Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

(Al/götürü İmran / 77) "Allahın əhdini və andlarını az bir dəyərə qarşılıq satanlar..."

Bu ifadə, əvvəlki ayədə işarə edilən hökmə bağlı bir səbəb xüsusiyyətindədir.

Buna görə; ilahi möhtərəmlik və üstünlük, Allahın əhdinə

vəfa edənlər və çəkinənlərə özgüdür. Onların xaricindəki Allahın

əhdini və andlarını az bir dəyərə satan kəslər üçün qürur və

möhtərəmlik söz mövzusu deyil.

Allahın əhdini pozmaq və təqvanı tərk etmək, dünyanın cazibədar

bəzəklərindən faydalanmağa istiqamətli bir davranış olduğu və dünya

ehtiraslarının axirət nemətlərinə seçmək mənasını verdiyi üçün,

burada dünya əmtəəninin əhdə vəfa və təqvanın yerinə qoyulması və

əhdin dünya əmtəəsiylə dəyişdirilməsi söz mövzusudur. Buna görə

onların bu davranışları ticari alış-verişə bənzədilmiş, Allahın əhdi

əmtəə qarşılığı satılan bir fakt kimi göstərilmişdir. Az bir şeydən ibarət

olan dünya əmtəəs(n)i də "az bir dəyər" olaraq adlandırılmışdır.

Ayədə keçən "işdirə" satış deməkdir. "Allahın əhdini və andlarını

az bir dəyərə qarşılıq satanlar..." demək, yəni əhdi və andlarını

dünya əmtəəs(n)i ilə dəyişdirənlər deməkdir.

"İşdə onlar üçün axirətdə heç bir pay yoxdur, qiyamət günündə Allah

onlarla danışmaz..." İfadənin orijinalında keçən "halak" sözü

pay, "teziskiyə" sözü də, sağlam və uyğun bir şəkildə böyüdüb

inkişaf etdirmək və yetkinləşdirmək deməkdir. Bu qrupa girən insanlara

bağlı olaraq sayılan xüsusiyyətlər, "Xeyr, kim əhdinə vəfa edər və

çəkinsə..." ayəsində işarə edilən qrupa bağlı xüsusiyyətlərin tam

qar/qazanc-şıtı olduğuna və bu xüsusiyyətlərin bəzi mənfi nəticələri

olduğuna görə bu nəticələri çıxara bilərik:

1-Uzaklık göstərən "ulaike" (onlar) işarə əvəzliyinin istifadə edilməsi,

bunların Allaha yaxın olmadıqlarını vurğulamaq üçündür. Buna

qarşı əhdə vəfa edib çəkinənlər, uca Allahın özlərini sevdiyi

üçün, Allaha yaxındırlar.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................169

2i tərəfindən Allahın birini sevməsinin nəticəs(n)i, axirətdə pay sahibi

olması, qiyamət günü Allahın onunla danışması, ona baxması,

onu ucaltması və onu bağışlaması (acı/ağrılı əzabı ondan qaldırması)

dır.

Allaha verdikləri sözü və andlarını tapdalayanlara bağlı olaraq

uca Allahın saydığı xüsusiyyətlərsə üç barədə diqqətə çarpanlaşmaqdadır:

Birincisi: Axirətdə onlar üçün bir pay yoxdur. "Son" mənasını verən

"axirət"dən məqsəd, "son yurd"dur. (Xüsusiyyətin xarakterizə edilənin yerinə

keçməsinə bir nümunə.) Bununla ölümdən sonrakı həyat nəzərdə tutular.

Necə ki "dünya" ilə də, ölüm əvvəli dünya həyatı nəzərdə tutular.

Axirətdə paysız qalmalarının səbəbi, dünya payını ona seçim

etmələridir. Bundan da aydın olur ki, az dəyərdən məqsəd dünyadır.

Bundan əvvəl, az dəyəri dünya əmtəəs(n)i

şəklində təfsir etməmizin

səbəbi, uca Allahın bunu azlıqla xarakterizə etdiyi kimi, dünya əmtəəsini də

az olaraq xarakterizə etməsidir: "Də ki: Dünyanın əmtəəs(n)i azdır." (Nisa, 77)

Qaldı ki, dünya əmtəəs(n)i, şəxsən dünyanın özüdür.

İkincisi: Allah qiyamət günü onlarla danışmaz və onlara

baxmaz. Bunun tam qarşısında isə, muttakilere istiqamətli ilahi sevgi

iştirak edər. Çünki sevgi, görüşmə və qovuşma zamanında sevənin

sevilənə baxması və onunla danışması yoluyla həzz almasını tələb edir.

Allah onları sevmədiyinə görə, görüşmə və qovuşma günü

olan qiyamət günü, onlarla danışmaz, üzlərinə belə baxmaz. Əvvəl

danışmanın, ardından baxmanın söz mövzusu edilməsi, aralarında

bir qüvvət və zəiflik fərqinin olmasından ötəridir. Çünki danışma

əsnasındakı ünsiyyət, baxışmadakından daha çoxdur. Demək

istənir ki, çox və ya az heç bir şəkildə onları şərəflənmərik.

Üçüncüsü: Allah, onları ucaltmaz və əzab verici əzab onlar üçündür.

İfadənin mütləq və naməlum buraxılmış olması, dünya və

axirət həyatını əhatə edən bir ucaltma və əzabdan danışıldığını

göstərir.

170........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

(Al/götürü İmran / 78) "Onlardan bir bölük də vardır ki, kitabı oxuyarkən dillərini

əyib bükərlər, siz onu kitabdan sanasınız deyə. Halbuki o, kitabdan deyil." Ayənin

orijinalında keçən "yelvune" hərəkətinin məsdəri olan "leyy" sözü,

ipi bükmək deməkdir. Baş və dil üçün qullanıldığında, başı və dili

sağa sola əyib bükmək mənasını ifadə edər. Uca Allah belə buyurmuşdur:

"...başlarını yana çevirərlər..." (Müna-fikun, 5), "...dillərini

əyib bükərək..." (Nisa, 46) Ayənin zahirindən aydın olduğu qədəriylə

bununla bu nəzərdə tutulur: Bunlar, Allaha ətf etdikləri bəzi uydurma

sözləri müqəddəs kitabı oxucu kimi melodiyalı bir tərzdə oxuyurdular.

Beləcə bu sözlər kitabdan olmadığı halda insanların

bunların kitabdan olduğunu sanmalarını məqsəd qoyan bir hiyləyə müraciət edirdilər.

Ayənin axışı içində üç dəfə "kitab" sözcüyünün keçməsi,

qarışıqlığı tədbirə məqsədinə istiqamətlidir. Birincisindən məqsəd, öz

əlləriylə yazıb Allaha nisbət etdikləri kitabdır. İkincisindən məqsəd,

uca Allahın vəhy yoluyla endirdiyi kitabdır. Üçüncüsündən məqsəd

də yenə ikincisidir. Bu iki mənanın bir-biriylə qarışdırılmaması və

"Allahın kitabının, bu uydurmalarla eyni kefeye qoyulmayacaq

qədər uca olduğu" mesajı verilməsi üçün bu söz təkrarlanmışdır.

Bunu "kitab" sözcüyünün səbəbdənlik eyham edən niteliksel an-

lamından çıxara bilərik.

"O, Allah qatındandır, deyərlər. Halbuki o, Allah qatından deyil." Bu

ifadədə də "Allah" ləfzinin təkrarlanması bənzəri bir məqsədə istiqamətlidir.

Demək istənir ki: "O, gerçək ilah olan və haqqdan başqa söz

söyləməyən Allah qatından deyil." Uca Allah bir ayədə belə

buyurmuşdur: "Mən haqqı söyləyərəm." (Sad, 84)

"Bildikləri halda Allaha qarşı yalan danışarlar." Uca Allahın vəhyinə

nisbət etdikləri sözləri yalanlamağa istiqamətli birinci yalanlamadan

sonra iştirak edən bir başqa yalanlamadıyar. Çünki onlar, öz uydurmalarını

də kitabı oxuduqları mövqedə oxuyaraq insanların

başını qarışdırırdılar. Uca Allah, onların bu planlarını

bu sözləriylə

pozdu: "Halbuki o, kitabdan deyil." Ayrıca onlar, dilləriylə də

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................171

bunun Allah qatından olduğunu söyləyirdilər. Uca Allah, əvvəl

onları

bu sözlərlə yalanladı: "Halbuki o, Allah qatından deyil." Sonra

də belə buyurdu: "Allaha qarşı yalan danışarlar." Nəticə etibarilə

əvvəl bu xüsus vurğulanmış oldu: Yalan, onların xarakterləri və

tıynetleridir. İkincisi: Bu yalan, məsələni qarışdırmış olmalarından

qaynaqlanmır; tərsinə, onlar bilərək və şüurlu olaraq yalan

söyləyirlər.

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

et-Dürr-ül Mensur adlı əsərdə, "De ki: Ey kitab əhli, bizimlə sizin

aranızda bərabər olan bir sözə gəlin." ayəsiylə əlaqədar olaraq İbni

Cəririn Süddidən belə rəvayət etdiyi keçər: "Sonra Rəsulullah

(s. a. a), Necran Xristianlarından ibarət olan/yaranan heyəti çağırdı və onlara

belə dedi: Ey kitab əhli, bizimlə sizin aranızda bərabər və ortaq olan

bir sözə gəlin." (c. 2, s. 40)

Mən deyərəm ki: Yenə eyni əsərdə, eyni mənas(n)ı ehtiva edən bir rəvayət,

İbni Cərir kanalıyla Məhəmməd b. Cəfər b. Zübeyrdən köçürülmüşdür.

Rəvayətin zahiri, ayənin Necran heyəti haqqında endiyini göstərməkdədir.

Biz surənin başlanğıcında, surənin səksən küsər ayəsinin

Necran Xristianları haqqında endiyini vurğulayan rəvayəti

köçürdük. Bu ayə də səksəndən əvvəl olduğuna görə, bu əhatə

girər.

Bəzi rəvayətlərdə, Peyğəmbərimizin (s. a. a) Mədinəli Yəhudiləri,

cizyə verməyi qəbul edənə qədər aralarında bərabər olan sözə

dəvət etdiyi ifadə edilər. Bu, ayənin Necran heyəti haqqında enmiş olmasıyla

ziddiyyət təşkil etməz.

Səhihi Buxaridə, öz isnadıyla İbni Abbasın Əbu

Süfyandan köçürdüyü uzunca bir rəvayətdə, Peyğəmbərimizin (s. a. a)

Roma Kralı Herakliyusa yazdığı bir məktubdan danışılar. Əbu

Süfyan deyər ki: "Sonra Herakliyus Rəsulullahın özünə yazdığı

məktubu istədi. Məktubu oxuyunca onda belə yazıldığını gördü:

172........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

"Rəhman və Rəhm olan Allahın adıyla. Allahın elçisi Məhəmməddən

Roma böyüyü Herakliyusa: Salam olsun hidayətə təbii/tabe

olanlara. İmdi mən səni, İslamın çağırışına dəvət edirəm. Müsəlman

ol, sağlamlığa qovuş. Müsəlman ol ki, Allah sənə iki dəfə əcr

versin. Əgər bu çağırışıma üz çevirsən, bütün Bizans kəndlilərinin

günahı sənin boyunadır. "Ey kitab əhli, bizimlə sizin aranızda

bərabər olan bir sözə gəlin; Allahdan başqasına qulluq etməyək...

Şahid olun, biz həqiqətən Müsəlmanlarıq..." (c. 4, s. 57)

Mən deyərəm ki: Bu hədisi, Müslim də rəvayət edər. Sunu idi də et-

Dürr-ül Mensurda Nəsəsidən, Abdurrezzak və İbni Əbu Xatəm isə,

İb-n-i Abbasdan köçürərlər.

Deyildiyinə görə, Peyğəmbərimizin (s. a. a) Misir Kıptilerinin

böyüyü Mekukasa göndərdiyi məktub da, "Ey kitab əhli, bizimlə

sizin aranızda bərabər olan bir sözə gəlin" ayəsini ehtiva edirdi. Bu gün

əlimizdə Rəsulullaha (s. a. a) nisbət edilən və Kufi xəttiylə yazılmış

olan bir məktub vardır. Məktub Herakliyusa göndərilən

məktuba bənzəməkdədir. Bunun fotoşəkili çəkilərək çoxaldılmış və

bu anda bir çoxlarının əllərində var.

Hər vəziyyətdə tarixçilər, Rəsulullahın (s. a. a) hicrətin altıncı

ilində Sürüşsəyər, Kisra və Necaşi kimi krallara məktublar yazdığını və

elçilər göndərdiyini ifadə edərlər. Bu vəziyyət, təfsirini təqdim etdiyimiz

ayənin hicrətin altıncı ilində və ya ondan əvvəl enmiş olmasını tələb edir.

Halbuki Də-bəri, İbni Əsir və Makrizi kimi tarixçilər Necran

Xristianlarının hicrətin onuncu ilində Peyğəmbərimizə (s. a. a) bir

heyət göndərdiklərini ifadə edərlər. Əbu-l Fida, "əl-Bidaye vən-

Nihayə"də söz mövzusu heyətin hicrətin doqquzuncu ilində gəldiyini

ifadə edər. Eyni

şey, "əs-Siret-ul Halebiye"də də keçər. Bunlar,

ayənin hicrətin doqquzuncu və ya onuncu ilində enmiş olmasını

tələb edir.

Bəziləri; "Ayə, hicrətin ilk illərində enmişdir." demişlər. Az

sonra yer verəcəyimiz rəvayətlərdə buna işarələr vardır. Digər

bəziləri, ayənin iki dəfə endiyini söyləmişlər. Bu fikiri Hafiz İbn

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................173

ları, ayənin iki dəfə endiyini söyləmişlər. Bu fikiri Hafiz İbni

Cərir köçürmüşdür.

Surənin girişində də ifadə etdiyimiz kimi, ayələrin axışı arasındakı

bütünlüyün ortaya qoyduğu xüsus budur: Bu ayələr, hicrətin

doqquzuncu ilindən əvvəl enmişdir. Necran Xristianlarından

ibarət olan/yaranan heyət də hicrətin altıncı ilində və ya daha əvvəl gəlmişlər.

Romalılar, Kıptiler və Farsların böyüklərinə məktublar yazılarkən

qapı qonşusu Necranlılara göz yumulması ağla uyğun düşmür.

Rəvayətdə diqqət yetirilməsi lazım olan bir başqa nöqtə də, məktubun

"Bismilləhir-rahmənir-rahim" (Rəhman və Rəhm olan Allahın

adıyla) ifadəsiylə başlamasıdır. Bundan, Necranlı heyətin hekayəsiylə

əlaqədar Beyhakinin "et-Delail" adlı əsərindən nəql edilən və bizim

də yer verdiyimiz bəzi rəvayətlərdəki problem də aydın olmaqdadır.

Bu rəvayətlərə görə, Peyğəmbərimiz (s. a. a) Nəml surəsinin enişindən

əvvəl Necranlıla-ra bu ifadələri ehtiva edən bir məktub yazmışdır:

"İbrahimin, İshakın və Yaqubun ilahı Allahın adıyla. Allahın

elçisi Məhəmməddən Necran Kardinalına: Əgər Müsəlman olsanız,

mən sizdən ötəri

İbrahimin, İshakın və Yaqubun ilahı Allaha

həmd edərəm. İmdi mən sizi qula qulluqdan Allaha qulluğa,

qulların yönetsel vəlayətindən Allahın yönetsel vəlayətinə çağırıram.

Əgər bunu qəbul etməsəniz, bu vəziyyətdə cizyə verməniz

lazımdır. Əgər bundan da üz çevirsəniz, sizə döyüş elan edərəm.

Vəssalam..."

Ancaq nə var ki, Nəml surəsi Məkkə enişlidir. Ayələrinin məzmunu,

onun hicrətdən əvvəl endiyinə bağlı bir nassın kanıtsallığına malikdir.

Bu səbəbdən Necran hekayəsinin Nəml surəsinin enişindən əvvəl

reallaşdığını qəbul etmək mümkün deyil. Qaldı ki məktubda,

cizyə və döyüş elanı kimi xüsuslara yer verilmişdir ki, bunları Məkkə

dövrü çərçivəsində izah etmək mümkün deyil. Doğrusunu

uca Allah bilər.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, Taberaninin İbni Abbasdan belə

rəvayət etdiyi keçər: Rəsulullah (s. a. a), kafirləri bu ifadələri içə

174........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

ren məktublarla dəvət edərdi: "Bizimlə sizin aranızda bərabər olan bir

sözə gəlin..." (c. 2, s. 40)

Yenə et-Dürr-ül Mensur təfsirində, "Ey kitab əhli, İbrahim haqqında

nə deyə çəkişib mübahisə et/müzakirə edirsiniz?..." ayəsiylə əlaqədar olaraq İbni

İshak, İbni Cərir və Beyhakinin (ed-Delaildə) İbni Abbasdan belə

rəvayət etdikləri yazılar: Necran Xristianları və Yəhudi xaxamları

Rəsulullahın yanında bir araya gəldilər və onun hüzurunda

mübahisə et/müzakirə etdilər. Xaxamlar; "İbrahim Yəhudi idi." dedilər. Xristianlar da;

"İbrahim Xristian idi." dedilər. Bunun üzərinə uca Allah onlar

haqqında bu ayələri endirdi: "Ey kitab əhli, İbrahim mövzusunda nə

deyə çəkişib mübahisə et/müzakirə edirsiniz? Halbuki Tövrat da, İncil də ancaq ondan

sonra endirilmişdir... Allah da möminlərin vəlisidir." Əbu Rəfi

əl-Kurazi6 dedi ki: "Ey Məhəmməd, Xristianların Məryəm oğulu

İsaya tapındıqları kimi bizim də sənə tapınmamızımı istəyirsən?"

Necran Xristianlarından bir adam: "Sən bunumu istəyirsən ey

Məhəmməd?" deyə soruşdu. Resulul-lah Əfəndimiz (s. a. a) buyurdu ki:

"Allahdan başqasına tapınmaqdan və ya ONdan başqasına tapınmağı

əmr etməkdən Allaha sığınaram. Allah məni belə bir şeylə göndərmədi

və mənə belə bir şeyi əmr etmədi."

Bunun üzərinə uca Allah onların bu sözlərinə bir cavab

xüsusiyyətində bu ayəs(n)i endirdi: "Heç bir insana yaraşmaz ki, Allah

özünə kitab, hökm və peyğəmbərlik versin də sonra o,

insanlara; "Allahı buraxıb mənə qul olun." desin. "...Artık siz

Müsəlman olduqdan sonra, sizə küfrümü əmr edəcək?" Sonra,

atalarından, vəd edilən peyğəmbər gəlincə onu təsdiq etmək

üzrə müqavilə alınışını və onların bunu qəbul etmələrini izah etdi və bu

ayəs(n)i oxudu: "Hanı Allah, peyğəmbərlərdən qəti bir söz al/götürmüşdü:

...şahid olanlardanım." (c. 2, s. 40-41)

Mən deyərəm ki: "Heç bir insana yaraşmaz ki, Allah özünə kitab,

hökm və peyğəmbərlik versin də sonra..." deyə başlayan

6- Kureyze Oğulları Yəhudilərindən.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................175

ayələr, axışları etibarilə Peyğəmbərimizdən çox Məryəm Oğulu

İsanın vəziyyətinə daha uyğun düşməkdə və onunla əlaqəli olaraq

ələ alındığında daha rahat aydın olmaqdadır. Ayələri təfsir edərkən,

bu mövzuya açıqlıq gətirəcəyik. Bu səbəbdən rəvayətdə, ayələrin Peyğəmbərimizin

(s. a. a) haqqında enmiş olduqları şəklindəki qiymətləndirmə,

İbni Abbasın fərdi çıxarsaması və uyğunlaşdırması olsa

lazımdır. Qaldı ki, Quranın ifadə tərzi, bu cür sözlərin sual-cavab

və ya hekayə və rədd şəklində təqdim edilməsini nəzərdə tutar.

əl-Qəmli təfsirində, Kelbi Əbu Salehdən, o da İbni Abbasdan,

yenə Məhəmməd b. İshak öz isnadıyla İbni Şihabdan Habeşistana

hicrət hadisəsini belə rəvayət edərlər: