Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

qaçındınız, elə isə Müsəlman olmaq surətiylə onların sahib olduqları

haqq və məsuliyyətlərə siz də sahib olun." Amma onlar bu təklifi

qəbul etmədilər. Bunun üzərinə Peyğəmbərimiz: "Zəruri olaraq

sizinlə döyüşəcəyəm." buyurdu. Onlar: "Bizim Ərəblərlə döyüşəcək

gücümüz yoxdur. Ancaq bizə qarşı səfər təşkil etməməyin, bizi qorxutmamağın,

bizi dinimizdən çevirməyə çalışma/işləməməyin qarşılığında

səninlə müqavilə bağlamaq istəyirik. Əgər qəbul etsən, hər il

sənə iki min top parça verərik. Minini Səfər, digərini də Rəcəb ayında.

Bir də dəmirdən edilmiş otuz zireh verərik." Peyğəmbərimiz

(s. a. a) da onlarla bunların üzərinə müqavilə bağladı.

116........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Daha sonra Peyğəmbər belə buyurdu: "Canım əlində olan Allaha

and olsun ki, yokoluş, Necran xalqının üzərinə enmək üzrə idi.

Əgər lənətləşməyə qatılsadılar, meymunlara və donuzlara çevriləcəkdilər.

Vadi dolusu atəş yağacaqdı başlarına. Allah Necranın xalqını, ağac budaqlarındakı quşlara qədər yox edəcəkdi. Bir il keçmədən bütün Xristianlar həlak olacaqdı."

Mən deyərəm ki: Bu hekayə, buna yaxın ifadələrlə əl-Mağazi adlı

əsərdə, İbni İshakdan rəvayət edilmişdir. Yenə Maliki "əl-Fusul-ul

Mü-himme" (s. 23) adlı əsərdə, təfsirçilərdən yuxarıdakı rəvayətə

yaxın ifadələrlə köçürər. əl-Hamavi də İbni Cerih kanalıyla bənzər

ifadələrlə rəvayət edər.

"Minini Səfər..." Bununla nəzərdə tutulan məhərrəm ayıdır. Məhərrəm,

Ərəb aylarının ilkidir. Cahiliyyə dövründə "Səfər" adıyla bilinərdi.

Məhərrəm ayına "Səfəri Əvvəl" və Səfər ayına "Səfəri Sani"

deyərdilər. Ərəblər Səfəri Əvvəlin hörmətini Səfəri Saniyə təxirə salardılar.

Sonra uca Allah Səfəri Əvvəlin də haram ay olduğunu,

İslami dövrdə vurğuladı. Beləcə "Şehrullah-il Muharrem=

Haram qılınmış ay" adıyla xatırlandı, daha sonra qısaca "Məhərrəm"

deyə məşhur oldu.

Səhihi Müslimdə, Komandir b. Sad b. Əbu Vakkasdan, o da

atasından belə rəvayət edər: "Müaviyə b. Əbu Sufyan, Səda deyər

ki: "Səni Əbu Turaba (Hz. Əliyə) söyməkdən saxlayan nədir?" O bu

qarşılığı verər: "Mən Rəsulullahdan üç şey duy/eşitdim ki, bunlardan

birinin mənim haqqımda deyilmiş olmasını qırmızı yüklü dəvələrə

dəyişməm." Bir gün Rəsulullah (s. a. a) Əlini, çıxdığı bir səfərə aparmamış,

onu Mədinədə buraxmışdı. Əli dedi ki: "Ya Rəsulullah,

məni qadınlarla və uşaqlarla birlikdəmi buraxırsan?" Rəsulullah

ona belə dedi: "Musanın yanında Harun hansı mövqedədirsə, sən

də mənim yanımda eyni mövqedə olmağı istəməzsənmi? Bu qədəri

var ki, məndən sonra Peyğəmbər olmayacaq."

Bir də Peyğəmbərimizin (s. a. a) Hayber günü belə buyurduğunu

duy/eşitdim: "Sabah bayrağı, Allahı və Rəsulunu sevən, Allah və

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................117

Elçisi tərəfindən sevilən birinə verəcəyəm." Hamımız sabahısı gün

bayrağı bizə verilməsi gözləməsi içərisinə girdik. Rəsulullah belə

buyurdu: "Mənə Əlini çağırın." Əlini gətirdilər. Gözləri ağrıyırdı.

Tükürüğünü gözlərinə sürdü. Sonra bayrağı ona təslim etdi və Allah

Hayberin fəthini onun əliylə reallaşdırdı.

Bir də: "Də ki: "Gəlin, biz öz oğullarımızı, siz də öz oğullarınızı,

biz öz qadınlarımızı, siz də öz qadınlarınızı, biz

özümüzü və siz də özünüzü çağıraq; sonra da dua edək..."

ayəs(n)i enincə, Rəsulullah (s. a. a) Əlini, Fatiməni, Həsən və Hüseyni

çağırdı, sonra belə buyurdu: "Allahım bunlar mənim Əhli

Beytim." (c. 15, s. 175, Nevevinin Şərhiylə birlikdə.)

Eyni hadisə, Tirmizi də öz səhihində (c. 5, s. 638, h: 3724) yer/yeyər

vermişdir. Əbul Mueyyid əl-Muvaffik b. Əhməd, Hz. Əlinin fəzilətləri

kitabında rəvayət etmişdir. Əbu Nuaym, Hilyet-ul Övliya adlı əsərdə,

Komandir b. Sa'd'dan, o da atasından rəvayət etmişdir. Hameveyni

Feraid-us Sımtayn adlı əsərində (c. 1, s. 377-378) yer vermişdir.

Əbu Nuaym Hilyet-ul Övliya adlı əsərində öz rəvayət zənciriylə

Komandir b. Əbu Vakkasdan, o da atasından belə rəvayət edər: "Bu

ayə enincə, Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a) Əlini, Fatiməni, Həsən və

Hüseyni çağırdı, sonra belə buyurdu: "Allahım, bunlar mənim Əhli

Beytim."

Eyni əsərdə Şa'bi'den, o da Cabirdən rəvayət edər: "Axıb və

Tayyib adlı kəslər Rəsulullahın hüzur/dincliyinə gəldilər. Rəsulullah

(s. a. a) onları İslama dəvət etdi. Dedilər ki: "Ey Məhəmməd, Müsəlman

olduq." Rəsulullah buyurdu ki: "Yalan danışırsınız. İstəsəniz

nə üçün Müsəlman olmadığınızı da izah edim." Dedilər ki: "Söylə

baxaq." Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: "Xaç sevmə, şərab içmə

və donuz əti yemə." Cabir deyər ki: "Rəsulullah onları lənətləşməyə

çağırdı. Sabahısı gün lənətləşmək üzrə sözləşdilər. Rəsulullah səhər

Əlinin, Həsənin, Hüseynin və Fatimənin əlindən tutaraq

sözləşdikləri yerə gəldi və onlara xəbər saldı. Amma onlar söz verdikləri

halda gəlmədilər. Bunun üzərinə Peyğəmbərimiz (s. a. a) belə

118........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

buyurdu: "Məni haqq dinlə göndərən Allaha and olsun ki, əgər lənətləşməyə

gəlsədilər, bu vadi onların başına atəş yağdıracaqdı."

Cabir deyər ki: "Biz öz oğullarımızı, siz də öz oğullarınızı...

çağıraq..." ayəs(n)i onlar haqqında enmişdir." Cabir deyər ki: "Özümüz

və özünüz ifadəsiylə, Rəsulullah və Əli nəzərdə tutular. Oğullarımız,

Həsən və Hüseyndir. Qadınlarımız isə Fatimədir."

Mən deyərəm ki: Bu rəvayəti, İbni Mağazili Menakıb adlı əsərində

öz rəvayət zənciriylə Şa'biden, o da Cabirdən rəvayət etmişdir

(s. 363, h: 310). Hameveyni "Feraid-us Sımtayn" adlı əsərində, öz

rəvayət zənciriylə Cabirdən köçürmüşdür (c. 2, s. 23, h: 365). Maliki Fusulul

Mühimmedə mürsəl olaraq Cabirdən (s. 25), yenə Əbu Davud

Tayalisidən, o da Şa'bet-uşŞa'bi'den mürsəl olaraq rəvayət etmişdir.

et-Dürr-ül Mensurda, Hakimdən -səhih olduğunu ifadə edərək- o

də ibni Mürdeveyhdən, Əbu Nuaym ed-Delaildə Cabirdən rəvayət

etmişdir.

et-Dürr-ül Mensur adlı əsərdə ifadə edildiyinə görə Əbu Nuaym,

et-Delail adlı əsərdə Kelbi kanalıyla Əbu Salehdən, o da İbni

Abbasdan belə rəvayət edər: "Necran Xristianlarından bir heyət,

Peyğəmbərimizlə (s. a. a) görüşmək üzrə Mədinəyə gəldi. Bunlar,

on dörd şəxsiyyət bir şərəfli qrupu idi. Bunların içində başları olan

Seyid, fikirlərinə dəyər verilən və ondan sonra gələn ikinci a-

dam olaraq da Axıb vardı." Sonra İbni Abbas, yuxarıda ifadə edildiyi

kimi hekayəni izah edər." (c. 2, s. 39)

Eyni əsərdə Beyhaki ed-Delaildə, Sələmə b. ABŞı Yeşu qana-

lıyla atasından, babasından belə rəvayət edər: "Rəsulullah

(s. a. a) Nəml surəsinin enişindən əvvəl, Necran xalqına bu ifadələrlə

başlayan bir məktub yazdı: "İbrahimin, İshakın və Yaqubun ilahı

Allahın adıyla. Allahın elçisi Məhəmməddən Necran yepiskopuna

və Necran xalqına. Əgər Müsəlman olsanız, mən sizdən ötəri

İbrahimin, İshakın və Yaqubun ilahı olan Allaha həmd edərəm.

İndi mən sizi qula qulluqdan Allaha qulluq etməyə çağırıram.

Sizi qulların vəlayətindən (dostluq və rəhbərliyindən) Allahın vela

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................119

kifayətlənə çağırıram. Əgər çağırışmı qəbul etməsəniz, cizyə vermək

məcburiyyətindəsiniz. Bunu da rədd etsəniz, sizə döyüş elan edəcəyə(i)mi

bilin. Vəssalam."

Yepiskop, yazını oxuyunca çox qorxdu, dəhşətə qapıldı. Necran

xalqından Şerahbil b. Vidaya adlı bir şəxsi çağırdı, məktubu ona

uzatdı. Adam məktubu oxudu. Yepiskop ona: "Nə düşünürsən?"

deyə soruşdu. Şerahbil dedi ki: "Sən uca Allahın İbrahim, İsmayıl

soyuna peyğəmbərlik verəcəyini vəd etdiyini bilirsən. Onun bu

adam olduğu haradan müəyyəndir? Mənim peyğəmbərlik haqqında

məlumatım yoxdur. Əgər dünya işləriylə əlaqədar bir xüsus olsaydı, sənə bir

görüş bildirərdim. Sənin üçün işlə/çalışardım." Bunun üzərinə Yepiskop,

Necran xalqını bir-bir çağıraraq onlarla danışdı. Onlar da

Şerahbilin söylədiklərinə bənzər söylədilər. Sonunda Şerahbil b.

Vidaya, Abdullah b. Şerahbil və Cabbar b. Bolluq adlı

şəxsləri, gedib Rəsulullah haqqında özlərinə xəbər gətirmək üzrə vəzifələndirdilər.

Heyət yola çıxdı. Nəhayət Peyğəmbərimizin (s. a. a) hüzur/dincliyinə

çıxışlar. Qarşılıqlı olaraq bir-birlərinə suallar soruşdular. Daha başlar

başlamaz Peyğəmbərimizə bu sualı yönəltdilər: "Məryəm oğulu

İsa haqqında nə düşünürsünüz?" Peyğəmbər əfəndimiz buyurdu

ki: "Bu gün onun haqqında hər hansı bir məlumatım yox. Bu gün gözləyin.

Sabah onun haqqında deyilməsi lazım olan şeyi sizə bildirərəm."

Beləcə uca Allah: "Şübhəsiz, Allah qatında İsanın vəziyyəti, Adəmin

vəziyyəti kimidir. Onu torpaqdan yaratdı. ...Allahın lənətini

yalan danışanların üstünə edək." ayələrini endirdi. Heyətdəkilər

bu şərhi eşidincə, bunu qəbul etməkdən qaçındılar.

Peyğəmbərimiz onlara xəbəri eşitdirdikdən sonra, sabahısı gün

məxmərdən bir örtüyə qucaqladığı Həsən və Hüseynlə birlikdə, Fatimə

də arxalarında olduğu halda, lənətləşmə üçün gəldi. O sırada Peyğəmbərimizin

bir neçə dənə xanımı vardı. Buna baxmayaraq oraya qızı

Fatiməni gətirmişdi. Şerahbil yanındakı yoldaşına dedi ki: "Mən

qarşımda çox məqbul bir davranış görürəm. Əgər bu adam,

120........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

elçi olaraq göndərilmiş bir peyğəmbərsə və biz də onunla lənətləşsək,

yer üzündə həlak edilmədik bizdən bir tək adam qalmaz."

Yoldaşı: "Yaxşı, sənin görüşün nədir?" deyə soruşduqda, o bu qarşılığı

verdi: "Mən, onun hakimliyinə baş vurmağı nəzərdə tuturam. Çünki,

mənə görə o, zidd bir qərar verəcək deyil." Yoldaşı dedi ki:

"Sən dilədiyini edə bilərsən."

Bunun üzərinə Şerahbil, Rəsulullahın yanına getdi və ona belə

dedi: "Mən, səninlə lənətləşməkdən daha xeyirli bir təklifdə

ol/tapılıram." Peyğəmbərimiz: "Nədir o?" deyə soruşdu. Dedi ki: "Bu

gündən axşama və axşamdan səhərə qədər bizim haqqımızdakı

hökmünü təxirə salmağını təklif edirəm. Ondan sonra sən hansı hökmü

versən, o bizim üçün etibarlıdır." Bunun üzərinə Peyğəmbərimiz

(s. a. a) geri döndü və onlarla lənətləşmədi. Nəticədə cizyə vermələri

qarşılığında onlarla barış etdi." (c. 2, s. 38)

Eyni əsərdə İbni Cərir, Alba b. Ahmer el-Yeşkuridən belə rəvayət

edər: "Də ki: "Gəlin, biz öz oğullarımızı, siz də öz oğullarınızı,

biz öz qadınlarımızı, siz də öz qadınlarınızı..." ayəs(n)i

enincə, Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a) Əlini, Fatiməni və oğulları Həsən

ilə Hüseyni çağırdı. Sonra lənətləşmək üzrə Yəhudilərə xəbər

saldı. Yəhudi gənclərdən biri lənətləşməyə gedəcək olanlara

belə səsləndi: "Yuh olsun sizə! Daha dünən (keçmişdə) meymunlara

və donuzlara çevrilən soydaşlarınızı unutdunuzmu? Əsla/çəkin

onunla lənətləşməyin." Bunun üzərinə Yəhudilər də lənətləşmədən

imtina etdilər." (c. 2, s. 39)

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət, ayədə keçən "Onun haqqında səninlə

mübahisə/müzakirəyə qalxsa...." ifadəsindəki əvəzliyin "Gerçək,

Rəbbindən gələndir." ifadəsində keçən "gerçək"ə dönük olduğuna

bağlı fikiri dəstəklər xüsusiyyətdədir. Buna görə, lənətləşmə hökmü,

tam Məryəm oğulu İsanın vəziyyətinə xas deyil. Buna görə,

bu hadisə də, yuxarıda bir neçə nümunəsini verdiyimiz bir çox rəvayətdə

işarə edilən Necran Xristianlarının lənətləşməyə dəvət edilmələrindən

sonra reallaşan bir hekayədir.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................121

İbni Tovuz Sad-ağıl Suud adlı əsərində deyər ki: "Məhəmməd b.

Abbas b. Mervan tərəfindən qələmə alınan və Peyğəmbərimizlə

Əhli Beyti haqqında enən ayələrin təfsirini əhatə edən kitabdan bu

ifadələri oxudum: "Lənətləşmə hadisəsinə bağlı xəbər, əlli bir dəyişik

kanaldan səhabə və başqalarından rəvayət edilmişdir. Həsən b.

Əli (ə.s), Osman b. Affan, Sad b. Əbu Vakkas, Bəkr b. Semmal,

Talha, Zübeyr, ABdir-rəhman b. Avf, Abdullah b. Abbas və Hz.

Peyğəmbərin (s. a. a) köləsi Əbu Rəfi, Cabir b. Abdullah, Bera b.

Azıb və Ənəs b. Malik bunlar arasında iştirak edərlər."

Bu hadisə, əl-Menakıb adlı əsərdə, bir çox ravi və təfsirçidən rəvayət

edilər. Bunun kimi Sunu idi də et-Dürr-ül Mensurda rəvayət e-

deyər.

Ayələ Əlaqədar Bir Şərh və Rəddi

Bir tefsircinin2 bu qiymətləndirməsi son dərəcə qəribədir:

"Rəvayətlərdən ifadə edilən ortaq nöqtə, Peyğəmbərimizin (s. a. a)

lənətləşmə üçün Əli, Fatimə və iki oğullarını seçdiyi xüsusudur. Bu

rəvayətlərdə "qadınlarımız" sözü Fatiməyə və "özümüz"

sözü də yalnız Əliyə şərh olunar. Bu rəvayətlərin bütünü Şiə

qaynaqlıdır. Bununla hansı məqsədi güddükləri isə məlumdur.

Necə ki bu rəvayətlərin məşhurluq ka-zanıp qəbul görməsi üçün

əllərindən gələni etmişlər. Belə ki bu rəvayətlər, Əhli Sünnə

arasında da böyük ölçüdə rəvac tapmışdır. Lakin bu rəvayəti

uyduran adam, hadisəs(n)i ayəyə tam olaraq uydura bilməmişdir. Çünki heç bir

Ərəb, xüsusilə bir neçə qadınla evli biri, "qadınlarımız" sözüylə

qızını nəzərdə tutmaz. Ərəbcədə bu tərz bir istifadənin nümunəs(n)i yoxdur.

Bundan daha ağıl almazı isə, "özümüz" ifadəsiylə Əlinin

nəzərdə tutulduğunun deyilməsidir. Qaldı ki, ayənin nüzul səbəbi olaraq

göstərdikləri Necranlı Xristianların meydana gətirdiyi heyətdə, qadınlar

və uşaqlar iştirak etmirdilər.

-------------------

2- əl-Menar Təfsiri, c. 3, s. 322-323.

122........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Ayədən aydın olan xüsus budur: Peyğəmbər Əfəndimiz (s. a. a)

Əhli Kitabdan özüylə Məryəm oğulu İsa haqqında mübahisə/müzakirəyə

girib çəkişənləri, kişi, qadın və uşaqları al/götürüb toplamaya dəvət

etməsi, kənar tərəfdən özünün də kişi, qadın və uşaqlardan

ibarət olan/yaranan möminləri toplaması əmr edilmişdi. Bunlar, İsa haqqında

yalan danışana lənət etməsi üçün Allaha dua edəcəkdilər.

Belə bir təklifdə ol/tapılmaq, adamın qəti inancına və

söylədiklərindən əmin olduğuna dəlalət edər. Yenə belə bir

təklifə həmsöhbət olan Xristianlar və digər qrupların belə bir

şeydən qaçınmış olmaları da, dəlillərindən şübhə etdikləri və

söylədiklərindən tam əmin olmadıqları aydın olur. Bu hadisə və

onların sərgilədikləri rəftar, inanclarının sarsıldığını, qəti məlumata və

dəlilsiz inanca söykən/dözmədiklərini ortaya qoymuşdur. Halbuki

Allaha iman edən bir kimsə, haqq və batil tərəfdarlarından ibarət olan/yaranan

bu qədər insanı bir yerdə yığıb, Allahın lənətini istəməyə və

rəhmətindən uzaq olmağı tələb etməyə razı ola bilərmi? Allaha

qarşı bundan daha böyük cəsarət olarmı? Allahın gücü və

əzəmətiylə bundan daha çox lağ/alay edilərmi?

Peyğəmbər əfəndimizin (s. a. a) və bərabərindəki möminlərin

Hz. İsa haqqında qəti bir inanca sahib oyduqlarının dəlili olaraq

bu ifadə kifayətdir: "...sənə gələn elmdən sonra..." Çünki bu cür

inanc məsələlərində "elm" sözcüyüylə "qəti inanc" nəzərdə tutular.

"...biz öz oğullarımızı, siz də öz oğullarınızı..." ifadəsini iki

şəkildə açıqlamaq mümkündür:

Birincisi: Hər qrup qarşı tərəfin adamlarını çağırsın. Siz bizim

oğullarımızı, biz də sizin oğullarınızı, siz bizim qadınlarımızı, biz də

sizin qadınlarınızı... çağıraq.

İkincisi: Hər qrup öz yandaşlarını çağırsın. Biz Müsəlmanlar

öz oğullarımızı, qadınlarımızı və özümüzü... çağıraq. Siz də

özünüzünküləri çağırın.

Hər iki baxımdan da "özlər"in çağrılışındaki söz dağılımında

hər hansı bir problem yoxdur. Problem, Şiənin şərhindən və

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................123

sözləri müəyyən şəxslərə xas etmə barəsində onlara tərəf olanlardan

qaynaqlanmaqdadır..."