Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

əl-Mizan Təfsiri

Allame Məhəmməd Hüseyn TABATABAİ(r.a)

Dəri: 3

AL/GÖTÜRÜ İMRAN SURƏSİ

( 1-120. Ayələr)

İÇİNDƏKİLƏR

42- Hanı mələklər demişlər idi: "Ey Məryəm, şübhəsiz Allah səni

seçdi, təmizlədi və aləmlərin qadınlarına üstün etdi.

43- Ey Məryəm, Rəbbinə könüldən itaətdə ol/tapıl, səcdə et/ət və

rüku edənlərlə birlikdə sən də rüku et/ət."

44- Bunlar qeyb xəbərlərindəndir; bunları sənə vahyedi-yoruz.

Onlardan hansı Məryəmin baxımını boynuna götürəcək deyə qələmləriylə

qura təyin edərlərkən sən yanlarında deyil idin; çeki-şirlərkən də yanlarında

deyil idin.

45- Hanı mələklər dedilər ki: "Ey Məryəm, Allah səni, özündən

bir söz ilə müjdələyir. Adı Meyem oğulu İsa Məsihdir;

dünyada da, axirətdə də şərəfli, hörmətli və (Allaha) yaxın olanlardandır.

46- Beşikdə və yetkinlik halında insanlarla danışacaq və (o)

yaxşılardandır."

47- Dedi ki: "Rəbbim, mənə bir bəşər toxunmamışkən, mənim

necə bir uşağım olar?" "İşdə belədir. Allah nəyi diləsə, yaradar."

44 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

dedi. Bir işin olmasına qərar verdi mi yalnız ona "ol" deyər, o da

dərhal olar.

48- "Ona kitabı, hikməti, Tövratı və İncili öyrədəcək.

49-İsrailoğullarına elçi edəcək. (O, İsrailoğullarına belə deyəcək):

"Gerçək bu, mən sizə Rəbbinizdən bir möcüzə gətirdim. Mən

sizə palçıqdan kuşşeklinde bir şey yaradar, ona üfləyərəm, Allahın

icazəsiylə quş olar. Və Allahın icazəsiylə do-ğuştan kor olanı, alaca

xəstəliyinə tutulanı yaxşılaşdırar və ölüləri dirildərəm. Yediklərinizi və

evlərinizdə yığdıqlarınızı sizə heber verərəm. Şübhəsiz əgər

inanmışsınızsa, bunda sizin üçün qəti bir ayə vardır.

50- Məndən əvvəl gələn Tövratı təsdiqləmək və sizə haram qılınan

bəzi şeyləri halal etmək üzrə sizə göndərildim. Sizə

Rəbbinizdən bir möcüzə gətirdim. Artıq Allahdan qorxub mənə itaət

edin/əldə et.

51- Həqiqətən Allah mənim, de Rəbbim, sizin də Rəbbinizdir.

Elə isə ONA ibadət edin; doğru yol işdə budur."

52isə onlardan inkarı hissiyyatın tərəfindən, dedi ki: "Allah üçün mənə kömək

edəcəklər kimlərdir?" Həvarilər: "Biz, Allahın köməkçiləriyik;

Allaha inandıq, bizim Müsəlmanlar olduğumuza şahid ol." dedilər.

53- "Rəbbimiz, sənin endirdiyinə inandıq və elçiyə uyğun gəldik; bizi

şahidlərlə birlikdə yaz."

54- Tələ qurdular, Allah da (buna qarşılıq) tələ qurdu. Allah,

tələ quranların ən yaxşısıdır.

55- Hanı Allah demişdi ki: "Ey İsa, doğrusu mən səni vəfat etdirəcəyəm,

səni özümə yüksəldəcəyəm, səni inkar edənlərdən təmizləyəcəyə(i)m

və sənə uyanları qiyamət gününə qədər inkar edənlərin

üstünə keçirəcəyəm. Sonra çevrilin mənə olacaq. İşdə o

zaman, ayrılığa düşdüyünüz şeylər haqqında aranızda mən

hökm edəcəyəm.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ....... 45

56-İnkar edənlərə gəlincə; onları dünyada və axirətdə şiddətli

bir əzabla əzablandıracağam. Onların heç köməkçiləri də olmayacaq.

57-İman edib yaxşı əməllərdə ol/tapılanların mükafatlarını (Allah)

əskiksiz verəcək. Allah zalım olanları sevməz."

58- Bunları biz sənə ayələrdən və hikmətli zikrdən oxuyuruq.

59-Şüphesiz, Allah qatında İsanın vəziyyəti, Adəmin vəziyyəti

kimidir. Onu torpaqdan yaratdı, sonra ona "ol" dedi, o da oldu.

60- Gerçək, Rəbbindən gələndir. Elə isə şübhəyə qapılanlardan

olma.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

(Al/götürü İmran / 42 )"Hanı mələklər demişlər idi: "Ey Məryəm, şübhəsiz Allah səni seçdi, təmizlədi…" Bu cümlə: "Hanı İmranın arvadı demişdi ki..." ifadəsinə

ətf edilmişdir. Bu səbəbdən bu da eynilə digəri kimi, "Allah… seçdi…"

ifadəsinin daxilində işarə edilən İmran ailəsinin seçilişini

şərhə dönükdür.

Bu ayə, Məryəmin mələklərin özüylə danışdığı və onların

sözlərini eşitdiyi bir "muhaddese" olduğuna istiqamətli bir dəlildir.

Necə ki Məryəm surəsindəki əlaqədar ayə də buna işarə etməkdədir:

"Ona Ruhumuzu göndərmişdik, o da düz bir bəşər qılığında

görünmüşdü…" İrəlidə "muhaddes" haqqında şərhlərdə ol/tapılacağıq.

Daha əvvəl: "Rəbbi onu gözəl bir qəbulla qəbul etdi." ifadəsi

haqqında, bunun Məryəmin anasının: "Mən onu və soyunu kovulmuşşeytandan

sənə sığındıraram." şəklindəki duasının qəbul

edildiyinə istiqamətli bir şərh və: "Allah səni seçdi, təmizlədi."

ifadəsinin də onun Allah qatındakı möhtərəmliyinə və kəramətinə istiqamətli

bir işarə olduğunu açıqlamışdıq. Söz mövzusu şərhimizə

baxıla bilər.

46 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Bu halda Məryəmin seçilməsi, Allaha ibadətə həsr edilməsinin

qəbulunu, təmizlənilməsi də Allahın ismətiylə qorunmasını göstərər.

O seçilmiş bir günahsızadır. Deyilə bilər ki: "Təmizlənib təmizlənilmişliyindən

məqsəd, onun aybaşı görməz bir Betül=hayızdan kəsilmiş

olduğudur. Buna görə məbəddən çıxmaq məcburiyyətində qalmamışdır."

Belə bir şərhin hər hansı bir qorxusu yoxdur. Ancaq bizim et-

bizimiz şərh ayələrin axışına uyğundur.

"Aləmlərin qadınlarına üstün etdi." Daha əvvəl: "Allah… aləmlər

üzərinə seçdi." ifadəsini təfsir edərkən, ayənin orijinalında keçən

"istefa"nın "al/götürə" hərfi cerriyle keçişli qılınması, "önə keçirmə"

mənasını ifadə etdiyini və bunun "seçmə, süzmə" mənasını ifadə

edən sadə "istefa"dan fərqli olduğunu ifadə etmişdik. Buna görə,

Məryəmin aləmlər üzərinə seçilməsi, qadınların qabaqcılı qılınması

deməkdir.

Görəsən bu ayədə haqqında danışılan liderlik və önə keçirilmə vəziyyəti

hər baxımdanmı, yoxsa bəzi baxımdanmı söz mövzusudur? "Hanı mələklər

dedilər ki: "Ey Məryəm, Allah səni özündən bir söz ilə

müjdələyir." ifadəsiylə birlikdə: "İsmətini qoruyan Məryəm; biz ona

öz Ruhumuzdan üflədik, onu və uşağını insanlığa bir ayə

etdik." (Ənbiya, 91) "İmranın qızı Məryəmi də. Ki o öz ismətini

qorumuşdu. Beləcə biz ona Ruhumuzdan üflədik. O da Rəbbinin

sözlərini və kitablarını təsdiq etdi. O, Rəbbinə könüldən bağlı

olanlardan idi." (Təhrim, 12) ayələrinin zahirini araşdırdığımızda, Hz.

Məsihi fövqəladə bir şəkildə doğurmaqdan başqa, digər qadınlardan

fərqli bir xüsusiyyətindən danışılmadığını görərik. Bu halda,

Hz. Məryəm Hz. İsa Məsihi (ə.s.) fövqəladə bir şəkildə dünyaya

gətirməsi üçün aləmlərdəki qadınlardan üstün qılınmış, onların önünə

keçirilmişdir.

Ayələrdə işarə edilən, onun təmizlənildiyinə, Allahın sözlərini

və kitablarını təsdiq etdiyinə, könüldən itaət etdiyinə və

"Muhaddes" olduğuna bağlı xüsuslar, tam ona xas imtiyazlar

deyil. Onun xaricində başqa qadınlar da bu xüsusiyyətlərə sahib kı

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ....... 47

lınmışlardır. "O, yalnız öz dövründəki dünya qadınlarından

üstün qılınmışdı." şəklindəki qiymətləndirmə də ayənin mütləq ifadəsiylə

üst-üstə düşmür.

(Al/götürü İmran / 43) "Ey Məryəm, Rəbbinə könüldən itaətdə ol/tapıl, səcdə et/ət və rüku edənlərlə birlikdə rüku et/ət." Ayənin orijinalında keçən "Kunut" sözü,

dil alimlərinə görə, könüldən boyun əymə xüsusiyyətli itaət deməkdir.

"Səcdə" bilinən hərəkətdir. "Rüku" isə, bükülmə və ya ümumi mənada

əyilmə, zəlil olma deməkdir.

Səslənmə hərəkəti, səslənilənin diqqətini çəkməyə və zehinini

səslənənə yönəltməyə dönük bir hərəkət olduğu üçün, bu mövqedə

səslənmənin iki dəfə təkrarlanmasıyla verilmək istənən mesaj

budur: "Səninlə əlaqədar verdiyimiz bir xəbərdən sonra bir xəbər daha

vardır. İkisini də dinlə və ikisinə də qulaq as. Biri: Allahın sənə

bəxş etdiyi mövqedir və bu sənin Allah qatındakı mükafatındır. İkincisi:

Buna qarşılıq olaraq sənin yerinə yetirmək vəziyyətində olduğun

qulluq vəzifəsidir. Bu da Allahın sənin üzərindəki haqqıdır. Bu,

qulluğun yerinə yetirilməsini və bəxş edilən mövqedən ötəri

şükr edilməsini

ifadə edər. Bu şərhin təbii nəticəs(n)i olaraq: "Ey Məryəm,

Rəbbinə könüldən itaətdə ol/tapıl." ifadəsi: "Ey Məryəm, şübhəsiz

Allah səni seçdi…" ifadəsinin detalı olaraq diqqətə çarpanlaşır.

Yəni: Belə olduğuna görə könüldən itaətdə ol/tapıl, səcdə et/ət və

rükuda ol/tapılanlarla birlikdə rüku et/ət."

Bu üç qulluq hərəkətindən hər birinin, əvvəlki ayədə zikr edilən

üç xüsusiyyətin əlaməti olması uzaq bir ehtimal deyil. Ancaq bu əlaqənin

də çox dəqiq olmadığı gözdən iraq tutulmamalıdır. Bununla

birlikdə belə bir qarşılığın üzərində düşünülməsi yerində olar.

(Al/götürü İmran / 44) "Bunlar, qeyb xəbərlərindəndir; bunları sənə vahyediyoruz."

Uca Allahın Hz. Məryəmlə əlaqədar bu hadisələri qeyb xəbərləri olaraq xarakterizə etməsi, Hz. Yusuf hadisəsini Peyğəmbərinə izah etdiyi qeyb xəbəri

olaraq xarakterizə etməsinə bənzəyir: "Bu, sənə vəhy etdiyimiz qeyb xəbərlərindəndir.

Yoxsa onlar o hiyləli nizamı qurarlarkən, edəcəkləri

işə topluca qərar verdikləri zaman sən yanlarında deyil idin..."

48 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

(Yusuf, 102) Əhli Kitabın da yanında bu cür məlumatların olmasına gəlincə,

bunlara etibar edilməz. Çünki təhrifçilərin təhrifindən geri

sağlam bir şey qalmamışdır. Necə ki, Uca Allahın Quranda

Zekeriya hekayəsi ilə əlaqədar olaraq izah etdiyi bir çox hadisə, Köhnə və Yeni

Əhdlərdə iştirak etməməkdədir. İşin bu istiqamətini: "Qələmləriylə qura

təyin edərlərkən sən yanlarında deyil idin." ifadəsi də dəstəkləməkdədir.

Ayrıca, bunların qeyb xəbərləri olaraq xarakterizə edilməsinin bir

başqa səbəbi də Peyğəmbərimizin (s. a. a) və qövmünün ümmi olmaları idi.

Onlar, bu hekayələri bilməzdilər və bunları səmavi kitablardan

də oxumamışlar idi. Necə ki uca Allah Nuhun hekayəsini

köçürdükdən sonra Peyğəmbərimizə xitab olaraq belə buyurur: "Bunlar,

sənə vəhy etdiyimiz qeyb xəbərlərindəndir. Bunları sən və

qövmün bundan əvvəl bilmirdiniz." (Hud, 49) Bu səbəbdən ilk qiymətləndirmə,

ayənin axışına daha uyğundur.

"Onlardan hansı Məryəmin baxımını boynuna götürəcək deyə qələmləriylə

qura təyin edərlərkən sən yanlarında deyil idin…" Ayədə keçən "qələm"

deyil məqsəd, qura atmaq üçün atılan oxdur. Buna "sehm" adı

də verilər. Çoxluğu "əlavələm"dir. Bu səbəbdən: "Qələmlərini təyin edərlərkən."

ifadəsi, "Məryəmin baxımını kim boynuna götürəcək deyə qura oxlarını

təyin edərlərkən" mənasında istifadə edilmişdir.

Bu cümlə göstərir ki: "…çəkişərlərkən də yanlarında deyil idin."

ifadəsində işarə edilən "çəkişmə"dən məqsəd, Məryəmin

məsuliyyətini al/götürmə barəsində çəkişmələri və yarışmalarıdır. Bu

də göstərir ki, onlar qura atmağa qərar verənə qədər bu istiqamətdəki

istəklərindən imtina etməmişlər. Necə ki qura təyin edərlər və kurada

Zekeriya çıxar. Və o Məryəmin məsuliyyətini boynuna götürər.

"Zekeriyanı da onun baxımı ilə vəzifələndirdi." ifadəsi bunu göstərməkdədir.

Bəziləri bir başqa ehtimala diqqət çəkirlər: "Buna görə, bu çəkişmə

və qura atma hadisəs(n)i, Məryəmin böyüməsindən və

Zekeriyanın məsuliyyətini yerinə yetirməkdən aciz olmasından

sonra reallaşmışdır." Belə bir ehtimalı düşünmələrinin səbəbi,

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ....... 49

qura atma və çəkişmə hadisəsinin, onun doğum etməsinin və seçildiyinin

vurğulanmasının ardından danışılmış olması və

Zekeriyanın da onun məsuliyyətini boynuna götürməsi hekayənin əsnasında

zikr edilməsi olsa lazımdır. Bu səbəbdən məsuliyyəti boynuna götürmə

hadisəs(n)i, iki hadisə halında reallaşmışdır.

Buna qarşılıq olaraq biz deyərik ki: Bir iddianı gücləndirmək üçün bir

hekayədə keçən bəzi hadisələri təkrar faktorun/etmənin və ya təkrarı xatırladan bir

üslub istifadə etmənin hər hansı bir qorxusu yoxdur. Bənzəri bir ifadə

tərzinə Yusuf hekayəsində də şahid oluruq. Burada uca Allah,

hekayəni izah etdikdən sonra belə buyurur: "Bu, sənə vəhy etdiyimiz

qeyb xəbərlərindəndir. Yoxsa onlar, o hiyləli nizamı qurarlarkən,

edəcəkləri işə topluca qərar verdikləri zaman sən yanlarında

deyil idin." (Yusuf, 102) Bununla, hekayənin başında keçən bu ayənin

məzmununa işarə edilir: "Onlar belə demişdi: "Yusuf və qardaşı

atanıza bizdən daha sevgilidir; halbuki biz, bir-birini gücləndirən

bir birliyik... Əgər mütləq edəcəksinizsə, öldürməyin Yusufu,

onu quyunun dərinliklərinə buraxın da bir yolçu karvanı al/götürsün."

(Yusuf, 8-10)

(Al/götürü İmran / 45) "Hanı mələklər dedilər ki: "Ey Məryəm, Allah səni özündən bir söz ilə müjdələyir…" Ayənin zahirindən aydın olduğu qədəriylə, bu müjdə, başqa bir yerdə bu şəkildə işarə edilən hadisədir: "Beləcə

ona Ruhumuzu göndərmişdik, o da, düz bir bəşər qılığında

görünmüşdü. Demişdi ki: "Həqiqətən mən, səndən Rəhman olan

Allaha sığınaram. Əgər təqva sahibisənsə mənə yaxınlaşma." Demişdi

ki: "Mən, yalnız Rəbbindən gələn bir elçiyəm; sənə tərtəmiz bir

oğlan hədiyyə etmək üçün buradayam." (Məryəm, 17-19) Do-

layısıyla təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə mələklərə nisbət edilən müjdələmə

hərəkəti, Məryəm surəsinin əlaqədar ayələrində yalnız Ruha

nisbət edilir.

Müjdələyən kəslərin fərqliliyi məzmununda deyilmişdir ki:

"Mələklərdən məqsəd Cəbrayıldır. Onun mövqesini ucaltmaq üçün

çoxluq ifadə istifadə edilmişdir. Eynilə birinin belə deməsi kimi: "Filan

50 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

adam səfər etdi; heyvanların kürəyinə mindi, gəmilərə mindi."

Halbuki bu adam yalnız bir heyvana və bir gəmiyə minmişdir. Yenə

deyərlər ki: "İnsanlar ona belə dedilər." Halbuki, deyən yalnız bir adamdır.

Eynilə əvvəlki ayədə, Zekeriya hekayəsiylə əlaqədar olaraq: "Mələklər

ona səsləndi." şəklində çoxluq bir ifadə istifadə edildikdən sonra: "Belədir"

dedi. "Allah dilədiyini edər." ifadəsində "tək" bir xitab

şəklinin seçilməsi kimi."

Bəziləri də belə demişdir: "Cəbrayılla birlikdə başqa mələklər

də vardı və bunlar birlikdə Məryəmə səsləndilər."

Mələklərdən danışan ayələr üzərində düşündüyümüz zaman,

bu nəticəs(n)i əldə edirik: Mələklər arasında mövqe baxımından

prioritet və sonralıq vardır. Daha geridəki bir mövqedə olan bir

mələk, daha irəli mövqedə olan bir mələyin əmrinə qeydsiz şərtsiz

uyğun gəlmək məcburiyyətindədir. Belə ki, daha geridəki bir mövqeyə sahib

olan mələyin hərəkəti, əvvəlki mövqedə olan mələyin hərəkətinin eynisi,

sözü də onun sözünün eynisidir. Eynilə orqanlarımız və güclərimiz

tərəfindən sərgilənən hərəkətlərin, ayrı-ayrı qiymətləndirilmək yerinə,

topluca bizim hərəkətlərimiz olaraq qiymətləndirmələri nümunəsində

müşahidə edib qəbul etdiyimiz kimi. Sözgəlişi belə dərsin/deyərsən: "Onu gözlərəm

gördü. Qulaqlarım onu duy/eşitdi. Mən gördüm və mən duy/eşitdim."

Yenə deyilər ki: "O işi orqanlarım etdi. Əllərim yazdı. Barmaqlarım

təsvir etdi. Mən etdim. Mən yazdım."

Eyni

şəkildə, izlənilən mələklərin hərəkətləri eyniylə izləyən və əmrə

uyğun gələn mələklərin hərəkətləridir. Sözləri onların sözləridir və heç bir ixtilaf

olmaz. Uca Allah bu barədə belə buyurur: "Allah, öləcəkləri

zaman canlarını al/götürər." (Zumər, 42) Bu ayədə ruhları kabzetme hərəkətini

uca Allah özünə nisbət edir. Bir başqa ayədə də belə buyurur:

"Də ki: "Sizə vəkil qılınan ölüm mələyi, həyatınıza son

verəcək." (Səcdə, 11) Bu Ayədə də eyni hərəkət, ölüm mələyinə nisbət

edilmişdir. Başqa bir ayədə isə belə bir ifadəyə yer verilir: "Sonunda

sizdən birinizə ölüm gəlib çatdığı zaman, elçilərimiz onun

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ....... 51

həyatına son verərlər . (Ən'am, 61) Bu Ayədə də həyata son vermə

hərəkəti bir qrup mələyə nisbət edilir.

Bu ayələri də buna nümunə göstərə bilərik: "Biz sənə vəhy etdik."

(Nisa, 163) "Onu Ruh-ul Əmin endirdi, sənin ürəyinin üzərinə…"

(Şuəra, 193-194) "Cəbrayıla kim düşmən isə, bilsin ki həqiqətən onu

sənin ürəyinə endirən odur." (Bəqərə, 97) "Xeyr; o bir xatırlatmadıyar.

Artıq diləyən onu düşünüb, öyüd al/götürər. O, şərəfli üstün

səhifələrdədir. Ucaltmış, tərtəmiz qılınmış (səhifələr). Yazıçıların

əllərində. Qiymətli, yaxşı (yazıçıların)." (Əbəsə, 11-16)

Beləcə, Cəbrayılın verdiyi müjdənin, öz əmrində olan bir

qrup mələyin verdiyi müjdənin də özü olduğu aydın olur. Cəbrayıl

mələklərin liderlərindəndir. Ən/en gözdə olanlarındandır. Necə ki

bu ayəs(n)i kərimə bunu göstərir: "Şübhəsiz o, üstün qürur sahibi

bir elçinin həqiqətən sözüdür. Bu elçi bir güc sahibidir, ərşin sahibi

qatında şərəflidir. Ona itaət edilər, sonra etibarlıdır." (Təkvir,

19-21) İnşallah Fatir surəsini təfsir edərkən, bu mövzuda detallı,

daha açıqlayıcı məlumatlar təqdim edəcəyik.

Bu söylədiklərimizi, bir sonrakı ayədə iştirak edən bu ifadə də

dəstəkləməkdədir: "Belədir" dedi, "Allah dilədiyini edər." Bu

ifadənin zahirindən aydın olduğu qədəriylə, bunu söyləyən uca

Allahdır. Halbuki, Məryəm surəsində bu söz, Ruha nisbət edilmişdir:

"Demişdi ki: "Mən, yalnız Rəbbindən gələn bir elçiyəm, sənə

tərtəmiz bir oğlan hədiyyə etmək üçün buradayam." O:

"Mənim necə bir oğlanım ola bilər? Mənə heç bir bəşər

toxunmamışkən və mən azğın, iffətsiz bir qadın deyilkən" dedi.

"İşdə belə" dedi. "Rəbbin dedi ki: "Bu mənim üçün asandır." (Mer

yem, 19-21)

Mələklərin və Ruhun (Cəbrayıl) Məryəmlə danışması, onun

"muhaddese" olduğunu göstərər. Hətta, eyni hekayə ilə əlaqədar olaraq

Məryəm surəsində belə bir ifadəyə yer verilir: "Beləcə ona

Ruhumuzu göndərmişdik, o da, düz bir bəşər qılığında görünmüşdü."

(Məryəm, 17) Bu ayə, onun mələyin səsini duy/eşitməkdən kənar,

onun özünü də gördüyünü ortaya qoyur. İnşallah, rəvayətlər

52 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

hissəsində, bu mövzunu bütünləyici xüsusiyyətdə detallı bir şərhə

yer verəcəyik.