüsusiyyətlərdən

soyutlamak surətiylə mücərrəd mənalara çatsa, bu vəziyyətdə

də oynağalar və çıxarmalardan əmin olunmaz. Eynilə birinin bizə:

Gecə səfərinə çıxan birlik, səhər təbrik edilər" deməsi

ya da şair Sahrın bu beytləriylə bir hadisənin örnəkləndirilməsi kimi.

"Qurşağı bağlamağa çalışıram, amma edə bilmirəm.

Çünki eşşəyin sıçraması maneə törədilir."

Biz, hekayəylə və örnəkləndirilən hadisələ əlaqədar olaraq zehinimizdə

olan hazırlıq səbəbindən, məsələn xüsusiyyətlərindən, səhər, birlik

və gecə səfəri kimi şifahi qəliblərdən mücərrədləşirik. O zaman

anlayırıq ki, bu örnəklə bu məna nəzərdə tutulur: Bir işin təsirinin

yaxşılığı və hərəkətin qeyd olunması, işin bitirilməsindən və təsirinin görülməyə

başlamasından sonra müəyyən olar. Lakin, insan işlə məşğul olmağı

davam etdirirsə və işin çətinliyini həqiqətən çəkməyə davam edirsə,

işinin dəyərini təqdir edə bilməz. Eyni vəziyyət, şeir vasitəsilə örnəkləndirilən

xüsusun mücərrədlənməsi vəziyyətində də diqqətə çarpanlaşar.

Lakin örnəkləndirilən ilə əlaqədar əvvəldən bir dostluğumuz yoxsa, şeir

və ya nümunə üzərində donub qalsaq örnəkləndirilən şey bizə gizli

qalar. Nümunə də hər hansı bir xəbər mövqesinə sadələşdirilmiş olar.

334 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Əgər donub qalmazsaq, ancaq onu bir nümunə olaraq ümumiləşdirsək,

bu səfər də soyutlayarak atılması lazım olan və düşündürülməsi

istənən mənas(n)ı qəbul etmək üçün qorunması lazımlı olan qəlibləri

bir-birindən ayırdetmek qeyri-mümkün olar. Yaxşıca düşünüldüyü zaman,

bunun açıq bir gerçək olduğu aydın olar.

Bu iki təhlükəli vəziyyətdən xilas olmaq ancaq, örnəkləndirilən

mənaların dəyişik nümunələrə bölünməsi və bəzisinin bəzisini şərhi,

təqdim edilən mənaların bir qisimi digər bir qisiminin məqsədini

açıqlığa qovuşmasını təmin edəcək şəkildə fərqli qəliblər içinə soxulması

ilə mümkündür. Bu səbəbdən aralarında olan qarşılıqlı

itələyiciliklə bunların bilinməsi mümkün hala gələr. Birincisi: Şərhlər

nümunələrdir. Bunların kənarında örnəkləndirilən gerçəklər yer/yeyər

al/götürməkdədir. Bunların məqsədləri və məqsədləri sırf, konkret maddə və

objelerden alınan lafızlarla məhdud deyil. İkincisi: Bunların nümunələr

olduqları bilindikdən sonra, bu sayədə sözləri örtən xüsusiyyətlərdən

nə qədərinin atılması lazım olduğu, məqsədi anlamaq üçün nə qədərinin

qorunmasının zəruri olduğu aydın olar. Bu nəticəyə də bir

məsələn o biri nümunədə olan bəzi xüsusiyyətləri və qarşılıqlı olaraq

bunun da onda olan bəzi xüsusiyyətləri olumsuzlamasıyla çatılar.

Bağlı məqsədləri və incə mənaları müxtəlif hekayələrin izah edilməsi

və nümunələrin verilməsi, müxtəlif və çox nümunələrlə açıqlamaq

və ifadə etmək yalnız bir qövmə və bir dilə xas bir vəziyyət deyil.

Bütün dünya dillərində buna rast gəlmək mümkündür. Bunun

səbəbinə gəlincə, insan şərhin əvvəlində, bir hekayədə və ya

nümunədə işarə edilən məqsədin tərsini eyham edən xüsusiyyətlərin bertaraf

edilməsinə ehtiyac duyar. Bunun reallaşdırılması da mövzuyla

elin idili bir başqa hekayənin və ya mövzuyla elin idili bir başqa məsələn

ehtiva etdiyi sürgün edici xüsusiyyətlər ilə mümkündür.

Buradan aydın olur ki, Quranın təşbehli ayələr ehtiva etməsi

bir zərurətdir. Bir ayədə olan bənzəmə vəziyyətinin də, bir

başqa ayədə olan möhkəmlik vəziyyətiylə ortadan qaldırılması

qaçınılmazdır. Beləcə, Quranın təşbehli ayələr ehtiva etməsi yol

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 335

nümayişçilik və şərh xüsusiyyətiylə uyğun gəlmədiyi şəkildə irəli sürülən

problem də ortadan qalxmış olur.

İndiyə qədər etdiyimiz uzun şərhlərdən bəzi xüsuslar

diqqətə çarpanlaşmış var:

1- Quran ayələri iki hissəyə ayrılarlar: Möhkəm və Təşbehli.

Bu xüsus, bir tək ayənin bənzəyən (təşbehli) bir medlul əhatə edib

əhatə etmədiyi ilə əlaqədardır.

2- Möhkəm və təşbehli ayələriylə birlikdə Quranın bütünü üçün

bir şərh söz mövzusudur. Şərh isə, şifahi anlayışlar növündən bir

şey deyil. Tam tərsinə zehin xarici obyektiv bir faktdır. Bu faktın

açıqlanan məlumatlar və məqsədlərlə əlaqəsi, örnəklənənlə nümunə

arasındakı əlaqə kimidir. Buna görə, Quranın ehtiva etdiyi bütün məlumatlar,

Allah qatında olan şərhlər üçün verilən bir nümunələrdir.

3- Təmizlənmiş olanların, yəni elmdə dərinlik qazananların şərhi

bilmələri mümkündür.

4- Qurandakı şərhlər, məlumat və məqsəd olaraq nəzərdə tutduğu

şeylər adına verilmiş nümunələr mövqesindədir. Bu xüsus, ikinci

maddədə Quran məlumatlarının nümunələr olduğuna bağlı olaraq sözünü

etdiyimiz xüsusdan fərqlidir. Biz bu mövzunu yuxarıda lazımlı şəkildə

açıqladıq. [İkinci maddədə Quran məlumatlarının şərhiylə istiqamətli

nümunələr olduğu, burada isə Qurandakı şərhlərində məlumatlara

istiqamətli nümunələr olduğu vurğulanır.]

5- Quranın möhkəm ifadələr ehtiva etməsi bir zərurət olduğu

kimi təşbehli ifadələr ehtiva etməsi də bir zərurətdir.

6- Möhkəm ifadələr kitabın anasıdır; təşbehli ifadələrin a-

çıklanmak üzrə bu möhkəm ifadələrə çevirilmələri lazımdır.

7- Möhkəmlik və benzeşmelik, müxtəlif istiqamətlərə izafə edilmələri

və müxtəlif istiqamətlərdən ayrı hesab edilmələri mümkün olan sifətlərdir.

Bunun mənas(n)ı

budur: Hər hansı bir ayə, bir baxımdan möhkəm,

bir başqa baxımdan da təşbehli ola bilər. Sözgəlişi, bir ayəyə izafə

edilərək qiymətləndirildiyində möhkəm, bir başqa ayələ birlikdə

336 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

düşünüldüyündə də təşbehli xüsusiyyətini qazana bilər. Quranda

mütləq mənada müteşa-bihin konkret bir qarşılığı yoxdur və mütləq

olaraq möhkəmin ol/tapılmasına da hər hansı bir maneə söz mövzusu

deyil.

8- Quranın bir qisiminin digər bir qisimini təfsir etməsi, bir çətinin-

luktur.

9- Quranın müxtəlif məna dərəcələri vardır. Burada uzanıb gedən

bir dərəcələnmə söz mövzusudur. Bu səbəbdən bütün semantik

dərəcələnmələr bir sahədə və paralel halında deyildirlər. Bu baxımdan

bir ləfzin tək istifadədə birdən çox mənada istifadə edilməsi

kimi bir vəziyyət söz mövzusu olmamışdır. Ya da məcazi ifadələrin

ümumiliyi kimi bir istifadədən söz edilə bilməz. Bunları bir tək tələb edicinin

dəyişik gərəkləri olaraq da görməmək lazımdır. Tərsinə, bunlar

ləfzin dəlalət etdiyi əsl mənalardır və söz insanların qavrayış

səviyyələrinin fərqliliyinə görə bunların hər birinə uyğunluq qanunu

uyğun olaraq dəlalət etməkdədir.

Mövzunun daha açıq bir şəkildə başa düşülməsi üçün bunu

söyləyirik: Uca Allah bir ayədə: "...Allahdan necə qorxub çəkinmək

lazımdırsa eləcə qorxub çəkinin." (Al/götürü İmran, 102) buyurur.

Bu ayədən aydın olur ki, Allahın qadağanlarından qaçınmaq və

əmrlərini yerinə yetirmək mənasını verən təqvanın bir dərəcəsi

vardır və bu da gerçək təqva, yəni necə qorunub çəkinmək lazımdırsa

elə qorunub çəkinmə dərəcəsi vardır. Yenə bu ifadədən an-

laşılıyor ki, təqvanın bu dərəcədən daha aşağı bir dərəcəsi də vardır.

Bu halda bir baxıma saleh əməllər demək olan təqva üçün bir

komanda/dəstə dərəcələr və mərtəbələr söz mövzusudur və bunların bir qisimi

digər qisimindən daha yuxarıdır.

Bir başqa ayədə isə, belə buyurulur: "Allah rizasına uyğun gələn adam,

Allahdan bir qəzəbə uğrayan və sığınma yeri cəhənnəm olan

adam kimidirmi? Nə pis sığınacaqdır o. Allah qatında onlar (əməllər)

dərəcə dərəcədir. Allah etdiklərini görəndir." (Al/götürü İmran, 163)

Bu ayədən də aydın olur ki, istər saleh olsun, istər pis olsun mut

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 337

lak olaraq əməlin bir sıra dərəcələri və mərtəbələri vardır. Ayədə,

əməl dərəcələrinin nəzərdə tutulduğunun dəlili, ayənin sonunda yer/yeyər

alan/sahə: "Allah etdiklərinizi görəndir." ifadəsidir.

Bu iki ayə də eyni nöqtəyə təmas etməkdədir: "Hər biri üçün

etdiklərindən ötəri dərəcələr vardır; eləki əməlləri özlərinə

əskiksiz ödənsin və onlar zülmə də uğradılmazlar." (Əhqaf, 19)

"Etməkdə olduqları səbəbindən hər biri üçün dərəcələr vardır.

Rəbbin, onların etməkdə olduqlarından xəbərsiz deyil."

(Ən'am, 132)

Bu mənas(n)ı vurğulamağa istiqamətli bir çox ayə vardır; söz mövzusu

ayələr içində bəzisindən aydın olduğu qədəriylə cənnət dərəcələri və

cəhənnəm derekeleri insanların işlədikləri müsbət və ya mənfi

əməllərin dərəcə və mərtəbələrinə qarşılıq olaraq təyin olunmuşlar.

Bilindiyi kimi, nə növ olursa olsun hər hansı bir əməl, özünə

uyğun ürəyi bir inancdan sızan məlumatın sızıntılarından biridir. Uca

Allah, bir çox ayədə, Yəhudilərin küfrlərinin, müşriklərin ürəklərinin

pozuqluğunun, Müsəlmanlar içindəki münafiqlərin iki

yüzlülüklərinin, bəzi peyğəmbərlərin və möminlərin imanlarının

dəlili olaraq onların işlədikləri əməlləri və hərəkətləri göstərmişdir.

İndi bu ayələri tək-tək saysaq kitabımızın həcmini

aşacaq. Qısaca bunu söyləyə bilərik: İşlənən əməl nə olursa olsun,

özünə uyğun bir məlumat tələb edir və bu məlumata işarə edər.

Bunun əksinə də etibarlıdır; yəni hər cür əməl, özünə uyğun

bir məlumat tələb edir, onun meydana gəlişini təmin edər və insanın iç dünyasında

yer/yeyər etməsini mümkün edər. Bu ayələr bu nöqtəyə təmas

etməkdədir. "Bizim uğrumuzda cihad edənlərə şübhəsiz yollarımızı

göstərərik. Həqiqətən Allah, lütf edənlərlə bərabərdir."

(Ənkəbut, 69) "Və yəqin sənə gələnə qədər Rəbbinə ibadət et."

(Hicr, 99) "Sonra pislik edənlərin uğradıqları son, Allahın ayələrini

yalanlamaları və lağ/alay mövzusu etmələri səbəbindən çox pis

oldu." (Rum, 10) "Beləcə O da, Allaha, verdikləri sözə əməl etməmə

338 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

ları və yalan danışmaları səbəbiylə, özüylə qarşılaşacaqları

günə qədər, ürəklərində nifaqı məskun etdi." (Tövbə, 77)

Mövzuyla əlaqədar daha bir çox ayə nümunə olaraq göstərilə bilər. Bütün

ayələrin təmas etdikləri ortaq nöqtə, saleh (yaxşı) və ya pis bütün

əməllərin özlərinə uyğun bir məlumat ya da məlumatsızlıq (haqq ilə ziddiyyət təşkil edən

məlumatlar da deyə bilərik) çıxardıqlarıdır.

Saleh əməl və faydalı məlumat haqqında əhatəli bir ifadə olaraq

uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Gözəl söz ona yüksələr,

saleh əməl də onu yüksəldər." (Fatır, 10) Bu ayədən anlayırıq ki, haqq

əsaslı inanc sistemi demək olan gözəl sözün bir xüsusiyyəti Allaha

yüksələ bilməsi və sahibini Allaha yaxınlaşdırmasıdır. Saleh əməlin

funksiyas(n)ı da bu haqq əsaslı inanc sistemini və məlumatı yüksəltməsidir.

Bilindiyi kimi, məlumatın yüksəliş qeyd etməsi, şübhə və qurun idilərdən

təmizlənməsi, ruhun tam mənasıyla ona yönəlməsi, ürəyin onunla bir

başqa dəyər arasında parçalanmaq, (ki bu mütləq mənada şirkdir)

vəziyyətinə düşməməsi deməkdir. Bu səbəbdən məlumat şübhə və

şeytanı izlərdən təmizlənmə məzmununda irəliyə doğru addım atdıqca

yüksəlişi, zirvələrə doğru dırmaşmas(n)ı da sürət qazanar.

Ayənin ifadəsi belə bir mənadan uzaq deyil. Çünki ayədə

gözəl söz suud=yukarı çıxış və saleh əməl də ref'=yükselişle xarakterizə edilmişdir.

Yuxarı doğru çıxış (suud) enişin (nüzul), yüksəliş (ref')

də alçalışın (vez') əleyhdarıdır. Yuxarı çıxış və yüksəliş xüsusiyyətləri aşağılardan

yuxarıya doğru hərəkət edən kimsə haqqında, iki nöqtə

göz qarşısında saxlanılaraq istifadə edilər. O yüksəlişlə güddüyü məqsəd

və ona yaxınlaşmaqla təyin etdiyi hədəf baxımından yuxarı doğru çıxan,

yüksələn (səid) bir kimsədir. Alçaqlıqdan ayrılışı və oradan

uzaqlaşması baxımından da, yüksələn (mürtefi') bir kimsədir. Bu

halda əməl, insanı dünyadan və torpağa çaxılıb qalmaqdan qoparıb

insanın özünü dünyanın məşğul edici, cazibədar bəzəklərindən uzaqlaşdırar.

Onu gəlib keçici və qalıcılığı olmayan bu cür məlumatlar arasında

parçalanmışlıqdan, dağılmışlıqdan qurtarar. Yüksəlmə və yuxarı

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 339

doğru çıxış artdıqca gözəl sözün yüksəliş sürəti də artar. Məlumat, qorxu

şaibelerinden, şübhə əsəri mənfiliklərdən xilas olar.

Daha əvvəl etdiyimiz şərhlərdən də aydın olacağı kimi: Saleh

əməlin özünə xas mərtəbələri və dərəcələri vardır. Hər

saleh əməl dərəcəsinin də özünə xas bir gözəl sözü yüksəltmə

və özünə uyğun ilahi, haqq əsaslı məlumat və mədəniyyətlər çıxarma nisbəti

vardır. Pis əməl və insanı alçaltışı haqqındakı qiymətləndirmə,

saleh əməl və insanı yükseltişi haqqındakı qiymətləndirmənin tərsini

ifadə etməkdədir. "Bizə dümdüz yolu göstər" (Fatihə, 6) ayəsini

təfsir edərkən mövzuyla əlaqədar bəzi şərhlərdə ol/tapıldıq.

Buradan hərəkətlə anlayırıq ki, insanların Allaha yaxınlıqları

və uzaqlıqları nisbətində fərqliləşən əməl və məlumat dərəcələri vardır.

Bundan da bu nəticə çıxır: Söz mövzusu mərtəbə və dərəcələrdən

birində olan insanların qəbul etdikləri

şeylər, öz mərtəbə və

dərəcələrindən yuxarı və ya aşağı bir mərtəbə və dərəcəni işğal

edən insanların qəbul etdikləri

şeylərdən fərqlidir. Bu da göstərir

ki, Quran ifadələrinin fərqli, amma bir tərtib içində qəbul edilən mənaları

vardır.

Uca Allah, müxtəlif qruplara mənsub qullarından danışmışdır.

Bu qrupların hər birini də bir başqa qrupda ol/tapılmayan bir növ məlumat

və bacarıqla xarakterizə etmişdir. Məsələn uca Allah muhlesler qrupuna

mənsub insanları, Rəblərinin xüsusiyyətlərini gerçək mənada bilən

kəslər olaraq təyin etməkdədir. Aşağıdakı ayə bu nöqtəyə təmas

etməkdədir: "Onların xarakterizə etdiklərindən Allah ucadır.

Ancaq muhles (Allah tərəfindən xalis qılınmış) olan qullar başqa."

(Saffat, 159-160) Uca Allah Quranın dəyişik yerlərində onlar

haqqında başqa xarakterizə etmələr, başqa məlumat və mədəniyyət növlərindən də

danışmışdır. İnşaallah yeri gəldiyində bu xüsusa toxunacağıq.

Və yenə sözgəlişi mukinin=yakine çatanlar olaraq təyin olunan

qrupa mənsub insanlar haqqında, onların göylərin və yerin

mələyi idini müşahidə etdikləri ifadə edilmişdir: "Beləcə İbrahimə,

340 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

yəqinə çatanlardan olması üçün də göylərin və yerin mələyi idini

göstərirdik." (Ən'am, 75)

Yenə düşünüb ibrət götürmə xüsusiyyəti də "içdən yönələn" kəslərə

xas qılınmışdır: "İçdən yönələndən başqası öyüd al/götürüb-düşünməz."

(Mömin, 13)

Eyni

şəkildə Quranda iştirak edən nümunələri akledip anlamaq da

alimlərə xas bir xüsusiyyət olaraq zikr edilmişdir: "İşdə bu nümunələr; biz

bunları insanlara verməkdəyik. Ancaq alimlərdən başqası bunlara

ağıl çatdırmaz." (Ənkəbut, 43) Mənə elə gəlir ki, bu ayədə keçən

alimlərdən məqsəd ulul-elbab yəni öz ağıl sahibləri və müşahidə etdikləri

şeylər üzərində dayanıb düşünən (mütedebbir) kəslərdir.

Bu ayələr bu çıxarsamamızı dəstəklər xüsusiyyətdədir: "Quranı yaxşıdan

yaxşıya düşünməzlərmi? Yoxsa bir sıra ürəklər üzərində kilidlər

mi vurulmuş?" (Məhəmməd, 24) "Onlar bibi/hələ Quranı yaxşıca

düşünmürlərmi? Əgər o, Allahdan başqasının qatından olsaydı,

şübhəsiz içində bir-birini tutmaz bir çox şey tapardılar." (Nisa,

82) Son üç ayə, eyni mənas(n)ı vurğulamağa istiqamətlidir. O da

Quranda iştirak edən təşbehli ifadələri bilmək və onları möhkəm

ifadələrə çevirmək surətiylə şərh etməkdir.

Yenə uca Allah Kitabın şərhini bilməyi də təmizlənmiş kəslərə

xas etmişdir. "O əlbəttə qiymətli bir Qurandır. Gizli bir kitabdadır.

Ki ona, təmizlənib təmizlənmiş olanlardan başqası toxuna bilməz."

(Nəhayət, 77- 79)

Yenə Allah üçün sevən və Allah üçün nifrət edən insanlar demək

olan "vəlilər" qrupuna mənsub kəslərə də "sırf Allah üçün bir şeyə

maraq duyan, bundan ötəri bir şeydən qorxmayan, bir şey üzündən

kədərlənməyənlər" xüsusiyyəti xas qılınmışdır: "Xəbəriniz olsun;

Allahın vəliləri, onlar üçün qorxu yoxdur, qəmli də olmayacaqlar."

(Yunus, 62)

Yenə "yaxınlaşdırılmışlar, seçilmişlər, salehlər və möminlər" kimi

hər bir qrup üçün bir sıra ayırıcı xüsusiyyətləri, özlərinə xas məlumat

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 341

və qavrayışlar söz mövzusudur. İnşaallah yeri gəldikcə bunlardan

danışacağıq.

Yuxarıda işarə etdiyimiz müsbət mövqelərə qarşılıq bir sıra

mənfi mövqelər vardır. Bunların da məlumat və mədəniyyət məzmununda

alçaq, pis xüsusiyyətləri söz mövzusudur. Bu mövqeləri işğal edən

bir sıra insan qrupları vardır; kafirlər, münafiqlər, fasiqlər, zalımlar

vs. kimi. Allahın ayələri və bu ayələrin ehtiva etdikləri haqq əsaslı

məlumatları pis qəbul etmək, səhv qavramaq kimi bir sıra mövqeləri

olar. Biz, qısaca təqdim etmək surətiylə haqqlarında geniş məlumat verməyi

burada uyğun hesab etmədik. İnşaallah bu kitabın müxtəlif hissələrində

geniş və ətraflı məlumatlar təqdim edəcəyik.

10- Quran əhatə edici bir kitabdır. Yəni ifadələrin obyektiv

qarşılıqlarıyla üst-üstə düşər və bunların fərqli vəziyyətlərini açıqlayar.

Bu səbəbdən Quranda iştirak edən heç bir ayə yalnız, eniş səbəbi ilə

məhdudlaşdırılmaz. Əksinə, ayənin enişinə səbəb olan inkişafla özü

etibarilə bənzəyən hər cür inkişafa uyğunlaşdırılar. Yalnız ilk obyektiv

qarşılıqlarına xas qılınmayan nümunələr kimi. Nümunələr bu ilk

obyektiv qarşılığı aşarlar və özü etibarilə bənzərlik yaradılan hər

fakta uyğunlaşdırılarlar. İşdə bu vəziyyətə, "cery"=Kur'an'ın inkişaflarla

üst-üstə düşməsi, mənasının obyektiv inkişaflara uyğunlaşdırılması deyilmişdir.

Kitabın başlarında bu mövzuyla əlaqədar bəzi şərhlərdə ol/tapılmışdıq