Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

(Al/götürü İmran / 5)"Şüphesiz, yerdə və göydə Allaha heç bir şey gizli qalmaz." Bundan

əvvəl uca Allah ayələrini inkar edənlərə istiqamətli əzabını, güclü və

intiqam alıcı oluşuyla səbəbləndirdi. Nə var ki, bu

səbəblələndirmə, izah edilmək istənən mənanın tam olaraq başa düşülməsi

üçün bir əlavə şərhə möhtacdır. Çünki güclü və intiqam

alıcı olan biri, inkar edənlərdən bəzilərinin küfrünün fərqində

olmağa bilər. Bu səbəbdən, küfrlərinin fərqində olmadığı kafirləri

əzablandırmağa bilər. Bu səbəblə ifadənin sonunda belə bir cümlə

iştirak edir: "Allaha heç bir şey gizli qalmaz..." Bununla uca Allah,

duyğu orqanlarının qəbul etdiyi və qəbul etmədiyi heç bir şeyin özündən

gizli qalmayacaq şəkildə güclü, üstün iradəli olduğunu

vurğulayır.

Yerdə və göydə ol/tapılanlar ifadəsiylə, bədənin orqanları tərəfindən

sərgilənən davranışlar və ürəkdə gizli qalan duyğular olabi

Al/götürü İmran Surəsi .1-6 .......................................................................................22

lir. Bu barədə: "Göylərdə və yerdə nə varsa Allahındır. İçinizdəkini

aşkar etsəniz də gizləsəniz də Allah sizi onunla sorğuya

çəkər..." (Bəqərə, 284) ayəsini təfsir edərkən kafi şərhlərdə

ol/tapıldıq.

(Al/götürü İmran / 6) "Döl yataqlarında sizə dilədiyi kimi surət verən Odur." Ayənin orijinalında

keçən "yusavvirukum" sözünün məsdəri olan "təsvir"

sözü, bir şeyə surət, forma vermək deməkdir. Surət isə, heykəl

kimi kölgəsi olan və olmayan şeylər üçün istifadə edilən bir ifadədir. Döl

yatağı olaraq tərcümə edilən "erham" sözü isə, dişilərdə embrionun

yaranma müddətini tamamladığı yer/yeyər mənasındakı "rəhm"

sözünün çoxluğudur.

Bu ayə, əvvəlki iki ayənin mənasını irəliyə aparmağa istiqamətlidir.

Əvvəlki iki ayədən bu nəticə çıxırdı: Allah ayələrini inkar edənlərə

əzab edər. Çünki O, güclüdür, üstün iradəlidir. İntiqam alıcıdır.

Gizlini də, açıq olanı da bilər. İşində əsla alt edilməz. Tam tərsinə O,

işində qalib olandır. Bu son ayədən isə, bu nəticə çıxır: Əslində

məsələ bundan daha da böyükdür. Belə ki; Allahın ayələrini inkar

edən, ONun əmrinə qarşı çıxan kəslər, öz başlarına və

öz güclərinə söykən/dözərək inkar edə bilməyəcək qədər sadə və alçaqdırlar,

zəlildirlər. Allah icazə vermədən belə bir şey etmələri

mümkün deyil. Allahın əmrində üstünlük təmin etmələri, uca

Allahın yaradılış sisteminə suveren etdiyi ən gözəl qanunu təsirsiz

hala gətirmələri, iradələrini Rəblərinin iradəsinin qabağına keçərmələri

söz mövzusu deyil. Tam tərsinə, bu barədə də onlara icazə

verən uca Allahdır. Bu mənada: O, kainatı və yaradılış sistemini

elə bir qanuna söykəmişdir ki, bu sistem insana bir növ seçmə

haqqını tanıyır. İnsan bu xüsusiyyəti sayəsində, iman və itaət yolunu

izləyə bildiyi kimi, küfr və günah yolunu da izləyə bilir. Burada

məqsəd, imtahan və sınaq hikmətinin reallaşmasıdır. Bundan

sonra diləyən inansın, diləyən inkar etsin. Ancaq aləmlərin Rəbbi

olan Allah diləmədikcə onlar diləyə bilməzlər.

23............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

O halda heç bir küfr, iman və buna bənzər bir rəftar yoxdur ki,

uca Allahın əzəli planlamasına görə olmasın. Allahın əzəli plan-

laması, yəni təqdir, əşyanı yönəldikləri məqsədə çatmaları mümkün

olan bir şəkildə tənzimləməsi deməkdir. Varlıqlar əvvəlcə məqsədlərini

özünə xas və yaxud imkanların çatılmasını təmin etdiyi

şəklə

uyğun bir şəkildə təsvir edərlər. Daha sonrada səy göstərərək

məqsədlərinə çatarlar. Heç şübhəsiz, uca Allah, əmrində qalib olandır,

üstün və qəhr edici iradə sahibidir, yaratdığı varlıqların üzərində

mübahisə/müzakirəsiz suverenliyi təkəlində saxlamaqdadır. İnsanlar dilədiklərini

etdiklərini və istədikləri kimi qənaətdə ol/tapıldıqlarını,

bu davranışlarıyla, uca Allahın kainata suveren etdiyi qanunlar

sistemini kəsilməyə uğratdıqlarını və nəticədə ilahi təqdirə qalib gəldiklərini

sanarlar. Halbuki bunun şəxsən ilahi təqdir və qədər gərəyi

meydana gəldiyinin fərqinə varmazlar.

"Döl yataqlarında sizə dilədiyi kimi surət verən Odur." ifadəsiylə

nəzərdə tutulan da budur. Yəni bədəninizin parçalarını, işin başında,

icazə verdiyi sona doğru aparacaq şəkildə təşkil edən Odur.

Bu səbəbdən insanların qəti və mübahisə et/müzakirə edilməz bir iradələri söz mövzusu

deyil.

Bu ayələrdə, qüvvədəki qədərin insanlarla əlaqədar ölçüs(n)ü xüsusi

olaraq gündəmə gətirilmiş və bütün kainat üzərində suveren olan

ölçüsünə toxunulmamışdır. Bunun səbəbi, üzərində durulan mövzuyla

aralarında uyğunlaşmanın təmin edilməsidir. Ayrıca Hz. İsa ilə əlaqədar gerçək

şərhlərlə sona çatacaq bu ayələr qrupunun daha əvvəl, bir

baxıma Xristianların o həzrətlə əlaqədar qiymətləndirmələrinə istiqamətli

bir etiraz xüsusiyyətində olduğunu ifadə etmişdik. Çünki Xristianlar o-

nun ana rəhmində şəkilləndiyini inkar etmirlər. Yəni Hz. İsanın

öz özünü meydana gətirdiyi şəklində bir iddiaları yoxdur.

Xüsusi xüsusiyyətli (Peyğəmbərə istiqamətli) xitabın ardından ümumi xüsusiyyətli

bir xitaba yer verilmiş olması, yəni "sənə endirdi" ifadəsindən

sonra "sizə surət verən" ifadəsinin gəlmiş olması, möminlərin

imanlarının da eynilə kafirlərin küfrü kimi qədərin suverenliyinin

Al/götürü İmran Surəsi .1-6 ........................................................................................ 24

xaricində olmadığını vurğulamağa istiqamətlidir. Beləcə möminlərin

könülləri xoş tutulur, İlahi rəhmət və hədiyyənin özlərinə dönük

əks olunması ilə ürəklərini fərah tutmaları məqsəd qoyulur. Eyni

şəkildə,

kafirlərin küfründən ötəri duy/eşitdikləri hirsi sakitləşdirici bir ünsür

olaraq qədərin fəaliyyəti xatırladılmaq surətiylə onlara mənəvi

verilir, təsəlli tapmaları təmin edilir.

"ONdan başqa ilah yoxdur; üstün və güclü olandır, hikmət sahibidir."

Burada yenidən ayələrin başındakı tövhid mövzusuna çevril

edilir. Bir mənada, dəlili gücləndirməyə dönük bir yekunlaşdırma

xüsusiyyətindədir.

Yuxarıda haqqında danışılan bu məsələlər, yəni var edildikdən sonra

varlıqların doğru yola çatdırılmaları, Kitab və Furqanın endirilməsi,

kafirlərin əzaba çarpdırılmaları surətiylə universal sistemin sağlamlaştırılması

kimi məsələlər, onları təşkil edəcək bir ilaha söykən/dözmək

məcburiyyətindədirlər. Madam ki uca Allahdan başqa ilah yoxdur, bu

halda insanları doğru yola çatdıran, kitab və Furqanı endirən, ayələrini

inkar edən kafirləri əzaba çarpdıran da Odur. O, doğru yola

çatdırma, Kitab və Furqanı endirmə, intiqam alma və təqdir etmə

kimi faktları üstün iradəsi və hikməti istiqamətində edər.

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Mecma-ul Bəyan təfsirində əl-Kelbi, Məhəmməd b. İshak və

Rebi b. Ənəsdən belə rəvayət edilər: "Surənin başından səksən

küsər ayənin sonuna qədər ki qisim Necrandan gələn heyət haqqında

enmişdir. Bunlar altmış atlıdan ibarət idi. Rəsulullah Əfəndimizlə

(s. a. a) görüşməyə gəlmişlər idi. İçlərində on dörd dənəsi, qövmlərinin

irəli gələnlərindən idi. Bu on dörd dənənin içində üç adam vardı

ki, bunlar, qövmün qabaqcılları mövqesindəidi. Birinin adı, Axıbdı.

Qövmün əmri və müşavirə mərcisiidi. ONun sözünün xaricinə çıxmazlar idi.

Ona ayrıca Abdülmesih deyərdilər. Digərinin adı, Eyhem idi.

Zəngin, etibarlı və bu səfərin xərcini boynuna götürən bir kimsə idi.

Üçüncüsünün adı da Əbu Hərisə b. Alkame idi. Bu adam onların

25............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

keşişi, din alimləri, öndərləri və məktəblərinin idarəçisi mövqesindəidi.

Aralarında şərəfli bir mövqedə ol/tapılırdı, müxtəlif dini mövzularla

əlaqədar kitabları öyrədən bir kimsə idi. Məlumatından və ictihadından

ötəri, Bizans kralları, ona hörmət göstərir, dini lider olaraq

görürdülər. Onun üçün kilsələr etmişlər idi.

İşdə bu heyət, Mədinəyə Peyğəmbərimizlə (s. a. a.) görüşməyə

gəlmişdi. İlkindi namazını edib bitirdiyi bir sırada, Məscidə girdilər.

Hamısının üzərində din alimlərinə xas geyimlər vardı. Göz oxşayan

cübbələr, qiymətli jiletlər geymişlər idi. Həris b. Kaab oğullarının

adamlarını xatırladırdılar. Onları görən bəzi səhabələr: "Bu günə

qədər onlar kimi təsir edici bir heyət görmədik" demişlər idi. Heyətin

ibadət vaxtı gəlmişdi. Bunun üzərinə zəng çal/oğurlamağa başladılar. Qalxdılar

və Rəsulullahın məscidində ibadət etdilər. Səhabələrdən bəziləri:

Ya Rəsulullah, bunlar sənin məscidindəmi ibadət edirlər?' dedilər.

Peyğəmbərimiz (s. a. a): "Buraxın ibadət etsinlər" buyurdu. Onlar

şərqə dönərək ibadətlərini etdilər. Liderləri olan Axıb və Eyhem

Peyğəmbərimizlə danışdılar. Peyğəmbərimiz onlara: "Müsəlman

olun" dedi.

Onlar bu cavabı verdilər: Biz səndən əvvəl Müsəlman olduq.

Bunun üzərinə Peyğəmbərimiz: "Yalan danışdınız, Allaha oğul isnad

faktoruq, xaça tapınmanız və donuz ətini yeməniz Müsəlman

olmanızı maneələr/mane olar." buyurdu.

Onlar bu qarşılığı verdilər: Əgər Allahın oğulu yoxsa, o halda

İsanın atası kimdir? Beləcə Hz. İsa haqqında Peyğəmbərimizlə

mübahisə et/müzakirə etdilər.

Peyğəmbərimiz onlara belə dedi: "Siz bilmirsinizmi ki,

bir oğul mütləq atasına bənzər?"

Onlar "Bəli" dedilər. Ardından Peyğəmbərimiz: "Siz bilməzsinizmi

ki, Rəbbimiz diridir, ölümsüzdür və İsa fanidir?" buyurdu.

Onlar: "Bəli" dedilər. Sonra Peyğəmbərimiz belə buyurdu: "Siz

bilməzsinizmi ki, Rəbbimiz hər şeyə suverendir, hər şeyi qoruyar və

hər canlıya ruzisini verər?"

Al/götürü İmran Surəsi .1-6 ........................................................................................26

Onlar: "Bəli" dedilər. Bunun üzərinə Peyğəmbərimiz onlara bu

sualı yönəltdi: "İsa bunları edə bilərmi?"

Onlar: "Xeyr" dedilər. Peyğəmbərimiz belə dedi: "Bilməzsinizmi

ki, yerdə və göydə olan heç bir şey Allaha gizli qalmaz?"

"Bəli" dedilər. Peyğəmbərimiz: "İsa Allahın özünə

bildirdiyinin xaricində hər hansı bir şey belə bilərmi?" deyə soruşdu.

Onlar: "Xeyr" dedilər.

Bunun üzərinə Rəsulullah Əfəndimiz belə buyurdu: "Rəbbimiz

İsanı anasının rəhmində dilədiyi kimi şəkilləndirdi. Rəbbimiz

yeməz, içməz və defi ehtiyac etməz." Onlar: "Bəli söylədiyin kimidir."

dedilər.

Ardından Peyğəmbər Əfəndimiz onlara bu sualı yönəltdi: "Siz

bilmirsinizmi ki, İsaya anası hər hansı bir qadın kimi hamilə

qaldı, sonra hər hansı bir qadın kimi onu doğurdu. İsanı hər hansı

bir uşaq kimi bəslədi? Eyni

şəkildə İsa da yiyiyor, içir və defi

ehtiyac edirdi." Onlar: "Bəli" dedilər.

Bunun üzərinə Peyğəmbərimiz (s. a. a.) belə dedi: "Belə bir

insan necə sizin iddia etdiyiniz varlıq ola bilər?" Bu sual qarşısında

Xristianlar verəcək cavab tapa bilmədilər. Uca Allah, bu hadisə üzərinə

Al/götürü İmran surəsinin başından səksən küsər ayəyə qədər ki qisimini

endirdi. (c. 1, s. 406, Beyrut nəşr/təzyiqi.)

Mən deyərəm ki: Eyni mənas(n)ı ifadə edən bir rəvayəti də Sunu idi et-

Dürr-ül Mensur adlı təfsirində (c. 2, s. 3), Əbu İshak, İbni Cərir və İbni

Münzir kanalıyla Məhəmməd b. Cəfər b. Zübeyrdən və İbni

İshakdan o da Məhəmməd b. Sehl b. Əbu Emamedən rəvayət et/ət-

miştir. Hekayəni irəlidə nəql edəcəyik. Surənin baş tərəfinin bu heyətlə

əlaqədar olaraq nazil olduğu şəklindəki çıxarsamanın onların bir

içtihatları olduğunu düşünürük. Necə ki daha əvvəl bu surənin

bir bütün olaraq bir dəfədə endiyini ifadə etmişdik.

27............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Peyğəmbər Əfəndimizin (s. a. a) belə buyurduğu rəvayət edilər:

"Bədbəxt, anasının qarınında bədbəxt olandır. Xoşbəxt, anasının

qarınında xoşbəxt olandır." (Nehc-ül Fesaha, s. 375)

əl-Kafi adlı əsərdə, İmam Misin (ə.s.) belə buyurduğu rəvayət

edilər: "Uca Allah, Adəmin sulbündeyken özündən müqavilə

al/götürdüyü və ya onunla əlaqədar olaraq beda (dəyişdirmə) reallaşacaq

olan bir nütfeyi yaratmağı dilədiyi və onu ana rəhminə yerləşdirməyi

istədiyi zaman, kişis(n)i bərabər/yoldaşıyla cinsi birləşmə üçün hərəkətə

keçirər. Ana rəhminə də: "Qapını aç ki, yaratdığım, qüvvədəki

hökmüm və qədərim içəri girsin." deyər. Bunun üzərinə ana rəhmi

qapısını açar və nütfe rəhmə çatar. Burada qırx gün gəzər, sonra

qırx gün boyunca qan laxtası olaraq qalar. Ardından qırx gün boyunca

embrion halına gəlir. Bunu izləyən müddətdə, içində bir-birinə

girmiş damarlar olan et/ət halına gəlir. Ardından uca Allah, yaradıcı

iki mələk göndərər. Bunlar rəhmdə uca Allahın dilədiyi şeyləri

yaradarlar. Bunlar, qadının rəhminə qadının ağız yoluyla girərlər.

Oradan ana rəhminə çatarlar. Rəhmdə, kişilərin sulbünden və

qadınların rəhmlərindən nəql edilə gələn qədim ruh ol/tapılar. Bunlar

orada ona həyat və qalıcılıq ruhunu üfləyərlər. Allahın icazəsiylə,

dölün qulaqlarını, gözlərini, orqanlarını və qarındakı bütün orqanları

meydana gətirərlər.

Sonra uca Allah bu iki mələyə belə vahyeder: "Onun üzərinə

hökmümü, qədərimi və etibarlı əmrimi yazın. Ancaq bedayı yəni

yazdıqlarınızın dəyişdirilməsinin də mənim səlahiyyətim daxilində reallaşa biləcəyini

yazın." Bunun üzərinə mələklər: "Ya Rəbbi,

nə yazaq?" deyə soruşarlar. Uca Allah onlara belə vahyeder: "Başlarınızı

anasının başına doğru qaldırın." Onlar da başlarını yuxarı

doğru qaldırdıqlarında, anasının alınında, bir lövhənin parladığını

görərlər. Bu lövhəyə baxarlar və orada uşağın irəlidəki şəklini,

bəzəklərini, əcəlini, müqaviləsini, xoşbəxtmi, bədbəxtmi olacağını və

haqqındakı hər şeyi görərlər. Bu mələklərdən biri, gördüklərini

yoldaşına yazdırar. Beləcə anasının alınında parlayan lövhədə

Al/götürü İmran Surəsi .1-6 .......................................................................................28

gördüklərinin hamısını yazarlar və yazdıqlarının yenidən dəyişdirilə biləcəyini

yəni bedayı şərt qaçarlar. Sonra yazdıqlarını möhürləyib

iki gözünün arasına yerləşdirərlər. Dölü anasının qarınında

ayaqları üzrə məbləğlər. Ancaq bir çox döl itkin diyirlənər və

alt-üst olar. Bu vəziyyət yalnız isyankar və günahkar olacaq insanlar

üçün etibarlıdır.

Uşağın tam zamanında və ya vaxtından əvvəl çölə çıxmasının

zamanı gəlincə uca Allah ana rəhminə belə vahyeder: "Qapını

aç, ki yaratdığım insan çölə çıxsın, etibarlı etdiyim əmrim yerinə

gəlsin. Çünki onun çölə çıxmasının zamanı gəlmişdir." Bunun

üzərinə ana rəhmi, uşağın çölə çıxması üçün qapısını açar. Bu

sırada uşaq aşar, ayaqları yuxarı, başı da aşağı doğru düşər.

Uşağın al/götürdüyü bu mövqe, rəhmdən çölə çıxmanın, həm ana

həm də uşaq üçün asan olsun deyə uca Allahın nəzərdə tutduğu bir

qənaətdir. Bu sırada uca Allah, "zacir" (sıxan, maneə törədən) adında

bir mələk göndərər. Mələk uşağı sıxar. Uşaq bunun təsiriylə

qorxar. Əgər dünyaya gəlməzsə, mələk bir dəfə daha onu sıxar. Uşaq

yenə qorxar və sıxmanın təsiriylə qorxmuş, ürkmüş bir halda

ağlayaraq yerə düşər. (Furus(n)u Kafi, c. 6, s. 13, Tahran nəşr/təzyiqi)

Mən deyərəm ki: "Bir nütfeyi yaratmaq istədiyi zaman" yəni,

nütfeyi normal bir insan olaraq yaratmaq istədiyi zaman...

İmamın buna "Özündən müqavilə al/götürdüyü" şəklində bir ifadəylə

qeydləndirmə gətirməsi, irəlidə detallı olaraq açıqlanacaq olan

bu xüsusa istiqamətli bir işarədir: Bu dünya həyatında mövcud olan insan

və burada sərgilədiyi davranışları, daha əvvəl başqa bir yaranmala

bədən tapmışdır. Dünya həyatındakı yaranma, bunu izləyən və bunun

davamı xüsusiyyətindəki bir yaranmadır. Bu hadisə nasların dilində

"zerr və müqavilə aləmi" olaraq ifadə edilər. Bu səbəbdən, zerr aləmində

müqavilə alınan hər şey dəyişiklik qəbul etmədən heç şübhəsiz, bu

dünya həyatında yaradılar. Və bu dünya həyatında olub bitən hər

şey heç bir dəyişiklik qəbul etmədən, zerr aləmində onunla əlaqədar

müqavilə alınan bir faktdır. Bu səbəbdən zerr aləmində təqdir edilən

29 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

hər şey, qəti bir hökm xüsusiyyətindədir. Buna görə İmam mövzunun

iki qəşəngli olduğunu ifadə edən "və ya onunla əlaqədar olaraq beda (dəyişdirmə)

reallaşacaq olan..." şəklində bir ifadə istifadə etmişdir. Bu

cümləylə yaradılışının tamamlanması ilə əlaqədar olaraq uca Allah

üçün beda (dəyişdirmə) reallaşacaq və aşağı olacaq döl nəzərdə tutulmuşdur.

Bu səbəbdən daha əvvəl də söylədiyimiz kimi, bunun tam

əksinə vəziyyətindəki döl üçün, belə bir vəziyyət yəni beda söz mövzusu

deyil. İmamın "onu ana rəhminə yerləşdirməyi" sözü "bir

nütfeyi yaratmağı..." sözünə ətf edilmişdir.

"Bunlar qadının rəhminə qadının ağızından girərlər." Qadının

ağızından girmək sözünün raviye aid olması mümkündür. Zahir

adın əvəzliyin yerinə qoyulmuş olması da bunu gücləndirir. [İmamın

sözü olmuş olsaydı, "qadın" sözü iki dəfə təkrarlanmaz,

ikincisinin yerinə əvəzlik istifadə edilər və belə deyilərdi: Bunlar qadının

rəhminə ağızı yoluyla girərlər.] Əgər, bu söz İmama aid isə, bu vəziyyətdə,

ifadəni, mələklərin qadının qarınına, bir cisimin digər bir

cisimə girməsi şəklində qəbul etməməyə istiqamətli bir şahiddir. Çünki,

ana rəhminə girmək üçün, damarların xaricindəki tək yol varjinadır.

Ana rəhminə açılan damarlardan biri də, aybaşı qanını axıdan

damardır. Bu yol, rəhmin divarlarından içəri girməkdən daha asan

deyil. Bu səbəbdən ağızından girmənin, daha asan bir yol olduğu

üçün seçilməmiş olması və bunun xaricində başqa bir səbəbi

olması lazımdır ki bu da açıqca ortadadır.

"Rəhmdə kişilərin sulbünden və qadınların rəhmlərindən

köçürülə gələn qədim ruh ol/tapılar." Mənə elə gəlir ki, bununla

bəslənmənin və inkişafın başlanğıcı mövqesindəki bitki mənşəli ruh

nəzərdə tutulmuşdur.

"Ona həyat və qalıcılıq ruhunu üfləyərlər." İfadənin zahirindən,

əvəzliyin qədim ruha dönük olduğu aydın olur. O halda həyat və

qalıcılıq ruhu, bitki mənşəli ruha üflənmiş olar. Əgər əvəzliyin embriona

dönük olduğu fərz edilsə, bu vəziyyətdə, bitki mənşəli ruhla canlı olan

embriona dönük olar ki bu vəziyyətdə həyat və qalıcılıq ruhu, bitki

Al/götürü İmran Surəsi .1-6 ........................................................................................30

sel həyata sahib embriona üflənmiş olar. Hər vəziyyətdə, İmamın

bu sözlərindən, insani ruhun üflənməsinin, həqiqətdə bitki mənşəli ruhun

gücləndirilərək ona bir növ irəliləmə və dinamizmin qazandırılması

olduğu aydın olmaqdadır. [Cövhəri hərəkət yəni əşyanın özünü

meydana gətirən molekulların hərəkət halında olduqlarını qəbul

etdiyimizdə, bunda aydın olmayacaq bir şey yoxdur.]

Beləcə, qədim ruhun kişilərin sulbünden və qadınların

rəhmlərindən köçürülüb gəlməsiylə nəyin nəzərdə tutulduğunu anlamış

oluruq. Buna görə ruh, bir baxımdan bədənlə eyni varlığa malikdir,

varlıqları birdir. Bədəndən nəzərdə tutulan nütfe və nütfeyle birləşən

aybaşı qanıdır; o ikisi də ana və atanın bədənləriylə birdir və

onlar da nütfe ilə bərabərdirlər. Bu zəncir beləcə davam edib

gedər. Bu səbəbdən, insanın başına gələn hər şey atalarının və

analarının cəmində bir bütün olaraq təyin olunmuşdur və onların

şəxsiyyətlərində əvvəldən bəri müşahidə edilməkdədir. Bu hadisə bir baxımdan

hazırlanmış bir kitabdan alınıb giriş qisiminə qoyulan fihristi

xatırlatmaqdadır.

Buradan hərəkətlə, İmamın: "Allah o iki mələyə, başınızı qaldırıb

anasının başına baxın deyə vahyeder" sözünün hansı mənada

istifadə edilmiş olduğunu anlayırıq. Çünki, uşağın qədəri və

onunla elin idili hökmün detalları məzmununda atanın varlığında

konkretləşən qisimi, spermanın ayrılıb ana rəhminə yerləşməsiylə

birlikdə kəsilməyə uğrayar. Onunla yalnız ananın konkret və orqanik

bir əlaqəsi qalar. İmamın: "Anasının alınında bir lövhün parladığını

görərlər" şəklindəki sözlərindən nəzərdə tutulan bu mənadır. Lövhün

alında parladığına gəlincə; alın, insanın bütün orqanlarının toplandığı

bir nöqtədir; yüzün önüdür. Mələklər, uşağın anasının alınında

parlayan lövhəyə baxar, orada, uşağın şəklini, gözəlliyini, həyatının

nə qədər sürəcəyini, müqaviləsini, xoşbəxt və ya bədbəxt oluşunu və

görüb keçirəcəyi bütün vəziyyətləri görərlər. Beləcə biri digərinə

yazdırar. Görüldüyü qədəriylə iki mələyin bir-birləriylə olan əlaqəsi,

bir fail və onun hərəkətlərini qəbul edən bir başqa adamın əlaqəsini an

31........................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

dırmaktadır. Beləcə anasının alınında parlayan lövhədə gördüklərinin

hamısını yazarlar.

"Yazdıqlarının yenidən dəyişdirilə biləcəyini (bedayı) şərt

qaçarlar." Çünki uşağın şəkli, gələcəkdə olacaq hər hadisənin

səbəblərinin bütününü əhatə etmiş deyil. Çünki şəkil, hər nə qədər,

insanın görüb keçirəcəyi hadisələrin, yaşayacağı inkişafların qaynağı

və başlanğıcı xüsusiyyətindədirsə də, tək qaynaq və başlanğıc deyil.

Əksinə, bədəninin xaricində bəzi fakt və hadisələrin də müdaxiləsi

söz mövzusudur. Buna görə insanın ana rəhmindəykən irəlidə

yaşayacağı nəzərdə tutulan şeylər, qəti deyil. O halda dəyişə bilmələri

ehtimalı vardır.

Bilin ki: Bir insanın doğumu məzmunundakı detalların, uca

Allahın kişis(n)i hərəkətə keçirməsinə, ONun ana rəhminə vəhy

yönəltməsinə, yaradıcı iki mələk və zacir=sıkan bir mələk göndərməsinə

nisbət edilməsi, başda doğum olmaq üzrə bu təbii hadisələrin

maddi səbəblərinin fəaliyyətini ortadan qaldırmaz. Çünki bu

iki növ səbəblər, yəni bir insanın dünyaya gəlməsində təsirli olan

maddi və mənəvi səbəblər, bir-birlərinə paraleldir, aralarında üst-üstə düşmə

və birinin digərinin fəaliyyətini ləğv etməsi söz mövzusu deyil.

Bir-birlərini itələyib fəaliyyətlərini ləğv etmələri kimi bir vəziyyət

yaşanmaz. Eyni

şəkildə, bunların cəmi tam bir xəstəlik qəbul edilməməli;

əksinə bunların hər biri öz başına tam bir xəstəlikdir. Öz

diametrində hadisə üzərində təsirli rol oynayar.

Buna görə, uca Allahın insanları mənəvi xoşbəxtliyə sürümək

və Allahın razılığını tələb edici davranışlara yönəltmək üzrə

göndərdiyi peyğəmbərlər -izlənilən yol qərbi bir yoldur- insanlara

bu qərbi yolu izləmələrini təmin edəcək və bütün şərhlərində

Rəblərinin uca mövqesini xatırladacaq bir dillə xitab etməklə öhdəçiliklidirlər.

Bu dildən nəzərdə tutduğumuz, mələklərin vasitəs(n)i edilməsi

və hadisələrin onların hərəkətlərinə nisbət edilməsidir. Xoşbəxtliyin onların

dəstəklərinə, bədbəxtliyin də xüsusiyyətləriylə birlikdə şeytanlara və

onların vəsvəsələrinə mal edilməsidir. Bütün bunların, bir bütün

Al/götürü İmran Surəsi .1-6 ........................................................................................ 32

olaraq kutsiyetine, hüzur/dincliyinə və Rəbliyinə yaraşar bir şəkildə uca

Allaha nisbət edilməsidir. Hidayət və pozğunluq, qazanc və zərər

tablo/cədvəlləri bu cür bir dil və şərhin bir nəticəsidir. Daha doğrusu

axirət həyatını maraqlandıran bütün faktlar bunlarla elin idilidir. Buna

baxmayaraq peyğəmbərlər, təbii səbəbləri göz ardı etməzlər; onların

haqqını verməzlik etməzlər. Çünki təbii səbəblər, insan həyatının

iki təməlindən birini meydana gətirərlər, dünya həyatının əsası təbii səbəblərdir.

İnsanoğlu bütün bunları bilmək məcburiyyətindədir. Eynilə bütün

mənəvi səbəbləri bilməklə öhdəçilikli olduğu kimi. Əvvəl özünü,

sonra da Rəbbini bilməsi buna bağlıdır.