Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

ığı son əsərində bu

mövzuyla əlaqədar geniş şərhlər təqdim etməkdədir. Təfsirimizin olması içində Nisa surəsinin

sonlarının təfsiri çərçivəsində bu kitabdan götürmə etməyi ümid edirəm. Bu mövzuda

qəti olaraq bilməmiz lazım olan xüsus, Xristianlıq tarixinin qarışıq olduğudur.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................243

Miladi tarixlə, Hz. İsanın doğumunun tam olaraq üst-üstə düşmədiyini

Xristianlar da inkar edə bilmirlər. 37 Bu da, tarixi bir tünddədir.

Şübhələri artıran başqa şeylər də vardır. İzah edildiyinə görə,

Miladın ilk iki əsrində, dörd İncilin xaricində başqa bir çox İncil

vardı. Kimilərinə görə bunların sayı yüz/üz küsuru tapırdı. İndiki

dörd En-cil də bunlar arasında idi. Kilsə rəhbərliyi bu dördünün

xaricindəkiləri qadağan etdi. Mətnləri kilsənin anlayışıyla uyğun gəldiyi

üçün yalnız dörd İncilin qanuni olduğunu elan etdi. 38

Kilsə tərəfindən qadağan edilən və tərk edilən İncillərdən biri də

Barnaba İncilidir. Bu İncilin bir nüsxəsi illər əvvəl ol/tapıldı və

Ərəbcə və Farscaya da tərcümə edildi. Bu İncilin ehtiva etdiyi hekayələr

ümumiyyətlə Quranın Məryəm oğulu İsa Məsih ilə əlaqədar olaraq köçürdüyü

hekayələrlə örtüşmektdir.39

37- Kitabı Müqəddəs Cəmiyyəti. İsa maddəsi.

38ikinçi əsr filosoflarından "Şilsus", "Gerçək Xitab" adlı əsərində, İncillərlə

oynadıqları üçün Xristianları ayıblayar, axşam yazdıqlarını səhər silmələrini

qınayar. Miladi 384 ilində, Kral Teyodosisin keşişlər arasındakı mübahisə/müzakirələrdən böhrana düşməsi

üzərinə Papa Damasyus, Köhnə və Yeni Əhdlərin yenindən Latınçıya tərcümə

edilməsini və bu tərcümənin kilsələrdə qanuni mətn/mətin olaraq qəbul edilməsini əmr etdi.

Ancaq "Vulkana" adı verilən bu tərcümə, yalnız Matda, Markos, Luka və Yuhanna

İncilləri daxilində reallaşdırıldı. Bu İncillərin mürettibi belə demişdir: "Köhnə

Yunan nüsxələrindən bir neçəsini müqayisə etdikdən sonra onları tərtib etdik. Yəni anlama

müxalif olan qisimləri ayırd etdik. Gerisini də olduğu kimi buraxdıq." Bu tərcümə,

"Tryudentini" adlı qurultay" tərəfindən 1546 tarixində, yəni on bir əsr sonra qəbul

görmüş, daha sonra 5. Sistos, 1590-cı ildə onun səhvlərlə dolu olduğunu söyləmiş

və yeni nüsxələrin basılmasını əmr etmişdir. Sonra 8. Climenzus, ikinci dəfə bu nüsxənin

səhv olduğunu söyləmiş və ayırd edilmiş yeni nəşr/təzyiqlərin edilməsini əmr etmişdir.

Bu gün Katoliklərin əlindəki nüsxə budur. (Təfsir-ul Cevahir, c. 2, s. 121, 2.

Nəşr/təzyiq.)

39- Bu İncil, illər əvvəl İtalyanca əl yazması olaraq ol/tapıldı. Dr. Xəlil Səadət

tərəfindən Misirdə Ərəbcəyə və qiymətli Elm adamı Sərdar Qəbulu tərəfindən də

İranda Farscaya çevrilmişdir. (Müəllif.) Bu İncil, Məmməd Ulduz tərəfindən Türkcəyə

çevrilmiş, Əli Ünal tərəfindən qeydləndirilmiş

və 'Mədəniyyət Mətbuat Nəşr Birliyi

nəşrləri arasında çıxmışdır. İst. 1. nəşr/təzyiq, tarixsiz. (Tərcüməçi.)

244........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Çaşdırıcı olan bir başqa xüsus da, Yəhudilərin xaricindəki cəmiyyətlərin

tarixi qaynaqlarında, İncildə İsanın dəvətiylə, tanrının oğulu

oluşuyla, fəda edilmək surətiylə insanları qurtarmış olmasıyla əlaqədar

olaraq izah edilənlərdən detallı olaraq danışılmamış olmasıdır.

Məşhur Amerikalı tarixçi Hendrik William Van Loan "İnsanlığın Tarixi"

adlı əsərində Romalı Doktor/həkim Skola Biyus Kultlusun, Miladi 62 ilində

Fələstindəki Roma ordusunda bir əsgər olaraq vəzifə yerinə yetirən

qardaş(bacı) oğlus(n)u Cladiyus Ensəyə yazdığı bir məktubdan danışar. Məktubunda,

Romada Pavlus adına bir xəstəni ziyarət etdiyini və onun

sözlərindən təsirləndiyini izah edər. Pavlusun özünə Xristianlıq

çağırışından, İsanın dəvətiylə əlaqədar bəzi xüsuslardan danışdığını

yazar.

Sonra Pavlusdan ayrıldığını və bir daha onu görmədiyini, bir

müddət sonra da onun "Ağıl idi" yolunda öldürüldüyünü xəbər aldığını

ifadə edər. Sonra qardaş(bacı) oğlusundan, Pavlusun sözünü etdiyi bu İsrailli peyğəmbər

və Pavlusun özü haqqında məlumat əldə etməsini və əldə

etdiyi məlumatları özünə yazmasını istər.

Cladiyus Ensə, altı həftə sonra Yeruşalimdəki (Qüds) Roma

əsgəri qərargahından ona bu məktubu göndərər:

"Şəhərin qoca və yaşlı adamlarından bir neçəsinə İsa Məsihi

soruşdum. Soruşduğum şey haqqında kafi məlumata sahib ola bilmədiklərindən

yaxşı cavab verə bilmədiklərini gördüm. (Tarixin Miladi 62, soruşulan

kəslərin də yaşlılar olduğuna diqqət yetirin!)

Nəhayət bir zeytun satıcısıyla qarşılaşdım və onu tanıyıb

tanımadığını soruşdum. Mənə cavab vermə lütfündə ol/tapıldı. Sonra

mənə Yusuf adlı bir adamı göstərdi. Onun İsanın tamaşaçısı və

sevəni olduğunu, onun həyatı haqqında məlumat sahibi

olduğunu, onunla əlaqədar xəbərlər haqqında mütəxəssis olduğunu,

soruşduğum suallara doyurucu cavablar verebilceğini söylədi.

Günlərlə araşdırdıqdan sonra o gün Yusuf adlı şəxslə

qarşılaşdım. Yaşı geçkin bir qoca idi. Köhnədən bölgədəki bəzi

göllərdə balıq ovlarmış. Adamın irəliləmiş yaşına baxmayaraq,

duyğuları möhkəm və yaddaşı yerində idi. O dövrdə, qarışıqlıq və

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................245

və yaddaşı yerində idi. O dövrdə, qarışıqlıq və fitnə dövründə

yaşanan bütün hadisələri və xəbərləri izah etdi. Dedi ki: Fontiyus Filatus,

Sürüşsəyər Tiprius zamanında Samiriyə və Yəhudiyə bölgələrinin hakimi idi.

Onun dövründə Yeruşalimdə bir qarışıqlıq çıxdı. Fontiyus

Filatus, fitnə atəşini söndürmək üçün Yeruşalimə gəldi. O günlərdə

yayılan fitnə bu idi: Döyənəyə xalqından bir dülgərin oğulu xalqı

dəvət edir və onları hökumətə qarşı qiyama qışqırdır.

İşi yaxşıca araşdırdıqlarında anladılar ki, günahlandırılan dülgərin

oğulu ağıllı və möhkəm fikirli bir gəncdir. Haqqında təqibatı tələb edən

bir cinayət törətməmişdir. Ancaq Yəhudilərin məzhəb liderləri onun

fikirlərinə qarşı çıxırdılar. Ona qarşı böyük bir kin saxlayırdılar.

Filatusa; "Bu Nasıralı gənc; "Bir Yunanlı, bir Romalı və ya bir Fələstinli,

insanlara ədalətlə davransa, onlara qarşı

şəfqətli olsa, o,

Allah qatında bütün ömürünü Allahın kitabını mütaliə etməklə,

ayələrini oxumaqla keçirən kimsə qədər savab qazanar." deyir." də-

mişlerdi.

Onların qarşı çıxmaları və etiraz etmələri, Filatus üzərində təsirli

olmamışdı. Lakin bir gün xalqın böyük bir sıxlıq/izdiham halında məbəddə

toplandığını və İsa (dülgərin oğulu) və yoldaşlarını ələ

keçirib lime lime doğramağı düşündüklərini xəbər aldı. Bunun

üzərinə bu dülgər gənci bir müddət zindana atmağı, beləcə xalqın

onu linç etməsinə mane olmağı düşündü.

Filatus, xalqın niyə/səbəb İsaya qarşı hirsə qapıldığını tam olaraq

anlaya bilməmişdi. Onun haqqında kiminlə danışdısa, bir sual soruşdusa,

şərh etməsini istədisə, ağız birliyi etmişcəsinə bunu

söylədilər: "O bir kafirdir. O bir dinsizdir. O bir xaindir." Amma bunun

səbəbini söyləyən kimsə çıxmadı.

Nəhayət Filatus, şəxsən İsa ilə danışmağa qərar verdi. Onu yanına

çağırtdı. Onunla danışdı və təbliğ etdiyi dinlə nəyi məqsəd qoyduğunu

soruşdu. İsa, dövlət və siyasətlə maraqlanmadığını, belə bir məqsədinin

ol/tapılmadığını söylədi. Daha çox mənəvi həyatla maraqlandığını,

246........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

cismani həyatın onun üçün ikinci planda qaldığını ifadə etdi. Bir insanın

insanlara yaxşı davranması lazım olduğuna, tək və ortaqsız Allaha

qulluq etməsinin zəruriliyinə inandığını vurğuladı. Allahın həyatdakı

digər bütün idarəçilər, tərbiyə edicilər (Rəblər) qarşısında

ata mövqeyində olduğunu ifadə etdi.

Filatus, Rəvakılar və digər Yunan filosoflarının fikirləri haqqında

məlumat sahibi idi. İsanın söylədiklərində bir art niyyət, bir qovuşdurma

səbəbi görməmişdi. Buna görə bir dəfə daha bu möhkəm

fikirli, sağlam fikir sahibi peyğəmbəri Yəhudilərin şərindən qurtarmağa

qərar verdi. Ölüm cəzasının tətbiq olunmasını təxirə saldı.

Lakin Yəhudilər buna razı olmadılar. Onu rahat buraxmadılar.

Filə idisən İsanın yalanlarına aldandığını, Sürüşsəyərə xəyanət etmək

istədiyini yaydılar. Buna şahidlik etməyə və buna bağlı şikayətləri

ehtiva edən tomarları imperatora göndərməyə başladılar. Bundan əvvəl

də Fələstində qar/qazanc-gaşa və üsyanlar çıxmışdı. Kayserin etibarlı güclərinin

sayı az idi. İnsanları susdurmağa çatmırdı. Qubernatorların və

Sürüşsəyər adına vəzifə yerinə yetirən digər məmurların xalqın şikayətinə,

məmnunsuzluğuna səbəb olacaq davranışlardan qaçınmaları lazım idi.

Bu səbəblərdən ötəri Filatus, ümumi təhlükəsizlik adına bu məhbus

gənci fəda etməkdən, öldürülməsinə bağlı ümumi istəyə cavab

verməkdən başqa variant tapa bilmədi.

İsaya gəlincə, ölümdən qətiliklə qorxmadı. Ölümü şərəfli bir

şəxsiyyətlə qarşıladı. Ölümündən əvvəl qətlinə səbəb olan Yəhudiləri

bağışladı. Sonra çarmıxa gərildi. İnsanlarsa, onunla lağ/alay edir, ona

söyüb sayırdılar.

Cladiyus Ensə davamla belə deyər: Yusufun mənə izah etdiyi

İsa

hekayəsi budur. O, bunları izah edərkən yanaqlarından aşağıya göz

yaşları süzülürdü. Ayrılmaq istədiyini ifadə edərkən özünə bir

qızıl pul uzatdım. Ancaq o, pulu al/götürməyi qəbul etmədi və mənə;

"Burada məndən çox daha yoxsul kəslər var. Bu pulu onlara

ver." dedi.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................247

Sözünü etdiyin yoldaşın Pavlusu da ona soruşdum. Onu tam

olaraq tanımırdı. Onunla əlaqədar olaraq qətilik qazanan xüsus,

başlanğıcda çadır etməklə məşğul olduğu, sonra işini buraxaraq bu yeni

dini təbliğ etməklə məşğul olduğudur. Şəfqətli və mərhəmətli olan

Rəbbin dinini. Onunla, Yəhudi alimlərindən duy/eşitdiyimiz

"Yehova" arasındakı fərq, yerlə göy arasındakı fərq qədərdir.

Aydın olduğu qədəriylə Pavlus əvvəl Kiçik Asiyaya getmiş, sonra

Yunanıstana keçmişdir. Kölələrə və məhbuslara belə deyirmiş:

"Hamınız, sizi sevən və sizə ağrıyan bir atanın uşaqlarısınız. Xoşbəxtlik,

insanlar içində yalnız bir qrupa xas deyil. Tərsinə zəngin,

kasıb bütün insanlar xoşbəxtliyi tuta bilərlər. Tək şərt, qardaşca

dolanmaları, təmizlik və düzgünlük əsaslı bir həyat sürdürmələridir."

(Məktub xülasəylə burada sona çatdı.)

Söz mövzusu məktubun araşdırmamızla əlaqədar parçaları belə işdə.

Bu məktubun sətirləri üzərində düşünüldüyündə, bu nəticəsinə

çatılar: İsra-iloğulları arasında Xristianlıq dəvətinin yayılması

Hz. İsadan sonra olmuşdur və bu dəvət, nəbəvi bir dəvət idi, Allah

tərəfindən vəzifə alan/sahə bir peyğəmbərin dəvəti idi; iddia edildiyi kimi

Lahuti bir zühur ediş, yer üzünə eniş və insanları günahlardan kurtarışşeklinde

ilahi bir dəvət deyildi.

Daha sonra Hz. İsanın bəzi tələbələri və Pavlus kimi özünü

ona mənsub bilənlər və tələbələrinin tələbələri, çarmıxa gərilmə

hadisəsindən sonra Hindistan, Afrika və Roma kimi dünyanın dəyişik

bölgələrinə səfər etdilər və Xristianlığın mesajını yaydılar.

Ancaq çox keçmədən Xristianlıq təliminin təməl məsələləri

haqqında aralarında ixtilaflar baş göstərdi. İsanın Tanrısal (Lahuti)

bir varlıq olması, yalnız ona inanmanın kafi olacağı, Musanın

şəriətiylə əməl faktorun/etmənin lazım olmadığı, İncilin gətirdiyi dinin Musanın

dinini neshettiği və ya bu dinin Tövratın ehtiva etdiyi şəriətin tamamlayıcı

tabisi40 olduğu kimi mövzularda ixtilaf edərək müxtəlif qrup

40- "Rəsulların İşləri" və "Pavlusun Məktubları"nda bu son xüsusa işarə edili

248........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

lara ayrıldılar.

Bu vaxt bu xüsus üzərində əhəmiyyətlə dayanmaq lazımdır: Xristianlıq

mesajının yayıldığı, fəaliyyət göstərdiyi Roma və Hindistan

kimi birliklər bundan əvvəl Sabisilik, Brahmanizm və ya Budizm

kimi bütpərəstlik əsaslı inanc sistemlərinə bağlı idilər. Bu dinlərin

təməlində təsəvvüfə xas mistik həzzlər, o biri yanda Brahmanizm

fəlsəfəsi yatırdı. Bu inanclarda Lahuti (Tanrısal) varlığın Nasuti

(Bəşəri) varlıq şəklində ortaya çıxması anlayışı əhəmiyyətli bir yer məbləğ.

Birlik (tövhid) şəklində üçlük (teslis), Lahuti varlığın Nasuti varlıq

surətində enməsi və asılaraq və işgəncə görərək özünü fəda etməsi

inancı köhnə Hind, Çin, Misir, Keçəldən, Aşar və Fars bütpərəstliklərində

təməl bir anlayış olaraq gözə çarpmaqdadır. 41 Köhnə dinlər və

məzhəblər üzərinə yazılan əsərlərdə vurğulandığı kimi, bənzəri inanclara

Roma və Skandinaviya kimi köhnə qərb bütpərəstliklərində

də rast gəlinməkdədir.

Duwan, "Tövratdakı Xurafatlar və Digər Dinlərdəki Bənzərləri"

adlı kitabında deyər ki: "Hindistana nəzər saldığımızda, ən böyük və ən/en

məşhur Lahuti ibadətlərinin "teslis" əsaslı olduğunu görərik. Bu təlimi

ana dillərində "Tıri Bənövşəyi idi" olaraq adlandırardılar. Bu ad, Sanskritçe

iki sözdən meydana gəlmişdir. "Tıri" üç deməkdir. "Bənövşəyi idi"

isə, şəkillər və ya uknumlar mənasını verər. Bunlar "Brahma",

yor. Ancaq Xristianlar buna etiraz edərlər.

41- Çarmıxa gərilərək asılmaq çox köhnə bir tətbiqdir. Köhnədən cinayət/günahı çox ağır

olanları və böyük günahlar işləyənləri çarmıxa gərərək öldürərdilər. Heç şübhəsiz

çarmıxa gərilmək, ən acı/ən ağrılı verən öldürmə şəklidir və hatırlanışı ürpərdi vericidir. Bildiyimiz

xaç şəklində bir-biriylə kəsişən iki taxta hazırlanar və bir insanın üzərinə

yerləşəcəyi şəkildə monte edilərdi. Sonra günahkar bunun üzərinə qoyulardı. Əlləri yana

doğru açılaraq taxtaya mismarla çaxılardı. Eyni

şəkildə ayaqları da taxtaya çaxılardı.

Bəzən mismarla çaxmadan yalnız iplə bağlamaqla kifayətlənilərdi. Sonra taxtalar istiqamətləndirilər

və ayaq tərəfindəki taxta iki çünki qədər yerə çaxılardı. Günahkar bu şəkildə bir və ya

bir neçə gün gözlədilərdi. Sonra ayaqları biləkdən qırılardı. Bu şəkildə çarmıxa gərilmiş

olaraq ölümə tərk edilərdi və ya yerə endirilərək öldürülərdi. Çarmıxa gəriləcək adama

asılmadan əvvəl işgəncə edilərdi və ya orqanları kəsilərdi. Mənsublarından birinin

çarmıxa gərilməsi bir qövm üçün üz qızardan bir hadisə hesab edilərdi.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................249

"Vişno" və "Siva"dır. Birlikdən ayrılmayan üç birləşmiş uknum. İddialarına

görə o, tək ilahdır."

Sonra belə deyər: "Onlara görə, Brahma Atadır, Vişno Oğuldur,

Siva isə Ruh-ul Qüdsdür."

Sonra belə deyər: "Onlar, Sivaya "Krişna"42 yəni "Qurtarıcı Rəb"

və "Böyük Ruh" deyərlər. "Vişno" ondan doğulmuş və Nasut şəklində

yer üzündə zühur etmiş ki, insanları qurtarsın. O, bir tək ilah olan

"üç ukum"dan biridir."

Davamla belə deyər: "Onlar, Xristianlarda olduğu kimi, üçüncü

uknumu göyərçin şəklində simvollaşdırma edərlər."

Mr. Faber, "Bütpərəstliyin Kökü" adlı əsərində belə deyər: "Hindlilər

"Brahma", "Vişno" və "Siva"dan ibarət olan/yaranan bir teslise inandıqları

kimi, Budistler də teslise inanarlar. Onlara görə "Buda" üç uknumdan

ibarət olan/yaranan bir ilahdır. Eyni

şəkildə Ginistler də "Civə"nin üç uknumdan

ibarət olduğunu söyləməkdədirlər."

Davamla belə deyər: "Çinlilər də Budaya tapınarlar və ona "Fu"

adını verirlər. Hindlilər kimi onlar da, onun üç uknumdan ibarət olduğunu

söyləyərlər."

Duwan, yuxarıda adı çəkilən əsərində belə deyər: "Misirdəki

Munfis Məbədinin rahibləri, dini təhsilə yeni başlayanlara "müqəddəs

üçlü"nü belə təsvir edərdilər: "İlk olanı ikincisini yaratdı, ikincisi

də üçüncüsünü yaratdı. Beləcə müqəddəs üçlü tamamlandı."

Misir Kralı Toliso, kahin Tenuşikiyə soruşar: "Məndən əvvəl daha

böyük biri var idimi? Və məndən sonra daha böyük biri olacaqdırmı?"

Kahin bu cavabı verər: "Bəli, daha böyük olan vardır. O, hər

şeydən əvvəl gələn Allahdır. Sonra "Kəlam" gəlir. O ikisiylə birlikdə

də "Ruh-ul Qüds" iştirak edər. Bu üçlünün təbiətləri birdir. Onlar şəxs

olaraq birdirlər. Əbədi qüvvət onlardan sadır olar. Get ey fani! Ey

qısa həyatın sahibi!"

42-İngilizce də "Cris" şəklində tələffüz edilər ki, Qurtarıcı Məsih nəzərdə tutular.

250........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Bunoyik, "Köhnə Misir İnancları" adlı əsərində belə deyər: "Misir

dinində məşhur olan ən maraqlı xüsus, "Kəlam"ın Lahuti oluşuna inanmalarıdır.

Onlara görə, mövcud olan hər şey onun vasitəçiliyi ilə var olmuşdur.

O, Allahdan qaynaqlanmışdır. O, Allahdır. Yuhanna İncili

də bu ifadələrlə başlar."

Heigen, "Angello-Sakson" adlı əsərində deyər ki: "Farslar

Metrusu kəlam, vasitəs(n)i və Farsların qurtarıcısı olaraq adlandırardılar."

"Avropanın İlk Sakinləri" kitabından da bunları nəql edər: "Köhnə

bütpərəstlər, "Tanrı üç uknumdan meydana gəlmişdir." deyərdilər."

Ayrıca, köhnə Yunanlıların, Romalıların, Finlandiyalıların və Skandinaviyalıların

də bir az əvvəl sözünü etdiyimiz teslise inandıqlarını

izah edər. Keçəldənilərin, Aşurluların və Finikelilerin də "kəlam" ilə

əlaqədar olaraq bənzəri bir inanca sahib olduqları rəvayət edilər.

Duwan, "Tövratdakı Xurafatlar və Digər Dinlərdəki Bənzərləri"

adlı əsərinin 181-182. səhifələrində xülasəylə bunları deyər:

"İnsanların işlədikləri bir günahın məsuliyyətindən xilas olmaları

üçün tanrılardan birinin qurban olaraq təqdim edilməsi fikri, Hindlilərin

və digər xalqların arasında kökü çox köhnələrə söykən/dözən bir anlayışdır."

Ardından buna bağlı dəlillərə yer verər: "Hindlilərin inanışına

görə, ilk uşaq olduğu halda, başlanğıcı və sonu olmayan tanrı

Vişnonun özü olan Krişnanın şəfqət duyğuları qabardı və yer üzünü

yükünün ağırlığından qurtarmaq istədi. Yer üzünə gəldi və

insan tərəfindən bir qurban təqdim edərək insanı qurtardı."

Mr. Moor deyər ki: "Hindlilərin kitablarında "Krişna" çarmıxa gərilmiş

vəziyyətdə təsvir edilmişdir. Əlləri və ayaqları mismarlarla taxtaya

bıçaqlı olduğu halda köynəyinin üzərində bir insan ürəyi asılı olaraq

çəkilmişdir. Bir başqa şəkildə də çarmıxa gərilmiş və başının üzərində

qızıl bir tac olduğu halda göstərilmişdir. Xristianlar da; "İsa

çarmıxa gərilərək asıldığı zaman başının üzərində tikanlı bir tac

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................251

vardı." deyərlər."

Hauk, Səyahətnaməsinin 1. dərisinin 326. səhifəsində deyər ki:

"Bütpərəst Hindlilər, bəzi ilahların insan şəklinə girdiklərinə və insanların

günahlarından xilas olmaları üçün qurban olaraq təqdim edildiklərinə

inanarlar."

Morivor Leims, "Hindlilər" adlı əsərində (s. 26) belə deyər: "Bütpərəst

Hindlilər, təməl bir günaha inanarlar. Bunun dəlili də

"Kiyatri"dən sonra gələn yalvarışları və təvəssülləridir: Mən günahkarım.

Səhv etdim. Pis təbiətliyəm. Anam günah işləyərək mənə

hamilə qaldı. Qurtar məni ey yonca gözlü! Ey günahkarları səhvlərindən

və günahlarından qurtaran!"

Keşiş Gorge Kuks, "Köhnə Dinlər" adlı əsərində Hindlilərə ayırdığı

hissədə bunları söyləyər: "Onlar, Krişnanı itaətsiz olmayan lahut

dolu bir qəhrəman olaraq təsvir edərlər. Çünki o özünü qurban

olaraq təqdim etmişdir."

Heigen, Tibal və Tibet torpaqlarına ayaq basan ilk Avropalı olan

"Andara Da əl Kurozopos"dan bunları nəql edər: "Onların tapındıqları

tanrı "Endra" belə təsvir edilər: "Onun qanı çarmıxa gərilmək

və mismara vurulmaq surətiylə tökülmüşdür ki, insanları günahlarından

qurtarsın. Bu çarmıxa gerilişin rəsmi, kitablarında mövcuddur."

Rahib Corciyusun kitabında tanrı "Endra" bu şəkildə təsvir edilər:

"Çarmıxa gərildiyi taxtaların ikisi ən/en baxımdan bərabər, amma uzunluq

baxımdan fərqlidir. Baş tərəfi daha qısadır. Burada yüzü/üzü təsvir

edilmişdir. Buna qarşılıq aşağı tərəfi daha uzundur. Əgər yüzün

şəkli olmasaydı, kimsənin ağılına onun bir adamı təmsil üçün edildiyi

gəlməzdi."

Budistlerin bu xüsusdakı təsəvvürləri Xristianların Hz. İsayla

əlaqədar anlayışlarına daha çox bənzəməkdədir. Bu bənzərlik hər baxımdan

söz mövzusudur. Hətta onlar Budanı "Məsih", "tək övlad", "aləmin

qurtarıcısı" olaraq adlandırarlar. Onun kamil bir insan və kamil

bir ilah olduğunu, Nasut bədəninə büründüyünü, insanların günahlarına

kəffarə olmaq, onları günahlardan qurtarmaq, əzaba çarpdı

252........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

rılmalarını önləmək və göylərin mələyi idinə varis olmalarını təmin etmək

üçün özünü qurban etdiyini söyləyərlər. Bir çox qərbli yazar buna

diqqət çəkmişdir. Bill, öz kitabında, Hauk, Səyahətnaməsində

və Mauller "Sanskrit Ədəbiyyat Tarixi" adlı əsərində bu mövzuları

işləmişlər. 43

İndiyə qədər izah etdiklərimiz, köhnə dinlərdəki Lahut ilə Nasut

qarışığına, çarmıxa gərilmə və insanların günahlarına qarşılıq

fəda edilmə inancına bağlı keçidlər və nümunələr idi. Görüldüyü kimi,

Xristianlığın yer üzündə yayılmağa başladığı və Xristian dəvətçilərin

gəzişdiyi bölgələrdə Xristianlıq dəvətinin könülləri fəth etdiyi

dövrdə bir çox cəmiyyət bu əqidəyə sahib idi. Görəsən bu vəziyyət,

Xristian dəvətçilərin Xristianlığın təməl prinsiplərini bütpərəstlik

qəlibləri içində təqdim edərək insanların ürəklərini dinlərinə yönəltmə

və təlimlərini onlara qəbul etdirmə səyində olduqlarını

göstərmirmi?

Bunu Pavlusun və digər Xristian din ulularının hikmət əhlinin

hikmətini, ağılı dəlilləri əsas alan/sahə fəlsəfələrini tənqid etmələrində, Rəb

ilahın ahmağın ahmaklığını, ağıllının ağılına seçdiyini söyləmələrində

müşahidə edə bilirik.

Bunu belə açıqlaya bilərik: Xristian dəvətçilər mesajlarını təqdim edər-

larken ağıl və dəlili əsas alan/sahə düşüncə məktəblərinin qarşısında

iştirak etdilər. Bunun üzərinə söz mövzusu məktəblərin mənsubları, belə

bir şeyi qəbul etməyə, daha doğrusu dəlil baxımından səhih bir şəkildə

qəbul etməyə imkan yoxdur, deyərək onlara qarşı çıxışlar. Xristian

dəvətçilər də ifadələrini kəşf və müqəddəs ruhla dolub daşma

üzərinə oturtdular. Onlar bu baxımdan, təriqətlərinin ağıl yolundan və

tərzindən ayrı bir yol və tərz olduğunu söyləyən cahil təsəvvüfçülərə

bənzərlər.

43- Oxucu bu götürmələri, əl-Menar təfsirində (c. 6, Nisa surəsinin təfsiri), ay-

rıca Ensiklopediyalarda və "Xristianlıqda Bütpərəstlik İnancları" adlı əsərdə tapa bilər.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................253

Bu dəvətçilərin bir qisimi, "Rəsulların İşləri" kitabında və tarix

kitablarında ifadə edildiyi üzrə, ruhanilərliyi mənimsəyərək dünyanı

gəzməyə və Xristianlıq mesajını yaymağa başladılar. Dünyanın

müxtəlif bölgələrindəki xalq kütlələri də onları müsbət qarşıladılar.

Xüsusilə Roma İmperatorluğu torpaqlarında müvəffəqiyyətli olmalarının

altındakı sirr, xalq kütlələrinin mövcud vəziyyətdən bezmiş olmaları idi.

Bütün ölkədə zülm və haqsızlıq qol gəzirdi. Darıxdırıcı/sıxıcı və boğucu

bir mənəvi nəşr/təzyiq suveren idi. Köləlik qanunları hakim idi. İdarə edən və

idarə olunan, komandir və məmur təsnif edər arasındakı fərq bir uçurum qədər idi.

Zənginlərin, rahatlıq içində üzən varlıqlıların həyatı ilə yoxsulların,

düşkünlərin və kölələrin yaşayışları arasında qorxunc bir

fərq vardı.

Xristian dəvətçiləri isə insanları qardaşlığa, bərabərliyə, insanlarla

yaxşı dolanmağa, dünyanı və onun çətinlik verici, fani və çirkli həyatından

üz çevirməyə, göylərin mələyi idində olan xoşbəxt və

aydın həyata yönəlməyə çağırırdılar. Sırf bundan ötəri də,

idarəçi təsnif edər, krallar və sürüşsəyərlər, onlarla çox maraqlanmırlar,

onlara əziyyət etməyi, onların əleyhində siyasətlər inkişaf etdirməyi və ya

onları ölkələrindən sür-meyi düşünmürdülər.

Beləcə nümayiş etmədən, kimsəylə döyüşmədən günbegün

ədədləri artırdı. Hər gün bir az daha güclənirdilər. Nəhayət

Roma İmperatorluğunda, Afrikada və Hindistan kimi ölkələrdə

böyük bir ka-labalığa çatdılar. Bir kilsə edib qapılarını xalqa/halqa açdıqları

hər səfərində bir büt evini yıxmış, qapılarına kilid vurmuş

olurdular.

Bütpərəstlik liderlərinin özlərinə qarşı çıxmalarına, təməllərini

yıxmaq istəmələrinə, zamanın kralları və hökmdarlarının,

özlərinə boyun əyməmələrinə, hökmlərinə və qanunlarına müxalifət

etmələrinə də əsla etina etmirdilər. Çünki əks halda,

ortadan qaldırılma, öldürülmə, zindana atılma və müxtəlif işgəncələrdən

keçirilmə təhlükəsiylə qarşılaşa bilərdilər; bir qisimi öldürülər,

bir qisimi zindana atılar və bir qisimi də sürgün edilərdi.

254........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Bu vəziyyət, "Kral Konstantinus" zamanına qədər davam etdi.

Nəhayət Kral, Xristianlığa inandı və bu dinə girdiyini açıqca eşitdirdi.

Ondan sonra Xristianlıq, dövlətin rəsmi dini halına gəldi.

Romada və İmperatorluğa bağlı ölkələrdə kilsələr edildi. Bu inkişaflar,

Miladi dördüncü əsrin son yarısına bərabər gəlirdi.

O dövrdə, Roma Kilsəsi Xristianlığın mərkəzi halına gəldi

və keşişləri

İmperatorluğa bağlı torpaqlara göndərərək kilsələr,

monastırlar və İncilin mesajının öyrədildiyi məktəblər açdırmağa başladı.

Bu vaxt bunu göz qarşısında saxlamaq lazımdır ki, Xristian

dəvətçilər, bütün təlimlərini, mübahisə/müzakirəsiz qəbul etdikləri bəzi qanunlar

üzərinə oturtdular. Beləcə, Ata, Oğul, Ruh-ul Qüds, çarmıxa

gərilmə və gü-nahların qarşılığı olaraq öldürülmə kimi məsələləri

mübahisə/müzakirə aparmayan qanunlar olaraq ələ alıb, digər bütün təlimlərini

bu təməllərə söykədilər.

Bu da, onların dini təlimlərinin ilk və əhəmiyyətli çürük nöqtəsidir.

Çünki bir divar nə qədər düz və möhkəm hörülsə hörülsən,

əgər təməl çürüksə bu düzlük və möhkəmlik ona bir fayda

təmin etməz. Qaldı ki, buna söykənən olaraq inkişaf etdirdikləri "biri üçleme=

teslis", çarmıxa gərilmə və fəda olma mövzuları da ağılla uyğun gəlməməkdədir.

Necə ki bəzi Xristian araşdırmaçılar da, "teslis" düşüncəsinin

ağılla uyğun gəlmədiyini təsdiq etmişlər; ancaq bunu da əlavə etmədən

edə bilməmişlər: "Bu, dini bir məsələdir. Belə məsələləri

qulluq duyğusu içində qəbul etmək lazımdır. Nə dinlərdə nə qədər ağılla

uyğun gəlməyən mövzular vardır!"

Halbuki bu, çürük bir təməldən hərəkətlə varılan çürük bir çıxarsamadıyar.

Haqq bir dinin ağılla uyğun gəlməyən bir qanunu ehtiva etməsi düşünülə bilər

mi? Biz, bir dini ağılımızla qəbul edər, onun haqq din olduğunu

ağılımızla təyin edərik. Ağıl, haqq xüsusiyyətli bir inanc sisteminin

batil və qeyri-mümkün bir qanunu əhatəsini qəbul edər mi? Bu açıq bir

ziddiyyət deyilmi? Şübhəsiz haqq bir din, suveren təbiət qanunlarıyla

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................255

izah edilə bilməyən, fövqəladə amma mümkün xüsusiyyətli xüsusları ehtiva edə bilər;

lakin özü etibarilə muhal olan bir şeyi əsla!

Xristian dəvətçilərin dini təlimlər mövzusunda tutduqları bu

araşdırma üsulu, mütəfəkkirlər arasında sıx mübahisə/müzakirələrin və

ixtilafların baş göstərməsinə gətirib çıxarmışdır. Xüsusilə Roma və İskəndəriyə

məktəblərində, dini araşdırmaların sıxlaşmağa başladığı

dövrlərdə bu vəziyyət ayyuğa çıxmışdır.

Bu səbəblə də kilsə, ifadə birliyini qorumaq və bütünlüyü

təmin etmək üçün yoxlamalarını hər gün bir az daha sıxlaşdırırdı.

Keşişlərin, keşişlərin söylədikləri hər yeni sözü, ortaya atılan hər

bidəti basdır-mak, ümumi anlayışa uydurmaq üçün sıx bir səy

xərcləyirdi. Qon/qoyul-sillər təşkil edirdi. Bu cür ifadələrlə ortaya çıxanları,

razısalma olmadıqları təqdirdə, təkfir edir, sürgün edir, qovma

edir və ya öldürürdü.

İlk konsil, Arisisən; "Oğul uknumu, Ata uknumuna bərabər deyil.

Çünki Allah qədimdir, əvvəlsizdir. Məsih isə məxluqdur, sonradan

var edilmişdir." deməsi üzərinə toplanan "İznik Konsili" idi.

Patriarxlar, kardinallar və keşişlər Konstantiniyedə (İstanbul),

Kral Konstantinus hüzurunda bir araya gəldilər. Üç yüz on üç adam idilər.

Sonunda bu ortaq qərara gəldilər: "Biz hər şeyin maliki, görülən

və görülməyən hər şeyin yaradıcısı, tək Ata Allaha və tək

Allahın oğulu tək Oğul İsa Məsihə inanırıq. O, bütün yaradılanların

ilkidir, amma yaradılmış deyil. Haqq ilahdan olma haqq ilahdır. Aləmlərin

və hər şeyin nizamı əlində möhkəm bir təmələ söykən/dözən Atanın

cövhərindəndir. O, bizim üçün və bizim qurtuluşumuz üçün göydən

endi, Ruh-ul Qüdsdən ayrılaraq insan görünüşünə girdi və

Bakirə Məryəmdən doğuldu. Filatus zamanında əsl idi və basdırıldı.

Sonra ölümünün üçüncü günündə qalxdı, göyə yüksəldi və atasının

sağına oturdu. O, ölülər və dirilər arasında hökm etmək üzrə

bir dəfə daha dönməyə hazırdır. Eyni

şəkildə biz, atasından çıxan,

haqqın ruhu, tək Ruh-ul Qüdsə, günahları bağışlanması üçün tək

256........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

bir baptizmə, 44 tək müqəddəs xristian-Katolik camaata, bədənlərimizin

təkrar kalkacağına45 və sonsuz həyata inanırıq. "46

Bu, ilk konsüldü. Ancaq bundan sonra da bir çox konsüller

toplandı. Məqsəd ibarət olan/yaranan yeni məzhəblərlə bir maraq/əlaqələrinin olmadığını,

onların dindənkənar olduğunu vurğulamaq idi. Nesturi, Yaqubu, Ələni,

Yelyarisi, Makdanosi, Sabalyusi, Nutosi və Pavlusi məzhəbləri kimi.

Beləcə kilsə, yoxlama vəzifəsini axsatmadan icra edirdi. Də-

vet missiyasını boşaltmırdı. Günbegün gücü və nüfuzu artırdı.

Bu vəziyyət, Fransa, İngiltərə, Avstriya, Prusya (Almaniya),

İspaniya, Portuqaliya, Belçika və Hollandiya kimi Rusiya xaricində bütün Avropa

dövlətlərinin Xristian olmalarına gətirib çıxardı. Rusiya isə, Miladi

beşinci əsrin sonlarında, yəni 496 ilində bu dini mənimsədi.

Kilsə günbegün inkişafına, güclənməsinə davam edərkən,

şimal xalqları və barbar qəbilələr də Romaya hücum edirdilər. Döyüşlər

və iç qarışıqlıqlar Sürüşsəyərlərin səltənətini zəiflədirdi. Sonunda

Romalılar və qalib cəmiyyətlər dini nüfuz kimi məmləkət

rəhbərliyinin də kilsəyə təhvil verilməsində birləşdilər. Beləcə o gün

mənəvi suverenliklə maddi suverenlik, kilsənin başçısı olan Papa

Gregoriusda birləşdi. Tarix, Miladi 590ı göstərirdi. Beləcə

Roma Kilsəsi, Xristianlıq dünyası üzərində mütləq bir suverenliyə

sahib oldu.

Lakin İmparatoluk, paytaxtı Roma olan Qərb Roma Dövləti və

paytaxtı Konstantiniye (İstanbul) olan Şərq Roma Dövləti olmaq

44- Baptizm edilmişlikdən məqsəd, qərbi təmizlik və müqəddəslikdir.

45- Burada belə bir şübhə dilə gətirilmişdir: "Bu ifadə, axirətdə cismani qıyamı

qəbul etməyi tələb edir. Halbuki Xristianlar ruhani qıya bilmə inanarlar. Bunu İncildən

qəbul etmək mümkündür." Ancaq mənim qanadıma görə İncil, yalnız qiyamətdə dünyadakı

cismani ləzzətlərin olmayacağına dəlalət edər; insanın bədəndən mücərrədlənmiş

mücerret bir ruh olacağına dəlalət etməz. Etsə etsə, insanın qiyamətdə mələklər kimi

olacağına, insanlar arasında evliliyin olmayacağına dəlalət edər. Köhnə və Yeni Əhdlərdə,

qiyamət günündəki insan belə dayansın, açıqca uca Allahın və mələklərin

cisim olduğu ifadə edilər.

46- əl-Milel vən-Nihal, Şehristani.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................257

üzrə ikiyə ayrılınca, Şərq Roma Dövlətinin kralları, özlərini

ölkələrinin dini liderləri olaraq da elan etdilər və Roma Kilsəsinə

təbii/tabe olmadılar. Bu, Xristianlığın Roma Kilsəsinə bağlı olan Katoliklər

və oraya bağlı olmayan Ortodokslar şəklindəki bölünməsinin

başlanğıcı idi.

Konstantiniye (İstanbul) şəhəri Osman Oğullarının əlinə keçənə

və Kral Poli Olokos öldürülənə qədər bu vəziyyət belə davam

etdi. O, Şərq Roma Dövlətinin son kralı və ogünkü kilsənin

keşişi idi. (Ayasofya Kilsəsində öldürüldü.)

Ondan sonra Rus çarları, Roma Kayserleriyle aralarındakı

hısımlık dolaysıyla, bu dini mövqenin, yəni kilsə başçılığının

miras olaraq özlərinə çat/yetişdiyini iddia etdilər. Ruslar Miladi

onuncu əsrdə Xristian olmuşlar idi. Beləcə Rus çarları, Roma

Kilsəsinə bağlanmadan öz torpaqlarının kilsə keşişləri də

oldular. Tarix, 1454-cü ili göstərirdi.

Bu vəziyyət, Çar Nikolanın öldürülməsinə qədər təxminən olaraq

beş əsr davam etdi. Nikola son Rus çarıydı. O və ailəsi 1918 tarixində

ko-münistler tərəfindən öldürüldü. Beləcə Roma Kilsəsi

aşağı yuxarı, bölünmədən əvvəlki mövqesinə gəlmiş oldu.

Lakin kilsə, rəhbərlikdəki liderlərinin səyləriylə orta əsrlərdə insan

həyatının bütün sahələrinə müdaxilə edirdi. Bu dövrdə

kilsə, gücünün doruğundaydı. Bu kilsə nəşr/təzyiqindən xilas olmaq

istəyən dindarlar kilsəyə baş qaldırdılar, o qədər nəşr/təzyiqdən azat olmaq

istədilər.

Nəticədə bir qrup, kilsə liderləri və papaların hökmlərinə təbii/tabe

ol-mayı rədd etdi. Ancaq İncilin təlimlərinə və konsillerinin çıxarsamalarına,

alimlərinin və keşişlərinin üzərində ittifaq etdikləri

hökmlərə də-bi olmağa davam etdilər. Bunlara Ortodokslar adı

verilər.

Bir başqa qrup isə, qəti bir şəkildə Roma Kilsəsinə təbii/tabe olmaqdan

imtina etdi. Bunlar İncilin təlimi barəsində də Roma Kilsəsinə

bağlı deyildirlər. Roma Kilsəsinin əmrləri də onları

258........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

bağlamaz. Bunlara Protestantlar deyilir.

Beləcə bu gün Xristianlıq dünyası üçə bölünmüş vəziyyətdədir:

Katoliklər: Bunlar Roma Kilsəsinə və təliminə təbii/tabedirlər.

Ortodokslar: Roma Kilsəsinin təliminə təbii/tabedirlər, amma kilsənin

özünə təbii/tabe deyildirlər. Bu məzhəbin meydana gəlməs(n)i, kilsənin bölünməsindən

sonradır. Xüsusilə kilsənin İstanbuldan Moskvaya

daşınmasından sonra. (Daha əvvəl bu xüsusa toxunduq.) Protestantlar:

Nə kilsəyə, nə də təliminə təbii/tabe deyildirlər. Özlərinə xas

müstəqil bir yolları vardır. Miladi on beşinci əsrdə ortaya çıxdı.

Təxminən olaraq iyirmi əsrdən bu yana Xristianlıq dininin yaşadığı

macəranın xülasəs(n)i budur. Bu kitabın ana fikirini qavrayanlar,

rahatlıqla bilərlər ki, Xristianlıq tarixini yekunlaşdırmamızın gerisindəki

məqsədi

bu şəkildə sıralamaq mümkündür:

Birincisi: Araşdırmaçılar, Xristianlığın tarix boyunca yaşadığı

inkişafları bilsinlər. Miras, sirayət, təsirlənmə, qarışma və ya ənənə

yoluyla, inanc sistemlərinə girmiş olması olabiləcək olan bütpərəstlik

inancları, düşüncələri və ənənələrinin fərqində olsunlar.

İkincisi: Kilsənin, xüsusilə Roma Kilsəsinin suverenliyi, Miladi

orta əsrlərlərdə mərhələli olaraq doruğa çıxmışdı. Din və dünya işlərinin

suverenliyi kilsənin əlində idi. Avropadakı bütün krallıqlar

kilsəyə boyun əyirdi. İstədikləri kralı azlediyor, istədiklərini ataya bilirdilər.

47

Rəvayətə görə, bir dəfə Papa, işlədiyi bir günahdan ötəri

bağışlanmaq diləyiylə, günah çıxarmaq istəyən Alman İmperatoruna

qış mövsümündə sarayının kapsında üç gün boyunca sadə

ayaq dayanmasını əmr etmişdir. 48

Bir dəfə Papa, dizləri üstündə gələrək bağışlanmaq diləyən

kralın tacını təpikləmişdir. 49

47- əl-Futuhat-ul İslamiyə

48- a. g. e.

49- a. g. e.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................259

Kilsə, Müsəlmanları bağlılarına elə tanıtmışdı ki, İslamı bir

bütpərəstlik dini olaraq görürdülər. Bunu, Xristianlarla Müsəlmanlar

arasında uzun illər davam edən xaçlı döyüşləri əsnasında

Xristianları döyüşə təşviq məqsədiylə deyilən şeirlərdə və şüarlarda

görürük.

Xristianlar, Müsəlmanları bütlərə tapınanlar olaraq görürdülər.

50 Guya Müsəlmanların üç dənə tanrısı vardı. Bunlar sırasıyla

"Mahom", digər adlarıyla da "Bafomid" və "Mahomend"dir. Bu ilk

tanrıdır və o, "Məhəmməd"dir. Ondan sonra "Elin" gəlir. Bu da ikinci

tanrıdır. Sonra "Tarfacan" gəlir. Bu da üçüncü tanrıdır. Xristianların

bəzi şərhlərindən, Müsəlmanların iki dənə daha tanrılarının

olduğuna inandıqları aydın olur. Bunlar, "Martuvan" və

"Cubin"dir. Ancaq bunlar, dərəcə baxımdan haqqında danışılan ilk üç dan-

rıdan sonra gəlirlər. "Məhəmməd, çağırışını özünün tanrılığı əsasına

söykəmişdir." deyirdilər. Bəzən də; "O, özünə altından

bir büt əldə etmişdir." deyirdilər.

Richard, Firəngləri Müsəlmanlara qarşı qışqırtmaq üçün söylədiyi

şeirlərinin birində belə deyər: "İnkişaf et və Mohomendi və Tarfacanı

aşırdın. Tanrınıza yaxın olmaq üçün onları atəşə atın."

Roland, Müsəlmanların Tanrısı "Mahom"u belə təsvirlər: "O,

bü idiniylə qızıl və gümüşdən edilmişdir. Onu görsənsə, heç bir sənətkarın,

ondan daha gözəl bir şey təsəvvür edib də etməsinin

mümkün olmadığını təsdiq edərsən. İri bir bədəni, gözəl bir quruluşu

vardır. Üzündən ululuq izləri oxunar. Qızıl və gümüşdən edilən

Mahomun göz oxşayanlığı görənlərin gözlərini qamaşdırar. Ən gözəl və

ən möhkəm sənət əsərlərindən biri olan bir filin üzərinə oturdulmuşdur.

Qarını boşdur. Ona baxan/nazir, qarınından bir işıq hiss edər. Bahalı və

işıq saçan daşlarla zərlənmişdir. Çöldən baxınca içi görülə biləcək

şəkildə şəffafdır. Bir sənət əsəri olaraq bənzərsizdir.

50- Buradan başlamaq üzrə hissənin sonuna qədərki qisim, Henry Də Castryın

"İslam Dini" adlı kitabının tərcüməsindən (Birinci Hissə) nəql edilmişdir.

260........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Müsəlmanlar çətinə düşdükləri zamanlarda tanrılarının onlara

ilham etdiklərinə şahid olduqları üçün, bir döyüşdə Müsəlmanların

uduzmaya uğraması üzərinə, komandirləri, Müsəlmanların Məkkədəki

tanrılarını (yəni Hz. Məhəmmədi) görmək üzrə birini göndərər.

Hadisəyə şahid olanlardan biri belə izah edər: "Tanrı (yəni Hz. Mu-

hammed) ol/tapıldıqları yerə gəldi. Ətrafını bağlılarından ibarət olan/yaranan

böyük bir sıxlıq/izdiham qucaqlamışdı. Barabanlar, zurnalar, utlar və gümüşdən

edilmə borular çal/oğurlayırlar, mahnılar söyləyib rəqs edirdilər. Sonunda

onu coşğu, əyləncə və qışqırıqlar içində qərargaha gətirdilər.

Xəlifəsi onun gəlməsini gözləyirdi. Onu görüncə, düzlərinin üzərinə

qalxdı və huzu və huşu içində ona tapınmağa başladı."

Richard, yuxarıda təsvirlənən tanrı "Mahom"un vahyedişini də

bu şəkildə təsvir edər: "Cadugərlər, bir cini əmrləri altına almışlar.

Onu haqqında danışılan bütün içinə qoymuşlar. Bu cin orada qışqırıb çağırar,

səs-küy çıxarar, sonra danışmağa başlar. Müsəlmanlar onu böyük

bir səssizlik içində dinlərlər."

Buna bənzər əsassız yaraşdırmalar xaçlı döyüşləri illərində

yazılan və ya o dövrü izah edən kitablarda böyük nisbətdə iştirak etməkdədir.

Belə ki bunları oxuyan bir kimsə afallayıp qalar. Oxuduqlarına

inana bilməz, qarışıqlıqdan dəhşət içində donakalır. Edilən

nəqlin doğru olmağa biləcəyini düşünər. Çünki bunlar elə iddialardır

ki, bir Müsəlman nə oyanıqkən, nə yuxusunda, nə də mürgüləməsində

bunlara şahid olmuşdur.

Üçüncüsü: Düşüncə sahibi araşdırmaçılar, Xristianlıq çağırışının

keçmişdən günümüzə qədər keçirdiyi təkamülün xəttini konkret

bir şəkildə qəbul etsinlər; bütpərəstlik inanclarının, necə başlanğıcda,

Hz. İsa (ə.s) haqqında həddindən artıq təsvirlərdə ol/tapılma şəklində, sonra da

"Ata, Oğul, Ruh-ul Qüds" üçləmi qəlibində, xaça gərilmə və günahlara

əvəz olma, bunun gərəyi olaraq da sırf inanmaqla kifayətlənib

əməl etməkdən imtina etmə fikri şəklində hiyləgərcə Xristianlıq çağırışına

sirayət etdiyini bilsinlər.

Başlanğıcda sapma, dini qəliblər içində inkişaf göstərirdi.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................261

Qarşılaşdıqları böhranlar oruc, namaz və baptizm kimi əməllər vasitəsiylə

kilsə tərəfindən həllə qovuşdurulurdu. Ancaq kənar yandan

dinsizlik də hər gün bir az daha inkişaf edir, güc qazanır və Xristianlıq

bütünü içində müxtəlif bölünmələr olurdu. Sonunda Protestantlıq

ortaya çıxdı, qanun (tətbiq olunmaq üzrə qoyulan praktik

hökmlər) sonrası azadlığı əsas alan/sahə rəsmi qanunlar siyasi qarışıqlığın

yerini al/götürdü. Buna bağlı olaraq da dini təhsilin təsiri

zəifləyir, bu istiqamətdəki səylər gözlənilən nəticələri vermirdi. Nəticədə

tam azadlığı doğuran materializmin yayılmasıyla

zaman içində insani dəyərlər və əxlaqın təməlləri çökdü.

Dialektika materializmə, fizika kənarının, dəyişməz üstün əxlaqın

və dini hərəkətlərin inkarına söykənən kommunizm və sosializm ideologiyaları

təsirli olmağa başladı. Mənəvi insanlıq çökdü, yerini cırıcılıq

və mənfəətçilik qarışığı materialist heyvanlıq al/götürdü, dünya sürətlə o

istiqamətdə irəliləməyə başladı.

Son zamanlarda dünya səviyyəsində təsirli olmağa başlayan dini

inkişaflar isə, siyasi oyunların bir təzahüründən başqa bir şey

deyil. Siyasətçilər, siyasi məqsədlərinə və arzularına çatmaq

üçün bu oyunu tezgahlıyorlar. Çünki bu gün təsirli olan siyasət, hər

qapını döyməyi, hər daşın altına və hər dəliyə əlini soxmağı nəzərdə tutmaqdadır.

Şikago Le Teran Fakültəsi, Dini Elmlər Professoru Josef Schitler

mövzuya bağlı olaraq belə deyər: "Amerikada təsirli olmağa başlayan

yeni dini oyanış, dinin müasir mədəni həyata uyğunlaşdırılmasından

və müasir mədəniyyətin din əleyhdarı olmadığının sübut edilməsindən

başqa bir şey deyil. Bunun böyük bir təhlükəsi vardır, o

də budur: İnsanların böyük əksəriyyəti, müasir sivilizasiyanın məlumatlarına

inandıqları halda dindar olduqlarını sanarlar. Beləcə bir gün ortaya

çıxa biləcək gerçək bir dini çağırışa təvəccöh etməz, ona qatılma

gərəyini duy/eşitməzlər. "51

51- "Live" jurnalı, ABŞ. 6 Fevral 1956.

262........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Amerikada Rus Ortodoksluğunun ən böyük müdafiəçilərindən

biri olan Florovski deyər ki: "Amerikadakı dini təhsil, cəmiyyətin

könülünü xoş tutmaqdan başqa bir məna ifadə etmir. Çünki əgər

gerçək bir dini oyanış olsaydı, dərin və praktik təlimlərə söykən/dözür

olması lazım idi. "52

Din karvanının haradan yola çıxdığına və harada yerləşdiyinə

ba-kın! Çağırış, dini (əqidəni), əxlaqı (gözəl xasiyyətləri) və şəriəti (praktik

əməlləri) canlandırmaq adına başlamışdı, gəlib söykən/dözdüyü son nöqtə,

bu saydıqlarımın bütününün etibarsız qılınması və yerini heyvani

həyatın al/götürməsi oldu.

Bu vəziyyət, "Kıddis" və "Həvari" dedikləri Pavlus və dəstəkçilərinin

əliylə reallaşan ilk sapmanın inkişafının nəticəsindən başqa

bir şey deyil. Bu gün bütün dünyanın insanlığı yox oluşla təhdid

etdiyini qışqırdığı müasir sivilizasiya, "Pavlus Sivilizasiyas(n)ı" olaraq

təyin olunsa yeridir. "Müasir sivilizasiyanın öndəri, bayraktarı

İsadır."

iddiasındansa, "Pav-lus Sivilizasiyas(n)ı" xarakterizə etməsi daha həqiqidir.