Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

vermişlər. Deyirlər ki: "Hz. Adəm, cənnətdə qadağan ağacın mey

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................209

vesinden yemək surətiylə Allaha üsyan etmə səhvinə düşdü və bu

səhvin məsuliyyətini hamı/həmişə üzərində daşıdı. Ondan sonra törəyib

çoxalan nəsili də bu məsuliyyətin altına girdi. Səhvin qarşılığı

isə axirətdə əzaba çarpdırılmaq və əbədi həlaka məhkum olmaq idi.

Kənar yandan Allah, həm mərhəmətli, həm də ədalətli idi. Bu

vəziyyət, içindən çıxılmaz bir problemə səbəb olmuşdu. Əgər Allah,

Adəm və nəsilini səhvlərindən ötəri cəzalandırsa, bu, onları

yaratmasına səbəb olan rəhmətinə zidd olacaqdı. Əgər onları

bağışlasa, bu da, ədalətiylə uyğun gəlməyəcəkdi. Çünki ədalət, səhv

edən günahkarın, səhv və cinayət/günahının cəzasını çəkməsini, yaxşılıq edən

itaatkar insanın da, yaxşılığından və itaatkarlığından ötəri mükafatlandırılmasını

nəzərdə tutar. 11

Bu problem, Məsihin bərəkətiylə həll edildi. (Allahın oğulu və Al/götür-

la-hın özü olan) Məsih, Adəmin nəsilindən biri olan bakirə

Məryəmin rəhminə girdi. Oradan hər hansı bir insan kimi doğuldu.

Beləcə o, həm tam bir insandır; çünki insan oğludur; həm də

tam bir ilahdır; çünki Allahın oğuludur; Allahın oğulu da Allahın

özüdür. (Allah bu cür yaraşdırmalardan münəzzəhdir.) Bu səbəbdən

də bütün günah və səhvlərdən bəridir, günahsızdır.

O, qısa bir müddət üçün insanlar arasında yaşadı, onlarla əlaqə yaratdı,

aralarına qarış idi, onlarla birlikdə yeddi-içdi, onlarla danışdı, aralarında

getdi. Sonunda da, özünü ən ağır bir şəkildə öldürsünlər

deyə, özünü düşmənlərinə təslim etdi. Bu ağır öldürmə

şəkli, çarmıxa gərilərək asılmaq idi ki, ilahi kitabda belə bir cəzaya

uğrayanlar lənətlənmişlər. İsa, lənəti və çarmıxa gərilmə əziyyətini

və işgəncəni üzərinə çəkmək surətiylə özünü insanlara fəda

etdi. Beləcə onları axirət əzabından və əbədi həlakdan qurtardı.

Onun bu şəkildə öldürülüşü, özünə inananların və hətta bütün

11- Xristianların böyük bir qisimi bu fikirdədir. Ancaq Keşiş Mar İshak kimi

bəziləri də, uca Allah baxımından cinayət/günah və səhvin cəzasını verməmənin caiz olduğunu

söyləyirlər. Digər bir ifadəylə, əzab təhdidini yerinə yetirməkdən imtina etmək caizdir,

ancaq mükafat vədinə müxalifət caiz deyil.

210........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

dünyanın günahlarının kəffarəs(n)i oldu. "12 Xristianların dedikləri

bundan ibarətdir.

Xristianlar, çarmıx hadisəsini və fəda edilməyi çağırılarının əsası

halına gətirmişlər. Sözə onunla başlayır, onunla bitirirlər. Eynilə

tövhid mesajının İslam çağırışının əsası olması kimi. Necə ki uca

Allah Rəsuluna (s. a. a) xitab olaraq belə buyurur: "Də ki: "İşdə mənim

yolum budur. Mən, bəsirət üzrə Allaha dəvət edərəm; mənə uyanlar

də. Allah münəzzəhdir və mən müşriklərdən deyiləm." (Yusuf,

108) Xristianların bu yanaşmasına baxmayaraq, İncillərdən etdiyimiz

götürmələrdən də aydın olduğu kimi, Hz. İsanın ilk tövsiyəsi, uca Allah'

ın birliyi və sevgisi şəklində olmuşdur.

Bu mövzuda, Müsəlmanlar və digər bəzi araşdırmaçılar,

Xristianlarla mübahisə et/müzakirə etmişlər, onların bu iddialarının səhvini,

batilliyini gözlər önünə sərmişlər. Bu mövzuda kitablar və

risalələr qələmə alınmış, səhifələr və kağız tomarları dolusu

yazılarda, söz mövzusu iddianın ağıl və məntiqə zidd olduğu, eyni

zamanda Köhnə və Yeni Əhdlə ziddiyyət təşkil etdiyi dilə gətirilmişdir. Burada bizi

maraqlandıran xüsus, kitabımızın əhatəsinin əlverişli olduğu ölçüdə,

Xristianların bu iddialarının Quranın təlimiylə ziddiyyət təşkil edən istiqamətlərini

sərgiləmək, bu məzmunda Quranın gündəmə gətirdiyi şəfaət ilə

onların Hz. İsayla əlaqədar olaraq müdafiə etdikləri fəda edilmə arasındakı

fərqlər üzərində dayanmaqdır.

Quran açıq bir şəkildə, insanlara ağıllarının üfüqləri əhatəsinə

girən ifadələrlə xitab etdiyini, insanların anlayıb qəbul edə biləcəkləri

bəyanlar istifadə etdiyinə dəlil gətirər. Bu sayədə insan haqqı batildən

ayıra bilər, haqqı al/götürüb qərbli bir kənara ata bilər. Xeyiri

şərdən,

faydalını zərərlidən ayırıb xeyr və faydalı olanı al/götürüb zərərli və şər

12- Yuhannanın Birinci Məktubu, Bap, 2 / 1-2də belə deyilir: "Ey kiçik uşaqlarım,

günah işləməyəsiniz deyə, bu şeyləri sizə yazıram. Və əgər biri günah

işlərsə, Atanın nezdində Şəfaətçimiz, saleh İsa Məsih vardır və özü günahlarımıza,

və tək bizim günahlarımıza deyil, lakin bütün dünyaya kəffarədir."

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................211

olanı tərk edə bilər. Quranı araşdıranlar, onun sağlam fikiri şərhlərinin

əsası halına gətirdiyini rahatlıqla görə bilərlər.

Xristianların iddialarına gəlincə:

Birincisi: Onlar, Hz. Adəmin qadağan ağacın meyvəsindən yemək

surətiylə günah işlədiyindən danışarlar. Quran bu iddianı iki baxımdan

rədd edər:

1) Buradakı qadağan, yol göstərmə məqsədli bir qadağandır. Qadağana

həmsöhbət olan adamın yaxşılığı və vəziyyətiylə əlaqədar olaraq işin doğrusunun

göstərilməsi nəzərdə tutular. Burada əfəndiliyin, suverenliyin

dövrəyə soxulması söz mövzusu deyil. Bu cür bir əmrə uyğun gəlmək, nüfuz

baxımından savabı, tərk etmək də cəzanı tələb etməz. Məsləhətləşilən

adamın məsləhətləşənə, doktor/həkimin xəstəyə yönəltdiyi əmr və qadağanları

buna nümunə olaraq göstərə bilərik. Yol göstərmə məqsədli əmrlərə

uyğun gəlmək, adama hərəkətdən gözlənilən məsləhətləri qazandırar. Buna qarşılıq,

bu cür əmrlərə zidd hərəkət etmək də insanı hərəkətin zərərinin

fəaliyyətinə düçar edər. Necə ki, Hz. Adəm haqqında cənnətdən

çıxarılma xaricində bir şey edilməmişdir. Etdiyi işin nəticəs(n)i olaraq

ilahi yaxınlıq və məmnuniyyətin rahatlıq və sevincini itirmişdir.

Axirət əzabına gəlincə; belə bir vəziyyət gündəmə gəlməmişdir.

Çünki o, ilahi nüfuza baş qaldırmaq şəklində bir günah işləməmişdi

ki, qarşılığında bir cəzanı həkk etmiş olsun. Geniş məlumat üçün

Bəqərə, 35-39. ayələrin təfsirinə baxın.

2) Hz. Adəm (ə.s) bir peyğəmbər idi. Quran, peyğəmbərlik

missiyasına sahib kəslərin günahdan, Allahın əmrinin xaricinə

çıxmaqdan münəzzəh olduqlarını vurğular. Ağılı dəlil də bunu

dəstəklər. Peyğəmbərlərin günahsız oluşlarıyla əlaqədar olaraq Bəqərə,

213. ayənin təfsirinə baxıla bilər.

İkincisi: Xristianlar, Hz. Adəmin, işlədiyi səhvdən məsul

olduğunu iddia edirlər. Ancaq Quran bu iddianı

bu şəkildə rədd edər:

"Sonra Rəbbi onu seçdi, tövbəsini qəbul etdi və doğru yola

çatdırdı." (Taha, 122) "Adəm, Rəbbindən bəzi sözlər al/götürdü. Bu

212........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

nun üzərinə Allah da tövbəsini qəbul etdi. Şübhəsiz O, tövbələri

qəbul edəndir, əsirgəyəndir." (Bəqərə, 37)

Ağıl da bunu dəstəkləyir, daha doğrusu açıq bir qiymətləndirmə

olaraq ortaya qoyur. Belə ki: Səhv və günah, çəkinilməsi və

qorxulması lazım olan bir faktdır. Ağıl və ya ilahi nüfuz, bunu qarşı

çıxışın və isyankarlığın bir qarşılığı olaraq nəzərdə tutar. Bununla da

öhdəçilik faktının bərkiməsi məqsəd qoyular. Əgər cəza və savab

faktı olmazsa, tanrısal nüfuz əskik qalar, təsirli ola bilməz. Hər hansı

bir əmr və ya qadağanın da praktik bir dəyəri olmaz.

Ancaq, itaatkarlara savab tətbiq etmək kimi günahkarlara cəza tətbiq etmək,

ilahi nüfuzun bir xüsusiyyəti olduğu kimi, tanrısal suverenlik

çərçivəsində ilahi nüfuzun mütləqliyi də bir lazımlılıqdır. Bu səbəbdən

ilahi nüfuza sahib hökmran güc, səhvlilərin səhvini və

günahkarların günahını əfv və bağışlama yoluyla görməzlikdən gələ bilər.

Çünki bu da bir növ qənaət və suverenlikdir. Bunun kimi,

bunlardan ötəri söz mövzusu kəsləri cəzalandıra bilər də. Bu da bir

suverenlik şəklidir. Güc və suverenlik sahibi kəslərin xoşgörüş,

bağışlama və görməzlikdən gəlmə kimi üsullara müraciət etdikləri

şübhə aparmaz bir gerçəkdir.

Ağılın qaydalarına görə hərəkət edən insanlar, bu günə qədər

hamı/həmişə bu üsula müraciət etmişlər. Bu səbəbdən insandan sadır olan

hər səhvin davamlı olaraq onu məsul etməsinin bir mənas(n)ı yoxdur.

Əks halda əfv və bağışlama faktlarının bir həqiqəti olmaz.

Çünki bağışlama və əfv etmə, səhvi silməyə və günahın icazəs(n)i aradan qaldırmağa

istiqamətlidir. Günah və səhvin heç bir şəkildə insandan ay-

rılmadığının, məsuliyyətinin kalıçı olduğunun fərz edilməsi vəziyyətində,

əfv və bağışlamanın əlaqədar ola biləcəkləri bir obyektiv sahədən

söz edilə bilməz. Halbuki vəhy yoluyla bildirilən ilahi mesajın daxilində

əfv və bağışlamadan tez-tez danışılar. Eyni vəziyyət, Köhnə və

Yeni Əhdlər üçün də etibarlıdır. Hətta Xristianlardan köçürdüyümüz

qiymətləndirmədə də bunu müşahidə edə bilərik. Qısacası, hər hansı bir

günahın və ya hər hansı bir səhvin davamlı olduğunu, tövbə, biş

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................213

manlık, geri dönmə və nedamet yoluyla belə olsa silinməyəcəyini,

bağışlanmayacağını söyləmək, sağlam fikir və pozulmamış fitrətin

qəbul edəcəyi bir şey deyil.

Üçüncüsü: Xristianların; "Adəmin işlədiyi səhv, özünü

bağladığı kimi, qiyamətə qədər gələcək bütün nəsilini də bağlar."

şəklindəki sözləri, bir adamın işlədiyi günahdan, onun xaricində ilahi

nüfuz baxımından günah işləməyən başqalarının da məsul tutulmasını

tələb etməkdədir. Bu, bir hərəkətin bir adamdan sadır olması, amma

üsyanının və məsuliyyətinin bu hərəkəti işləməyəni də eynilə faili kimi

əhatə etməsi deməkdir. Bu vəziyyət, bir birliyin bir günah işləməsindən,

onlardan sonra gələnlərin də buna razı olmalarından, do-

laysıyla günahın bütününü əhatə etməsindən fərqlidir. Buna günah

işləmədən günahının altına girmək deyilir. Quran belə bir şeyi qəbul

etməz: "Doğrusu, heç bir günahkar bir başqasının günah yükünü

yüklənməz. Doğrusu, insana öz səyindən başqası yoxdur."

(Nəcm, 38-39) Bu mövzuda ağıl da Qurana arxa çıxar. Çünki

ağıl, bir kimsənin, işləmədiyi bir günahdan məsul tutulmasını

çirkin qarşılayar. Daha geniş məlumat üçün, insanların hərəkətləri məzmununda

Bəqərə, 216-218 ayələrin təfsirinə baxın.

Dördüncüsü: Xristianların bu sözləri, bütün səhv və günahların,

aralarında heç bir fərq olmadan əbədi həlakı tələb etdiyi an-

layışından qaynaqlanır. Bu isə, böyük-kiçik bütün səhv və günahların

fərqsiz olmasını, hətta bütününün böyük əzabı tələb edən böyük

günahlar olmasını tələb edir. Quranın təlimindən aydın olan

isə, onun səhv və günahları fərqli qiymətləndirdiyidir. Günahların bir

qisimi böyük, bir qisimi kiçikdir. Bunların bir qisimi əfvə uğraya bilər,

şirk kimi bəzi günahlar da tövbə etmədən əfvə uğramazlar.

Mövzuyla əlaqədar olaraq uca Allah belə buyurur: "Sizə qadağan edilən

böyük günahlardan qaçınsanız, sizin qüsurlarınızı örtərik." (Nisa,

31) "Həqiqətən, Allah, özünə şirk qaçılmasını bağışlamaz.

Bunun xaricində qalanı isə dilədiyinə bağışlayar/hədiyyələr." (Nisa, 48) Görüldüyü

kimi, uca Allah, qadağan edilən səhv və günahların bir qisimindən bü

214........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

yük, bir qisimindən də kiçik günahlar olaraq danışır. Bunu,

müqayisə etmə karinesinden hərəkətlə anlayırıq. Bu vaxt uca

Allah, bəzi günahların bağışlanmayacağını, bəzisinin bağışlanacağını

ifadə edir. Bu halda, günahlar və səhvlər arasında bir şəkildə

fərqlilik vardır. Hər günah atəşdə sonsuza qədər qalmağı əbədi

həlakı tələb etməz.

Ağıl da, bütün günahların bir yerdə yığılmasını, eyni sıraya

qoyulmasını qəbul etməz. Sözgəlişi, birinə yumruq atmaq, onu öldürmək

kimi deyil. Xarici bir qadına istiqamətli narahat edici baxış,

zina kimi qiymətləndirilə bilməz. Bunun kimi daha bir çox nümunə ol/tapıla bilər.

Heç bir zaman, ağılı başında olan insanların hər hansı bir

səhv və ya günahı başqasının yerinə qoyduqları görülməmişdir. Onlar,

dəyişik günahlandırar/cinayətlər üçün fərqli cəzalar və məsuliyyətlər nəzərdə tutmuşlar.

Aralarında o qədər fərqlilik varkən bütün günahları və cinayətlər/günahları

eyni kateqoriyaya soxmaq necə düşünülə bilər?! Günahların və cinayətlər/günahların

fərqliliyi qəbul edildikdən sonra, sonsuz cəza, əbədi həlak ancaq

bunların bir qisimi üçün nəzərdə tutula bilər. Qurani Kərimin də vurğuladığı

kimi şirk bu cür bir günahdır. Bilindiyi kimi, ağacın meyvəsindən

yeməklə əlaqədar qadağanı tapdalamaq, Allahı inkar etmək və ya bu

səviyyədəki bir başqa günah qədər ağır bir cinayət/günah deyil. Bu səbəbdən

ağacın meyvəsini yeməklə əlaqədar qadağanı tapdalamanın cəzasını əbədi

əzab şəklində nəzərdə tutmanın bir mənas(n)ı yoxdur. (Daha əvvəl sözü

edilən insanların hərəkətləri hissəsinə baxın.)

Beşincisi: Xristianların bir problem olaraq gördükləri, rəhmət

və ədalət sifətləri arasında bir ziddiyyət təşkil etmə olaraq qiymətləndirdikləri,

bundan xilas olmaq üçün Məsihin yer üzünə endiyini, sonra göyə

yüksəldiyini irəli sürdükləri xüsusa gəlincə; bu sözlər və tələb etdiyi

xüsuslar üzərində düşünənlər, onların bu iddialarının altında

bu anlayışın yatdığını qavrayacaq: "Uca Allah, yaradıcı bir varlıq

olaraq, hər şeyin nisbət edildiyi, gəlib söykən/dözdüyü bir gücdür. Bütün

cüzləriylə bu yaradılmış kainat, ONun tərəfindən var edilmişdir. Nə

var ki, O, bir şeyi özündə mövcud olan bir iradə və elmə söykənən

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................215

olaraq işlər. İradəsinin reallaşması da, məlumata söykənən seçiminə

bağlıdır. Necə ki insan da, məlumatın tərəfindən seçilən bir şeyi iradə

edər. Allahın hərəkətlərinin üst-üstə düşdüyü müsbətliklər və mənfiliklər

vardır. Uca Allah, hərəkətlərində bunları izlər. Bəzən ortüştürme nöqtəsində

yanılar və etdiyi işdən peşman olar. 13 Bəzən bir şeyi düşünər,

amma onun faydalı istiqamətini əldə edəcək yolu tapa bilməz. Bəzi

şeyləri

bilməz."

Qısacası, onların anlayışına görə, uca Allah sifətləri və hərəkətləri

etibarilə insan kimidir. Hər nə etsə, düşüncəsi və fikiriylə edər.

Bunları edərkən də hərəkətinin bir məsləhətlə üst-üstə düşməsini məqsədlər.

Bu səbəbdən O, məsləhətin hökmünə təbii/tabedir və məsləhətlər, çöldən

ONun işində təsirli ola bilməkdədir. Bu vaxt doğrunu isabət

etdirməsi mümkün olduğu kimi, eyni

şəkildə çaşması, faktları

bir-birinə qarışdırması, qəflətə düşməsi də mümkündür. Bildiyi şeylər

kimi bilmədiyi şeylər də vardır. Bəzən qalib, bəzən də məğlub

olar. Bu səbəbdən elmi kimi gücü də məhduddur. Bütün bunlar ONun üçün

etibarlı olunca, hərəkət işlərkən düşünən və iradə edən bütün varlıqlarda

olduğu kimi, bir hərəkətdən ötəri sevinməsi, kədərlənməsi, öyünməsi, peşman

olması, həyəcanlanması, coşması vs. kimi reaksiyamalar da caiz

olar. Bu vəziyyətdə olan bir varlıq, maddi və cismani olar. Hərəkət,

dəyişmə və təkamül qanununa təbii/tabe olar. Belə bir varlıq, olsa olsa

mümkün yaradılışlı, daha doğrusu sonradan var edilmiş bir insan

ola bilər. Varlığı zəruri, hər şeyin yaradıcısı uca Allah ola bilməz.

Köhnə və Yeni Əhdlərə (Tövrat və İncilə) baxdığınızda, uca Allaha

cisimlik ətf etdikləri, cismani xüsusiyyətləri ONA yaraşdırdıqları,

ONU bir insan kimi gördükləri istiqamətində onlara nisbət etdiyimiz xüsusların

doğru olduğunu görəcəksiniz.

Bütün bu xüsuslarda Quran, uca Allahı bu cür əsassız qorxu

və xurafatlardan tənzih edər: "Allah, onların xarakterizə etdiklərindən

13- Tövrat, Yaratma Kitabı, Bap 6 / 6da belə deyilir: "Və Rəb yer üzündə adamı

etdiyinə nadim oldu."

216........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

ucadır." (Saffat, 159) Qəti ağılı dəlillər/sübut edər də, uca Allahın bütün kamal

sifətlərinə sahib olduğunu nəzərdə tutar. O, yoxluqla ən kiçik bir

elin idisi ol/tapılmayan varlığa malikdir. O, acizliyə düşməyən qüdrət sahibidir.

Cəhalətin yol tapa bilmədiyi mütləq məlumat ONundur. O, mütləq

həyat sahibidir. Ölüm və yoxluq ONun baxımından qeyri-mümkündür. Belə

olduğuna görə, varlığı, məlumatı, gücü və ya həyatı acından bir dəyişməyə

uğraması düşünülə bilməz.

Bu halda O, cisim və cismani bir varlıq deyil. Çünki cisimlər

və cismani varlıqlar, dəyişmələr və çevrilmələrlə əhatə edilmişlər.

İmkanların, məhrumluqların və ehtiyacların məhəlli mövqesindədirlər.

Uca Allah, cisim və cismani bir varlıq olmadığına görə,

dəyişik vəziyyətlərə və fərqli inkişaflara məruz qalmaz. Qəflət,

yanılma, səhv etmə, peşmanlıq, çaşma, təsirlənmə, reaksiyama,

xorlaşma, kiçilmə və məğlub olma kimi hallara düçar olmaz.

Kitabımızın əhatəs(n)i içində, yeri gəldikcə mövzuya bağlı dəlillərə

söykənən şərhlərdə ol/tapılmışıq. Söz mövzusu hissələrə

müraciət edildiyində detallı məlumatlar ol/tapılacaq.

Müşahidəçi bir tənqidçi, diqqətli bir düşünər bu iki fikiri

müqayisə etməlidir: Quran, kainatın ilahı ilə əlaqədar olaraq verdiyi

məlumatlarda, ONun bütün kamal sifətlərinə sahib olduğunu ifadə edər.

ONU əskik sifətlərdən tənzih edər. Zehinlərimizin məhdud aləmə bağlı

mühakimələrinə və qiymətləndirmələrinə sığmayacaq qədər uca və

böyük olduğunu vurğular. Buna qarşı, Köhnə və Yeni Əhdlərin uca

yaradıcıyla əlaqədar qiymətləndirmələrinin bir bənzərini, ancaq Yunan

mifologiyasında, köhnə Hind və Çin xurafatlarında və primitiv insanın zehinində

meydana gətirdiyi qorxularda tapa bilərik.

Altıncısı: Xristianlar deyirlər ki: "Allah, oğulu Məsihi göndərdi

və ona bir rəhmə yerləşməsini, bir ilah olduğu halda insan olaraq

oradan doğulmasını əmr etdi." Bu, ağla sığmayan axmaq bir sözdür.

Daha ön tərəfindən açıqladığımız kimi Qurani Kərim, bunun əsassızlığını

qəti bir dillə ifadə etmişdir və biz o sözləri burada təkrarlamaq

istəmirik.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................217

Bilindiyi kimi, ağıl da belə bir iddiaya arxa çıxmaz. Uca Allah

ilə əlaqədar olaraq inanılması və dilə gətirilməsi lazım olan əbədilik,

dəyişməzlik, sərhədsiz varlıq sahibi olma, hər şeyi əhatə etmə, zamandan,

məkandan və buna təbii/tabe faktlardan münəzzəh olma kimi zəruri

sifətləri düşündüyün zaman, bunun yanında bir də, əvvəl bir

damla su, sonra ana rəhmində bir döl olaraq -istər bu sözə

Məliyənilərin gətirdiyi şərhi ələ alın, istər Nasturilerin, istər

Yaqubuların, istər bir başqa qrupun- meydana gəlməyə başlayan bir insanın

vəziyyətini düşündüyün zaman, cisim olan və bütün cismani xüsusiyyət

və təsirlərə sahib olan bir varlıqla, cismani olmayan, zaman, məkan

və hərəkət kimi maddi bir xüsusiyyəti bu-lunmayan varlığın heç bir

şəkildə bir olmayacaqlarını anlarsan.

Yuxarıda işarə etdiyimiz iddianın, ağıl baxımından doğruluğu zəruri

olan mülahizələrlə uyğun gəlməməsi, Pavlus kimi qabaqda gələn

keşişlərin qiymətləndirmələri daxilində fəlsəfəni tənqid etmələrinin,

ağılı mühakimələri ayıblamalarının altındakı sirri də meydana gətirməkdədir.

Pavlus bir yerdə bunları söyləyir: "Çünki yazılmışdır: "Hikmətlilərin

hikmətini yox edəcəyə(i)m və anlayışlıların anlayışını ləğv edəcəyəm."

Hikmətli harada? Yazıçı harada? Bu dünyanın bəhs edicisi

harada? Dünyanın hikmətini Allah ağılsızlığa çevirmədimi?...

Çünki Yəhudilər əlamətlər istəyərlər və Yunanlılar hikmət axtararlar;

lakin biz... xaça gərilmiş Məsihi... vəz edərik." (Pavlusun

Korintoslulara 1. Məktubu, Bap 1 : 18-24.)

Bu cür ifadələrə həm onun, həm də başqa Xristian din

böyüklərinin sözləri arasında çox rast gəlinər. Bunun gerisindəki

tək niyə/səbəb, inancın yayılması, təbliğ edilməsi və öyüd siyasətidir.

Bu cür risalə və kitablarda göz gəzdirənlər, bunlardakı xitab şəkli

və təlqin tərzi üzərində düşünənlər bunu rahatlıqla fərq edərlər.

Bu şərhlərimizdən, Xristianların, "Uca Allah hər cür

günah və səhvə qarşı günahsızdır." şəklindəki sözləriylə də ziddiyyət təşkil etdikləri

ordaya çıxmaqdadır. Çünki onların təsvir etdikləri tanrı, qətiliklə

səhvdən bəri deyil. Yəni anlayışa və hərəkətdə yanıla bilir.

218........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Bu, itaəti fərz olan birinə müxalif çıxma mənasındakı səhvdən

fərqlidir. Çünki itaət və boyun əymə tələb edən şeylərdə itaətsizlik

etmək mənasında üsyan və günah, uca Allah haqqında təsəvvür

edilə bilməz. Bu səbəbdən bu mənada masumiyet də ONun

haqqında düşünülə bilməz.

Yeddincisi: Xristianlar deyirlər ki: "İsa, daha sonra insan oldu

və bir insan kimi digər insanlarla əlaqə içinə girdi. Sonunda da özünü

düşmənlərinə təslim etdi." Bu sözlər, varlığı zəruri olan ilahın,

varlığı mümkün olan hər hansı bir varlığın xüsusiyyətlərini ala biləcəyinin,

bu səbəbdən eyni anda və eyni paraleldə həm tanrı, həm də

insan ola biləcəyinin ifadəsidir. Buna görə, varlığı zəruri olan dan-

rı, öz yaratdığı

şeylərdən biri ola bilər. Yəni, objeler dünyasındakı

varlıq növlərindən hər hansı birinin xüsusiyyətlərini həqiqətən üzərində

daşıya bilər. Bəzən insan olar, bəzən at olar, bəzən quş, böcək vs.

olar; bəzən də eyni anda insan, at, böcək kimi bir növdən çoxu

olar.

Bu səbəbdən, varlıq növlərindən sadır olan hər hansı bir hərəkət, ondan

də sadır ola bilər. Çünki o, hər an varlıq növlərindən hər hansı biri

olub ona xas hər hansı bir hərəkəti işləyə bilər. Eyni

şəkildə, ədalət və

zülm kimi əleyhdar hərəkətləri də işləyə bilər. Elm və cəhalət, qüdrət və

acizlik, həyat və ölüm, zənginlik və kasıblıq kimi əleyhdar xüsusiyyətlərə

sahib olması da mümkündür. (Gerçək hökmranlıq sahibi olan

Allah, bu cür yaraşdırmalardan münəzzəhdir.) Bu da, altıncı maddədə

keçən qorxudan ayrı bir xüsusdur.

Səkkizincisi: Xristianlar deyirlər ki: "İsa, çarmıxa gərilməyi və

lənəti əsaslandı. Çünki çarmıxa gərilərək asılan lənətlənmişdir." Görəsən

onlar, "lənəti əsaslandı" sözləriylə nəyi nəzərdə tuturlar? "Lənət"dən

məqsədləri nədir? Ənənəvi olaraq bilinən və lüğətdə rəhmətdən

və möhtərəmlik kimi qürur verici şeylərdən uzaq olma mənasına

gələn lənətimi nəzərdə tuturlar? Əgər məqsəd, bizim bildiyimiz və

lüğətdə təyin olunan lənətsə, uca Allahın -haşa- özünü və ya

başqasının ONU rəhmətdən uzaqlaşdırmasının mənası nədir?!

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................219

Rəhmət, birini varlıq hədiyyəs(n)i, nemət lütfkarlığı və yaranma üstünlükləriylə

təchiz etməkdən başqa nə məna ifadə edər?! Bu deməkdir ki, söz

mövzusu uzaqlaşdırma və lənət, məna etibarilə mal, mövqe kimi

hər hansı bir barədə dünya və ya axirət ya da hər ikisi məzmununda

məhrumluğu ifadə edər. Yaxşı, şəxsən ehtiyacsız və zəngin olan, hər

şeyin yoxsulluğunu aradan qaldıran uca Allahın, nə şəkildə təsəvvür edilsə

edilsin, lənətlə əlaqələndirilməsinin mənası nədir?!

Quranın təlimi, sözün tam mənasıyla bu qəribə

qiymətləndirmənin qarşı nöqtəsindədir. Uca Allah buyurur ki:

"Ey insanlar, siz Allaha möhtac olanlarsınız; Allah isə, heç bir

şeyə ehtiyacı olmayandır..." (Fatır, 15) Quran kasıblıq, yoxsulluq,

möhtaclıq, nöqsanlıq, yoxluq, pislik, çirkinlik, xorluq və zəlillik

kimi yaraşıqsız xüsusiyyətləri qətiliklə uca Allahın müqəddəs şəxsinə

yaxınlaşdırmaz; uca Allahı bu xüsusiyyətlərlə əsla uyğun gəlməyən

adlar və sifətlərlə xatırlayar.

Əgər deyilsə: Uca Allahın -haşa- xorluqla və lənətlənməklə

nidələnməsi, insanla birləşdiyindən ötəridir. Yoxsa ONun şəxsi belə

bir vəziyyətdən ucadır.

Buna cavab olaraq deyilər ki: Haqqında danışılan bu birləşmə, görəsən

gerçək mənadamı lənəti yüklənməsini və bu cür məşəqqətləri

çəkməsini tələb etdi, yoxsa burada bir məcazmı söz mövzusudur?

Əgər gerçək mənada belə bir vəziyyətin söz mövzusu olduğu deyilsə,

sözünü etdiyimiz qorxu gündəmə gəlir. Əgər bir məcazın

söz mövzusu olduğu deyilsə, problem yenidən geri dönər. Yəni

Məsihin doğulması, rəhmət və ədalət faktlarının ziddiyyət təşkil etməsi vəziyyətini

ortadan qaldırmaz. Çün-kü uca Allahdan başqasının müsibətlərə

dözməsi, əzab və lənət növlərini yüklənməsi, haqqında danışılan

fidyə hadisəsinin, yəni Allahın insanların fidyəsi olması hadisəsinin

reallaşmasını təmin etməz. Bu, çox açıqdır.

Doqquzuncusu: Xristianlar deyirlər ki: "Bu, İsaya inananların,

daha doğrusu bütün aləmin səhvlərinin kəffarəsidir." Bu sözlər, onların

günah və səhvlərin gerçəkdə nə mənanı verdiyini qavramadıq

220........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

larını, necə ührəvi əzabı tələb etdiklərini və bu əzabın necə reallaşdığını

qəbul edə bilmədiklərini, bu səhvlər və günahlarla bunlara

bağlı qanunumalar arasındakı əlaqəs(n)i bilmədiklərini, yasamanın bu

mövzudakı funksiyasını anlaya bilmədiklərini ortaya qoyur. Quran,

bütün bunları ən dəqiq şekliylə ortaya qoyur.

Daha əvvəl kitabımızın əhatəs(n)i içində iştirak edən şərhlər

çərçivəsində, bu vaxt; "Şübhəsiz Allah, bir ağcaqanadı, hətta o-

nun üstündə olanı da nümunə verməkdən çəkinməz." (Bəqərə, 26)

ayəs(n)i ilə "İnsanlar tək bir ümmət idi..." (Bəqərə, 213) ayəsinin təfsiri

məzmununda bunları söy-lemiştik: Müxalif çıxılan, baş qaldırılan,

bu səbəbdən günah və səhvə yol verilən hökmlər və qanunlar, etibarı

və saymaca şeylərdir. Bu hökmlər və qanunların yasanıp etibarlı

qəbul edilməsindən məqsəd, onlara görə hərəkət etməklə, onların

güdülməsiylə insan cəmiyyətinin məsləhətinin qorunmasıdır. Bu

qanunlara baş qaldırma və müxalif çıxmadan ötəri gündəmə

gələn cəza isə, mənfi və pis bir nəticədir ki, insanların bunu

nəzərdə tutmalarının və vəz etmələrinin səbəbi, öhdəçilikli mövqesindəki

insanı, cinayət törətməkdən və itaət xəttinin xaricinə çıxmaqdan saxlamaqdır.

İnsan birliklərini quran və idarə edən ağıl sahibi kəslərin

yanaşmas(n)ı budur.

Ancaq Quran təlimi, mövzuya bundan daha üstün və daha

incəlikli bir məna gətirməkdədir. Daha əvvəl də söylədiyimiz kimi

ağılı araşdırmaların nəticələri də Quranı dəstəklər xüsusiyyətdədir. Belə

ki: İnsan, Allah tərəfindən özü üçün endirilən şəriətə uyğun gəlmək ya

də uyğun gəlməməklə, öz içində üstün və tərifə dəyər ya da alçaq,

iyrənc və murdar sifətlərdən bəzi gerçəklər meydana gətirər. İnsanı cənnət

və cəhənnəm şəklində konkretləşən ührəvi nemətə ya da ührəvi

cəzaya həmsöhbət edən də budur. Cənnət və cəhənnəmin həqiqəti

isə, Allaha yaxın olmaq və ya ONdan uzaq olmaqdır. Bu halda yaxşılıqlar

və səhvlər, etibarı və saymaca deyil, gerçək bir nizama bağlı

olan həqiqətlərə söykən/dözməkdədirlər.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................221

Bura açıqdır ki: İlahi qanunuma (teşri), yaradılışa istiqamətli ilahi

kamilləşdirmənin bütünləyici ünsürüdür. Onunla varoluşsal (yaratma)

hidayətin, yaradılışın məqsədinə çatdırılması hədəflənməkdədir.

Digər bir ifadəylə: Uca Allah, hər varlıq növünü, yaranmasının kamalına

və şəxsi üçün nəzərdə tutulan hədəfə çatdırmaq istəməkdədir. Bu

məzmunda, dünyada quruluşçu və əlverişli bir sistem içində hərəkət

etmək, axirətdə xoşbəxt və nemətlərlə bəzənmiş bir həyat sürdürmək,

insan növünün yaranmasının kamalından sayılmaqdadır. Bunun

yolu da, cəmiyyət həyatı üçün əlverişli olan quruluşçu qanunları və

insanı Allaha yaxınlaşdıracaq müxtəlif ibadətləri əhatə edən dindir. Bu

qanunlara riayət etmək, bu ibadətləri yerinə yetirməklə insan həyatı

nizama girər, insan öz öz mənliyində, şəxsində və əməlində

axirət yurdundakı ilahi şərəflənməyə hazırlanar. Bütün bunlar,

ürəyinə yerləşdirilən nur və nəfsində ibarət olan/yaranan təmizlik sayəsində

reallaşar. İşin gerçəyi budur işdə.

Beləcə insan üçün Allaha yaxın olmaq və ya ONdan uzaq olmaq

söz mövzusudur. Bu ikisi, onun davamlı xoşbəxtliyinin və ya

bədbəxtliyinin və dünya həyatındakı mədəni cəmiyyətinin salah

və ya fəsadının özünü meydana gətirər. Bu yaxınlıq və uzaqlığı bədənə gətirən

tək faktor dindir. Bütün bunlar, həqiqəti olan şeylərdir; boş,

axmaq şeylər deyil.

Adəmin qadağan edilən ağacın meyvəsindən yeməsi kimi bir günahı

işləməsinin özü, hətta bütün nəsili üçün davamlı bir həlakı

tələb etdiyini və Məsihin fəda edilməsindən başqa bunu müalicə

edəcək bir dərmanın, bu dərdi aradan qaldıracaq bir qurtuluş yolunun olmadığını

fərz etsək, o halda Məsihdən əvvəl, Məsihlə birlikdə və Məsihdən

sonra din göndər-sperman, din çərçivəsində qanunlar yasamanın

faydas(n)ı nədir?!

Söz mövzusu günahın insandan sadır olmasıyla daimi həlakın

və ührəvi cəzanın qaçınılmaz olacağını, nə əməlin, nə də tövbənin

insanı bu məsuliyyətdən qurtara bilməyəcəyini, ancaq fəda üsuluyla

ondan qurdu-lacağını qəbul etməmiz vəziyyətində, Allah qatın

222........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

dan şəriətlər qanuniləşdirilməsinin, kitablar endirilməsinin və rəsullar

göndərilməsinin bir mənas(n)ı olmaz. Bu deməkdir ki ilahi vəd, təhdid,

xəbərdarlıq və müjdələmə, həqiqəti olmayan şeylərdir. Əzab zəruri

olduqdan və fəsad qaçınılmaz olduqdan sonra bu saydıqlarımız

nəyi islah edəcəklər ki?!

Bir də, daha əvvəl endirilən şəriətlərin hökmü xəbərdarlığında əməl

edib kamal səviyyəsinə çatanları, onlara gələn İbrahim və Musa kimi

ulu peyğəmbərlər və Rəbbani qulları düşünün! Bunlar, Məsihin

fəda edilişindən əvvəl ölmüş gitmişşahsiyetlerdir. İndi nə olacaq?!

Onlar bir bədbəxt olaraqmı, yoxsa xoşbəxtliyə çatmış olaraq

mı həyatlarını tamamladılar?! Ölüm anında və axirət yurdunda

nə ilə qarşılaşdılar?! Cəza və həlaklamı, yoxsa savab və xoşbəxt

həyatlamı?!

Qaldı ki Hz. İsa, açıqca günahkarları və səhv edənləri qurtarmaq

üzrə göndərildiyini, salehlərin və yaxşılarınsa, buna ehtiyacları

olmadığını söyləyir. 14

Qısacası, bu vəziyyətdə Məsihin fəda edilişindən əvvəl ilahi şəriətlərin

göndərilişinin, dini qanunların bildirilişinin, boş və mənasız

olmaqdan xilas olmalarını təmin edəcək etibarlı bir hədəfi olmaz.

Bu yaraşdırmalardan uca və münəzzəh olan Allaha nisbət edilən

beləsinə qəribə bir hərəkət üçün ancaq belə bir izah gətirə bilərlər: Uca

Allah, Adəmin işlədiyi səhvin qorxusu ortadan qaldırılmadıqca,

bu şəriətlərin heç bir fayda təmin edə bilməyəcəyini bilirdi. O, bu şəriətləri

bir ehtiyat olaraq endirdi; bir gün bu qorxunu ortadan qaldıra bilər

və beləcə əvvəlki şəriətlər də meyvələrini verər, məqsədlərinə

çatarlar ümidiylə. Bu deməkdir ki, uca Allah, qanuniləşdirdiyi bütün

şəriətlər məzmununda həm peyğəmbərlərdən, həm də digər insanlardan

bir şey gizləmiş, ortada bir maneənin ol/tapıldığını, bu maneə

14- Ferisiler və onların yazıçıları

İsanın şakirtlerine: "Nə üçün mültezimler və günahkarlarla

yeyib içirsiniz?" deyə zümzümə etdilər. İsa onlara cavab verib dedi:

"Möhkəm olanlar deyil, ancaq xəstə olanlar həkimə möhtacdırlar. Mən salehləri deyil,

ancaq günahkarları tövbəyə çağırmağa gəldim." (Luka İncili, Bap 5 : 30-32.)

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................223

aradan qaldırılmadığı müddətcə peyğəmbərlərin və bütün möminlərin

səylərinin boşa gedəcəyini, şəriətlərin heç olacağını onlardan

saxlamış, şəriət və dəvətin ciddilik və həqiqət üzrə bina edildiyini

göstərmişdir.

Bu deməkdir ki, uca Allah -haşa- həm insanları, həm də özünü

aldatmışdır. İnsanları aldatmışdır; çünki şəriətə görə əməl

etmələri vəziyyətində bağışlanmağa nail olacaqlarını, xoşbəxtliyə

qovuşacaqlarını açıqlamışdır. Özünü aldatmışdır; çünki fəda

yoluyla, maneənin qaldırılmasıyla, şəriət endirmək boş bir iş olar, şəriətin

insanların xoşbəxtliyi baxımından heç bir təsiri olmaz; maneə

qalxmadıqca heç bir təsiri olmadığı kimi. Fəda zamanına qədər din

və şəriət yasamanın mövqes(n)i bundan ibarət olar!

Fəda ediliş zamanında və ondan sonrakı dövrlərdə isə, şəriət

qanunuma, dini dəvət və ilahi yol göstəricilik çox daha mənasız

və gərəksiz olar. Çünki işlənən səhvdən ötəri ibarət olan/yaranan qorxu

aradan qaldırıldıqdan, ən/en utancaq insan ilə ən pozğun insan arasında

heç bir ayrım söz mövzusu olmadan mömin-kafir, yaxşı-pis bütün

insanlar üçün bağışlanma və rəhmət zəruri olduqdan, səhvin davamı

vəziyyətində birlikdə həlak olacaqları kimi, fəda yoluyla

səhvin silinməsiylə birlikdə topluca rəhmətə qovuşacaqları qəti

olduqdan sonra, haqq məlumatlara iman etmənin, onlara görə əməl faktorun/etmənin

nə faydas(n)ı vardır?! Necə olsa fəda hadisəs(n)i olmadan heç bir əməl

səhvi ortadan qaldırmır!

Əgər deyilsə ki: Fəda ediliş, yalnız Məsihə inananlar üçün fayda

təmin edər. Bu səbəbdən, Məsihin də müjdələrində işarə etdiyi kimi,

dini dəvətin faydas(n)ı vardır. 15

15- Və sizə deyirəm: "Kim məni insanların qarşısında təsdiq etsə, İnsanoğlu (İsa)

də onu Allahın mələkləri qarşısında təsdiq edəcək; lakin məni insanların qarşısında kim

inkar etsə, Allahın mələkləri qarşısında inkar olunacaq. Və kim İnsanoğluna qarşı

söz söyləsə, ona bağışlanacaq; lakin Ruhulkudüse qarşı söyənə bağışlanmayacaq."

(Luka İncili, Bap 12 : 8-10.)

224........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Ona cavab olaraq deyilir ki: Bu iddia, daha əvvəl işarə etdiyimiz

Yuhannanın Məktubunun məzmunu ilə ziddiyyət təşkil etməsinin yanında, keçmişdəki

bütün təməlləri də yıxır. Çünki Hz. Adəmdən (ə.s) etibarən

kiçik bir azlıq xaricində heç kim üçün qurtuluş ümidi və

ehtimalı buraxılmır. Bu azlıq da Hz. İsaya və Ruha inananlardır.

Daha doğrusu, onların da təməl prinsiplərdə ixtilaf edən qruplarından

bir dənəsidir. Geridə qalanlar isə, daimi həlak içindədirlər.

Bu vəziyyətdə, yaxşı Hz. İsadan əvvəl gələn peyğəmbərlərin və onlara

inanan ümmətlərin vəziyyəti nə olacaq?! O peyğəmbərlərin gətirdikləri

kitablar və hökmlər doğru olaraqmı, yoxsa yalan olaraq

mı xarakterizə ediləcək?! Bilindiyi kimi İncillər, Tövratı və dəvətini

təsdiqləyirlər. Halbuki Tövratda Ruhdan və fəda edilişdən danışılmaz.

İndi İncillər, bir doğrunumu təsdiq edirlər, yoxsa bir yalanı

mı?!

Əgər deyilsə ki: Əvvəlki səmavi kitablar, bildiyimiz qədəriylə

Məsihi müjdələyirlər. Bu deməkdir ki, o kitablar, Məsihin enişinin

və fəda edilişinin keyfiyyəti haqqında detallı məlumatlar təqdim etməsələr

də, Məsihə istiqamətli icmalı bir dəvət ehtiva edirlər. Beləcə uca Allah,

davamlı peyğəmbərlərinə Məsihin ortaya çıxacağını müjdələmişdir

ki, ona inansınlar və onun edəcəyi fədakarlıqla könülləri xoş olsun.

Buna cavab olaraq deyilir ki:

Birincisi: Hz. Musadan əvvəlki peyğəmbərlərlə əlaqədar olaraq belə

bir şey söyləmək, heç bir dayağı olmadan qeybdən xəbər

vermək olar. Qaldı ki, belə bir müjdə olsa belə, bu, qurtuluşa bağlı

bir müjdə olar, ona iman etməyə və dininə girməyə bağlı bir

dəvət olmaz.

İkincisi: Bu vəziyyət, şəxsən Məsih baxımından belə, İncillərin dolu

olduğu əxlaq və hərəkətlər kimi dinin detallarına bağlı dəvətin əbəsliyi

qorxusunu ortadan qaldırmaz.

Üçüncüsü: Səhvin səbəb olduğu ilahi məqsədin hədəfinə

çatmaması üzrlüs(n)ü yenə də davam edər. Çünki uca Allah,

bütününə rəhmət etmək, nemət və xoşbəxtliyi bütününə bəxş etmək

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................225

rəhmət etmək, nemət və xoşbəxtliyi bütününə bəxş etmək üçün insanları

yaratmışdır. Lakin iş tam tərsinə dönmüş, kiçik bir azlıq

xaricində hər kəs ilahi qəzəb və cəzalandırmağı həkk etmiş, əbədi

həlaka məhkum olmuşlar.

Yuxarıda təqdim etdiyimiz şərhlər, Xristianların mövzuya bağlı

iddialarının ağlan səhv olduğunu ortaya qoymaqdadır. Bunu

Quran da dəstəkləməkdədir: "...Bizim Rəbbimiz, hər şeyə yaradılışını

verən, sonra doğru yolunu göstərəndir." (Taha, 50)

Bu ayədə, hər şeyin hansı hədəfə yönələcəyinin göstərildiyi,

hər şeyə, varlığının gərəklərinin bildirildiyi vurğulanır. Yol göstərmə

(hidayət), həm varoluşsal (yaratma), həm də yasamasal (teşrii)

yol göstərməyi əhatə edər. Çünki suveren olan ilahi qanun, hidayət

və yol göstəriciliyin ümumiləşdirilməsi şəklində işlər. İnsanlar baxımından

dini yol göstəricilik də bu əhatədədir.

Sonra uca Allah, cənnətdən endirdiyi sırada Adəmə və

bərabərindəkinə bir ilk yol göstəricilik olaraq belə buyurur:

"Dedik ki: "Oradan bütününüz enin. Bundan sonra sizə məndən bir

hidayət gəldiyində, kim mənim hidayətimə xəbərdar etsə, onlara qorxu

yoxdur və onlar qəmli olmayacaqlar. İnkar edib də

ayələrimizi yalanlayanlar isə, onlar atəşin xalqıdırlar və orada

müddətsiz qalacaqlar." (Bəqərə, 38-39)

Bu ayələrin əhatəs(n)i, qiyamət gününə qədər göndəriləcək

şəraitlərin detallarının bir xülasəs(n)i xüsusiyyətindədir. Bunun içində, ən/en

kiçik bir tərəddüd və şübhə söz mövzusu olmadan, qanunuma, vəd

və təhdid vardır.

Uca Allah belə buyurur: "Mən haqqı söyləyərəm." (Sad, 84) Yenə

buyurur: "Mənim hüzur/dincliyimdə söz dəyişdirilməz və mən qullara

zülm edici deyiləm." (Qaf, 29)

Bu ayələrdən aydın olur ki, uca Allah, dəqiqləşdirdiyi şeylərlə

əlaqədar olaraq tərəddüd etməz. Tətbiq etdiyi, etibarlı etdiyi

şeylərin tərsini etməz. Ancaq dediyini edər. ONun işi, yönəlmə

226........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

sini dilədiyi məcradan başqa bir tərəfə yönəlməz. Bir şeyi iradə

edib də sonra edib etməmə barəsində tərəddüdə düşməz. Ya

də bir şeyi iradə edib də sonra onu etməməsi lazım olduğunu düşünməsi

söz mövzusu olmaz. Dilədiyi bir şeyin önünə maneələrin

çıxması və ONU bundan imtina etdirməsi düşünülə bilməz. Bir xarici faktorun

nəşr/təzyiqiylə iradəsini geri al/götürməsi olacaq iş deyil. Uca Allah

belə buyurur: "Allah, əmrində qalib olandır." (Yusuf, 21) "...Allah,

öz əmrini yerinə yetirib reallaşdırandır." (Talaq, 3) Bir ayədə

də Hz. Musadan bu ifadələr köçürülər: "Dedi ki: "Bunun məlumatı

Rəbbimin qatında bir kitabdadır. Rəbbim çaşmaz və unutmaz."

(Taha, 52) "Bu gün hər nəfs, öz qazandığıyla qar/qazanc-şılık görər. Bu gün

zülm yoxdur. Şübhəsiz Allah, hesabı tez görəndir."

(Mömin, 17)

Bu və bənzəri ayələr göstərir ki, uca Allah varlıqları yaratmış,

amma heç bir zaman onların vəziyyətindən qafil olmamış, irəlidə

ola biləcək hər hansı bir şeydən xəbərsiz, məlumatsız olmamışdır. Etdiyi

heç bir şeydən ötəri də peşman olmamışdır. İnsanların həyatına

suveren olsun deyə endirdiyi şəriətləri tam bir ciddiliklə, zarafatdan,

qorxudan və ümiddən bəri olaraq qanuniləşdirmişdir. O, hər əməl işləyənə

işlədiyi əməlinin qarşılığını verər. Xeyrsə xeyr, şərsə şər

olaraq qiymətləndirər. Heç-bir qalibdən təsirlənməz. Heç bir hakim güc,

ONA hökm edə bilməz. Fidyə, dostluq və ya şəfaətin ONU təsir etməsi

mümkün deyil. ONun icazəs(n)i ol-madan şəfaət edilə bilməz. Bütün

bunlar, ONun varlıqlar üzərindəki mütləq hökmranlığıyla

uyğun gəlməz çünki.

Onuncusu: Fəda edilmə məsələsiylə əlaqədar sözləri bu baxımdan da

səhvdir: Gerçək mənasıyla fəda və fidyə, insanın özünün və ya

onunla elin idili olan can və malın öldürmə və ya yox olma kimi mənfi

bir vəziyyətlə qarşı-qarşıya qaldığında, bu pis vəziyyəti bir qarşılıq

verərək aradan qaldırması deməkdir. Məhbus edilmiş bir insanın başqa

bir məhbus və ya mal qarşılığında sərbəst buraxılması ya da cinayət/günah və

cinayətlərə qarşılıq fidyə verilməsi kimi. Bu qarşılığa fidyə və fəda

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................227

deyilir. Fidyə və fəda, bir növ rəftardır ki, haqq və suverenlik sahibinin,

haqqında fidyə verilən mal və ya can üzərindəki haqqı, fidyə

olaraq verilən mal və ya fəda edilən cana keçər. Beləcə haqqında

fidyə verilən mal və ya can, məruz qaldığı pislikdən xilas olmuş

olar.

Bundan da aydın olur ki, fidyə vermə və fəda etmə hadisəs(n)i, uca

Allahla əlaqədar olaraq məqbul deyil. Çünki ilahi suverenlik, insanla-

rın etibarı, saymaca və razılaşmalı suverenliklərindən fərqli

olaraq- həqiqəti olan, dəyişdirilməsi və əlindən alınması mümkün

olmayan gerçək bir suverenlikdir. Varlıqlar, şəxsləri və təsirləri

etibarilə uca Allah tərəfindən var edilmişlər, varlıqlarını ONunla

davam etdirməkdədirlər. Bu gerçəyin dəyişməsi necə təsəvvür edilə bilər?!

Bu, meydana gəlməsi belə dayansın, düşünülməsi belə mümkün

olmayan bir şeydir. İlahi egey-məhrumluq, biz insan birliklərinin

fərdləri arasında etibarlı olan mülk, suverenlik, haqq və bənzəri

şeylərdən tamamilə ayrı bir şeydir. Bunlar, düzümünləri bizim əlimizdə

olan bəzi etibarı və saymaca şeylərdir ki, biz cəmiyyət fərdləri,

həyatdakı mənfəətlərimizin dəyişməsinə görə, bəzən bunları etibarsız

edər, bəzən dəyişdirərik. (Daha geniş məlumat üçün: "Din günün sahibi."

(Fatihə, 4) və "Də ki: "Ey mülkün sahibi Allahım!..." (Al/götürü İmran,

26) ayələrinin təfsirinə baxın.)

Uca Allah, bir ayədə xüsusilə fidyə hadisəsini olumsuzlamaktadır:

"Bu gün artıq nə sizdən, nə də inkar edənlərdən fidyə

alınmaz. Sığınma yeriniz atəşdir..." (Hədid, 15) Daha əvvəl, uca

Allahın Hz. İsadan köçürdüyü

bu sözün də bu kateqoriyada qiymətləndirilməsi

lazım olduğunu ifadə etmişdik: "Allah; "Ey Məryəm oğulu İsa!"

dedi, "Sənmi insanlara; "Allahdan başqa, məni və anamı iki ilah

əldə edin." dedin?" O; "Səni tənzih edərəm." dedi, "Haqqım olmayan

bir sözü söyləmək mənə yaraşmaz... Mən onlara, ancaq mənə əmr etdiyini

söyləmədim, Mənim də Rəbbim, sizin də Rəbbiniz olan

Allaha qulluq edin." dedim. "İçlərində olduğum müddətcə də onlara

şahiddim. Sən məni alın tərəfindən, üzərlərindəki müşahidə edici sən idin. Onsuz da/zatən

228........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

sən hər şeyə şahidsən. Onlara əzab etsən, heç şübhəsiz onlar

sənin qullarındır. Onları bağışlasan da, şübhəsiz sən əzizsən,

hikmət sahibisən." (Maidə, 116-118)

"İçlərində olduğum müddətcə də onlara şahiddim..." ifadəsi bu

mənanı verər: "Mənim onlarla əlaqədar funksiyam, mənə verdiyin vəzifələ,

mənim üçün təyin etdiyin işlə məhdud idi. O da, təbliğ və elçilik idi;

aralarında ol/tapıldığım müddətcə, əməllərimin üzərində müşahidə edici

olmaq idi. Onların həlakı, qurtuluşu, əzabı və bağışlanmalarına gəlincə;

bütün bunlar, sənin əlində olan şeylərdir. Mənim bu mövzularla

əlaqədar heç bir funksiyam yoxdur. Bu səbəbdən onlar üçün sənə qarşı

bir şey etməm, onları sənin əzabından qurtarmam və ya suverenliyinin

altından çıxarmam, əsla söz mövzusu deyil." Beləcə bu

ifadə də, fədanı mənfi-lamaktadır. Çünki əgər fəda edilmə vəziyyəti

söz mövzusu olsaydı, Hz. İsa, özünü onların əməllərinin

məsuliyyətindən sıyırmaz, onların əzaba uğradılmaları və ya bağışlanmaları

mövzusunda özünün heç bir et/ətkisi olmadığını və bunun

uca Allaha qaldığını ifadə etməzdi.

Bu ayələr də eyni mənas(n)ı vurğulamağa istiqamətlidir: "Çəkinin o

gündən ki, heç kim, kimsə adına bir şey ödəyə bilməz, kimsədən

şəfaət də qəbul edilməz, kimsədən əvəz də alınmaz və onlar

kömək də görməzlər." (Bəqərə, 48) "...Nə alış-verişin, nə dostluğun,

nə də şəfaətin olmadığı gün..." (Bəqərə, 254) "O gün arxanızı dönüb

qaçacaqsınız, amma sizi Allahdan qoruyacaq bir şey yoxdur."

(Mömin, 33) İlk ayədə keçən "əvəz", ikinci ayədə keçən "alış-veriş"

və üçüncü ayədə keçən "Allahdan qoruyacaq şey", "fidyə" mənasına

gəlir. Onların mənfilən-ması, "fidyə"nin mənfilənməsi

deməkdir.

Xristianların "fəda edilmə" iddialarına qarşılıq Quran, Hz. İsanın

şəfaət edəcəyini vurğular. "Fəda edilmə" ilə "şəfaət" arasındakı

fara-ka gəlincə; "...heç kim, kimsə adına bir şey

ödəyə bilməz..." (Bəqərə, 48) ayəsinin təfsiri çərçivəsində də vurğulandığı

kimi şəfaət, şəfaət edən kimsənin, şəfaəti qəbul edən maka

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................229

mın qatındakı yaxınlığı və mövqesinin bir göstəricisidir, əslində.

Bu səbəbdən şəfaətçi, qətiliklə heç bir şeyə malik deyil. Şəfaətçi,

şəfaəti qəbul edən uca şəxsin mülkünü və səltənətini əsla olumsuzlamamakta,

ONun günahkar tərəfindən tapdalanan hökmünü və günahkar

üçün qoyduğu cəza qanununu etibarsız etməməkdədir. Çünki

şəfaət, bir növ dua və yalvarışdır. Şəfaətçi, qatında şəfaətdə ol/tapılılan

Rəbbin qənaətiylə əlaqədar bir xahişdə ol/tapılar. ONdan, öz

mülkündə özü üçün caiz olan bir qənaətdə ol/tapılmasını diləyər.

Caiz olan bu qənaət, cəzalandırma haqqına sahib olduğu halda

bağışlamasıdır. Çünki əfəndi, cinayət törətməsi vəziyyətində köləsini, qanunlara

uyğun olaraq cəzalandıra biləcəyi kimi bağışlaya bilər də.

Qısacası; şəfaətçi, qatında şəfaətdə ol/tapılılana xahişdə ol/tapılar,

ona dua edər, günah səbəbiylə əzabın hakkedildiği vəziyyətlərdə əfv

və bağışlamasını işlətməsini istər. Amma qətiliklə onun suverenliyini

məhdudlaşdırmaq və ya olumsuzlamak söz mövzusu olmaz. Fəda

edilmə və fidyə hadisəsində isə, vəziyyət fərqlidir. Daha əvvəl də söylədiyimiz

kimi fəda hadisəsində suverenlik bir şeydən başqasına keçər.

Fəda edilən, fidyə olaraq verilən, fədası və fidyəsi olaraq xərcləndikləri

şeyi, fədanı və fidyəni qəbul edən nüfuzun suverenliyindən

çıxarar.

Bu xüsusa bu ayə də işarə etməkdədir: "ONun xaricində tapındıqları,

şəfaətdə ol/tapılmağa malik deyildirlər; ancaq bilərək haqqa

şahidlik edənlər başqa." (Zuxruf, 86) Bu ayə, istisna edilənlərin şəfaət

edəcəklərini açıqca bildirməkdədir. Bilindiyi kimi Hz. İsa (s. a),

Xristianların Allahın xaricində tapındıqları arasındadır. Quran da,

Allahın ona kitab və hikmət öyrətdiyini və qiyamət gününün şahidlərindən

olduğunu bildirməkdədir. Uca Allah belə buyurur: "ONA

kitabı və hikməti öyrədəcək..." (Al/götürü İmran, 48) Bir başqa ayədə

onun diliylə belə buyurur: "İçlərində olduğum müddətcə də onlara

şahiddim." (Maidə, 117) Başqa bir ayədə isə belə buyurur:

"Qiyamət günü də o, onların əleyhinə şahid olacaq." (Nisa, 159)

230........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Görüldüyü kimi ayələr, Hz. İsanın şəfaətdə ol/tapılacaq kəslərdən

olduğunu göstərməkdədir. Daha əvvəl, bu ayənin təfsiri çərçivəsində

mövzuya bağlı detallı şərhlərdə ol/tapıldıq: "Çəkinin

o gündən ki, heç kim, kimsə adına bir şey ödəyə bilməz..." (Bəqərə, 48)