Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

əl-Mizan Təfsiri

Allame Məhəmməd Hüseyn TABATABAİ(r.a)

Dəri: 3

AL/GÖTÜRÜ İMRAN SURƏSİ

( 1-120. Ayələr)

İÇİNDƏKİLƏR

96- Gerçək budur ki, insanlar üçün ilk qurulan ev, Bekke (Məkkə)

də, o, bərəkət və bütün aləmlər üçün hidayət qaynağı olan Kəbədir.

97- Orada açıq-aşkar ayələr, İbrahimin mövqes(n)i vardır. Kim oraya

girsə, o təhlükəsizlikdədir. Ona bir yol tapıb güc çatdıranların Evi həcc etməsi

Allahın insanlar üzərindəki haqqıdır. Kim də küfrə sapsa,

şübhəsiz, Allah aləmlərdən müstağnidir.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................295

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Təfsirini təqdim etmək üzrə olduğumuz bu iki ayə, Yəhudilərin

"nəsh" mövzusuyla əlaqədar olaraq möminlərin zehinlərini bulandırmaq

üçün yaydıqları bir başqa şübhəyə cavab xüsusiyyətindədir. Məsələ, qiblənin

Mesci-d-i Axsa yerinə Kəbə olaraq nəzərdə tutulması idi. Daha əvvəl:

"Artıq yüzünü Məscidi Haram istiqamətinə çevir." (Bəqərə, 144) ayəsini

təfsir edərkən, qiblə dəyişikliyinin Əhli Kitabın xüsusilə Yəhudilərin

həyatında maddi və mənəvi baxımdan dərin təsirləri olan əhəmiyyətli

bir inkişaf olduğunu, bunun yanında Yəhudilərin "nəsh"

mövzusuna bağlı dini yanaşmalarıyla da uyğun gəlmədiyini ifadə etmişdik.

Bu yüzdəndir ki, qibləylə əlaqədar hökmü ehtiva edən ayə enincə,

onlarla Müsəlmanlar arasında mövzuyla əlaqədar mübahisə/müzakirələr, şifahi/sözlü

döyüşlər uzun müddət davam etdi.

Bu səbəbdən: "Gerçək budur ki, insanlar üçün qurulan ilk ev..." deyə

başlayan ayədən bunu qəbul edirik: Onlar, zehin bulandırma məqsədli

şübhələr daxilində "nəsh"lə əlaqədar şübhəylə İbrahim dininə

mənsub olma iddiasıyla əlaqədar şübhəni birlikdə ortaya sürüyürdülər

və deyirdilər ki: "Kəbə, İbrahimi bir dinin qibləsi ola bilərmi? Allah

Məscidi Ağsanı qiblə etmişdir. Belə bir iddia, İbrahimin haqq

dinində nəsh olduğunu söyləməklə sinonimdir. Halbuki nəsh qeyri-mümkündür,

batildir."

Buna bağlı cavab budur: Kəbə, eyni məqsəd qoy tikilən

Məscidi Axsa kimi başqa məkanlardan çox daha əvvəl, ibadət üçün

qurulmuşdur. Kəbəni Hz. İbrahimin tikdiyi, ibadət məkanı olaraq

qurduğu şübhə aparmaz bir gerçəkdir. Buna işarə edən açıq-aşkar

əlamətlər vardır orada, Makamİbrahim məsələn. Qüdsdəki

Məscidi Ağsanı isə Hz. Süleyman tikmişdir. Onun da Hz. İbrahimdən

(ə.s) əsrlər sonra yaşadığı bilinməkdədir.

(Al/götürü İmran / 96) "Gerçək budur ki, insanlar üçün qurulan ilk ev Bekke (Məkkə)

də, o, bərəkət və bütün aləmlər üçün hidayət qaynağı Kəbədir." Ayənin orijinalında

keçən "əl-beyt" ev deməkdir. Evin insanlar üçün qurulması ilə,

296........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

ibadət məqsədiylə qurulması nəzərdə tutulmuşdur. Evin Allaha ibadət etməyə

vasitəs(n)i olacaq bir niyə/səbəb şəklində qəbul edilməsi, içində Allaha

ibadət etmək üçün ondan faydalanılması, ona yönəlin-mesi və ona

çatmaq üçün səfər edilməsi kimi xüsusları ifadə edər. Bunun

dəlili də ayənin axışı içində onun mübarək oluşundan, insanlar

üçün hidayət oluşundan danışılmasıdır.

Kəbənin "Bekkedə" şəklində təyin olunması da bu mənas(n)ı

xatırladır. Çünki bu ifadə, insanların onun yanında təvaf, namaz,

həcc me-nasiki kimi ibadətlər reallaşdırmaq üzrə sıxlaşaraq

toplandıqlarını imə etməkdədir. Onun yer üzündə insanlar

faydalansınlar deyə qurulan ilk ev olduğu xüsusuna gəlincə; ayənin

ləfzindən hərəkətlə buna bağlı bir dəlil tapmaq mümkün deyil.

Ayədə keçən "Bekke" sözüylə Kəbənin ol/tapıldığı yer/yeyər

nəzərdə tutulmuşdur. İnsanların orada sıxışaraq toplanmalarından ötəri

Bekke deyə adlandırılmışdır. Bəzilərinə görə, Bekke, Məkkədir.

Bu səbəbdən Məkkənin başındakı "mim" "ba" ilə yer dəyişdirmişdir.

Eynilə Ərəblərin "lazım-lazıb, ratim-ratıb" demələri kimi. Bəziləri,

Hərəm bölgəsinin a idi olduğunu, bəziləri məscid demək olduğunu,

bəziləri isə təvaf yeri mənasını verdiyini söyləmişlər.

"Mübarək" bərəkət kökünün "Mufaele" qəlibinə uyğunlaşdırılmış törəməsidir.

Çox xeyr mənasını verər. Bu səbəbdən, mübarək sözüylə

üzərinə çox xeyirin axıdılması, onun xeyrlər içində olması nəzərdə tutulmuşdur.

Hərçənd bu söz, dünyəvi və ührəvi bərəkətləri birdən

əhatə edər, ancaq: "bütün aləmlər üçün hidayət..." ifadəsiylə qarşılıq

verilməsi, bununla dünyəvi bərəkətlərin akıtılışının nəzərdə tutulduğunu

göstərər. Ana ünsürlər olaraq da ruzilərin bolluğu, insanları ona

həcc ziyarətində ol/tapılmağa, yanında olmağa, ona hörmət göstərməyə,

onun qürurunu güdməyə istiqamətli maraq/əlaqənin çoxluğu, səbəblərin

bolluğudur. Bu səbəbdən bu məna, Hz. İbrahimin uca Allahın bizə

bildirdiyi bu duasına söykən/dözməkdədir: "Rəbbimiz, həqiqətən mən

uşaqlarımdan bir qisimini Beyti Haram yanında əkini olmayan

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................297

bir vadiyə yerləşdirdim, Rəbbimiz dümdüz namazı etsinlər deyə,

beləliklə sən, insanların bir qisiminin ürəklərini onlara maraq duyar

et və onları bir sıra məhsullardan ruzi verildir. Ümid edilər ki şükr edərlər."

(İbrahim, 37)

Kəbənin hidayət olması, insanlara axirət mutluğunu göstərməsi,

onları möhtərəmliyə, yaxınlığa və gözdəliyə çatdırması deməkdir.

Çünki Allah onu ibadət məqsədiylə kurdurtmuş, bir çox ibadət və

menasikin onun yanında yerinə yetirilməsini şəri bir hökm olaraq

əmr etmişdir. O, Hz. İbrahim tərəfindən tikildiyi gündən

bəri, yönələnlərin məqsədi, ibadət edənlərin məbədi xüsusiyyətini

qoruyur.

Qurani Kərim, Hz. İbrahimin Kəbənin inşasını tamamladıqdan

sonra, ilk olaraq onun zamanında həcc ibadətinin edildiyinə

dəlalət edir. Mövzuyla əlaqədar olaraq uca Allah belə buyurur:

"İbrahim və İsmayıla, evimi, təvaf edənlər, itikafa çəkilənlər və

rüku və səcdə edənlər üçün təmizləyin." deyə əhd verdik." (Bəqərə,

125) Bir ayədə də İbrahimə xitab olaraq belə buyurur: "İnsanlar

içində həcci eşitdir; gərək piyada gərəksə uzaq yollardan gələn yorğun

düşmüş dəvələr üstündə sənə gəlsinlər." (Həcc, 27) Görüldüyü

kimi ayə, bu elana uzaq, yaxın bütün insanların, qəbilələrin,

tayfaların cavab verəcəklərini, "buyur" deyərək qaçacaqlarını

göstərir.

Bu ilahi şüarın Hz. Şuayb zamanında da yerində dayandığı və insan-

larca bilindiyi, Allah tərəfindən bizə köçürülən və onun Musaya

söylədiyi bu sözlərdən aydın olur: "Doğrusu mən, səkkiz il (həcc)

mənə xidmət etməyinə qarşılıq olmaq üzrə, bu iki qızımdan birini

sənə evləndirmək istəyirəm, əgər on ilə tamamlayacaq olsan

artıq o da səndən." (Qəsəs, 27) Bu ayənin orijinalında "il" sözü

"Həcc" ilə ifadə edilmişdir. Bunun səbəbi ilin həcc mövsümüylə birlikdə

təhvil verməsidir. Həcc mövsümünün gəlişiylə birlikdə bir ilin də tamamlanmış

olmasıdır.

298........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Eyni şəkildə, Hz. İbrahimin duası, Kəbənin davamlı ibadət məqsədiylə

istifadə edildiyinə, bir hidayət qaynağı olduğuna bağlı ünsürlər

ehtiva etməkdədir. (Daha geniş məlumat üçün İbrahim surəsinə baxın.)

Cahiliyyə Ərəbləri Kəbəyə böyük hörmət göstərirdilər. Hz. İbrahim

peyğəmbərin (ə.s) şəriətinin bir əmridir deyə Kəbəyə həcc ziyarətində

ol/tapılırdılar. Tarix, digər cəmiyyətlərin də Kəbəyə hörmət

göstərdiklərinə bağlı dəlillər/sübut edər təqdim edir. Bu hadisə belə, başlı başına

bir hidayətdir, bir yol göstəricilikdir. Çünki bunda insanları Allaha,

ONU xatırlamağa yönəltmə söz mövzusudur. İslamdan sonra Kəbənin

bu xüsusiyyəti daha da diqqətə çarpanlaşmışdır. Yer üzünün şərqindən və

qərbindən ondan danışılar olmuşdur. O, varlığı və anılışıyla özünü

insanların zehinlərinə və ürəklərinə təqdim edir. Müsəlmanların ibadətlərində,

itaətlərində, kıyamlarında, oturuş (kuud)larında, qurbanlarında

hamı/həmişə o göz önündə saxlanılar.

Bu səbəbdən o, hidayət anlayışının bütün mərtəbələri baxımından

bir hidayətdir, bir yol göstəricidir. İnsan zehininə gələ biləcək ən kiçik

bir düşüncədən yapış, ta özünü bütün istiqamətləriylə ibadətə vermə,

Allahdan başqa bütün hər şeydən qopma səviyyəsinə qədər bir hidayət

rəhbəridir. Əlbəttə bu son mərtəbəyə ancaq Allahın

muhles=halis etdiyi tərtəmiz qullarından başqası çata bilməz.

Qaldı ki, Kəbə İslam dünyasını dünyəvi xoşbəxtliyə də yönəldir.

Bununla ifadə birliyini, ictimai qaynaşmağı, ortaq mənfəətləri

nəzərdə tuturuq. Dünyanın geri qalan qisiminə də yol göstəricilik

edər. Onları xəbərdar edər, xəbərdarlıq edər. Dəyişik və fərqli güclərin qaynaşmasının,

birlikdəliyinin faydalarını konkret olaraq göstərər.

Buradan əvvəlcə bu xüsus ortaya çıxır: Kəbə, sözün

bütün mənalarıyla dünya və axirət xoşbəxtliyinə bağlı olaraq yol

nümayişçilik edər. Hidayətin bütün mərtəbələri baxımından etibarlıdır

bu yol göstəricilik. O, mütləq mənada hidayət qaynağıdır.

İkincisi, o, bütün aləmlər üçün yol göstəricidir. Yalnız İbrahim

oğulları və Ərəblər ya da Müsəlmanlar kimi müəyyən bir birlik üçün

deyil. Onun yol göstəriciliyinin əhatəs(n)i genişdir.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................299

(Al/götürü İmran / 97) "Orada açıq-aşkar ayələr, İbrahimin mövqes(n)i vardır."

Hərçənd "ayələr" sözü "açıq-aşkar" olaraq xarakterizə edilmiş və bu xarakterizə etmə xarakterizə edilənə

müəyyən bir xüsusiyyət qazandırmaqdadır, ancaq yenə də sözün mübhəmlikdən

xilas olmadığını görürük. Ayənin axışı Kəbənin üstünlüklərini,

üstün xüsusiyyətlərini, başqa məkanlardan şərəf baxımından

əvvəl oluşunu şərhə dönükdür. Bu məqsədə isə, ancaq dəqiq bir

şərhlə, mübhəmlikdən və mücməl izahatdan uzaq bir xarakterizə etməklə

varıla bilər. Bu da göstərir ki: "...İbrahimin mövqes(n)i vardır.

Kim oraya girsə o təhlükəsizlikdədir. Ona bir yol tapıb..." şəklində

davam edən i-fade "açıq-aşkar ayələr" sözünə bağlı bir şərh

mövqesindədir. Bu halda "ayələr"dən məqsəd, İbrahimin mövqes(n)i,

etibarlı qılınışı, güc çatdıran insanların oraya həcc etmələrinin

lazım olmasıdır.

Ancaq, bəzi təfsirlərdə görüldüyü kimi, bu üç cümlə "ayələr"

sözündən əvəz və ya ətfi bəyan deyil. Çünki belə olması vəziyyətində,

təqdir zərurəti sözün bu növ ifadələrə dönük olması lazımdır:

"O, İbrahimin mövqesidir. Oraya girən üçün təhlükəsizlikdir. Yol tapa bilənlər

üçün o-relsi həcc etmələridir." Bu vəziyyətdə: "məhrum

dahelehu=kim oraya girsə" sözü istər inşas(n)ı, istər xəbəri olaraq

başında "ən/en" ədatı təqdir edilərək müfrede sadələşdirilmiş olar.

"lilləhi elen-nas=Allah'ın insanlar üzərindəki" sözü də inşas(n)ı bir

cümlə olduğu halda xəbər cümləsinə çevrilmiş olar. Ardından

əvvəlki cümləyə ətf edilərək müfrede şərh edilər vəyə onun

başında da "ən/en" ədatı təqdir edilər. Ancaq ayənin ifadəsi, bu qədər

şərh və qiymətləndirməyə uyğun deyil.

Halbuki bu üç cümlə, yəni; "İbrahimin mövqes(n)i..." deyə başlayan

ifadələr, bir hökmün xəbər verilməsi və ya ilk dəfə tikilməsi

şəklində xüsusi məqsədləri vurğulamağa dönükdürlər. Bu şəkildə, "ayələr"

də a-çıklığa qovuşmuş olar. Bu səbəbdən aşağıdakı cümləyə

bənzər bir şərh gətirmiş olar: Filan adam şərəfli bir adamdır. O

filanın oğuludur. Qonaqpərvərdir. Ona təbii/tabe olmamız lazımdır." [Bi

300........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

rinci cümlənin xaricindəki cümlələr, ilk cümlədən əvəz və ya ətf-

bəyan olmadıqları halda, ilk cümləni açıqlayar xüsusiyyətə malikdir.]

"Mövqes(n)i İbrahim=İbrahim'in mövqes(n)i" mahzuf xəbərin

mübtedasıdır. Bu səbəbdən ifadənin bucaqlımı: "Fihi mövqes(n)i İbrahim=

orada İbrahimin mövqes(n)i vardır." şəklindədir. Bununla da

nəzərdə tutulan, üzərində İbrahimin (ə.s) ayaq izi olan daşdır. Bir çox

rəvayətdə, daşın bu gün İbrahim mövqes(n)i deyilən yerdə, təvaf yerinin

kənarına yapışıq mülte-zem yerinin (Kəbənin qapısıyla Həcər-ül

Esvedin ol/tapıldığı rüknün arasındakı məsafə) qarşısında basdırılmış

olduğu köçürülmüşdür. Necə ki Peyğəmbərimizin (s. a. a) əmisi

Ebutalib, "Lamiyye" adlı əzələsidəsində buna belə işarə edir:

"İbrahimin ayaq basdığı yer/yeyər qayada yumşaqdır.

Ayaqları nalınsız yalınayak batmışdır qayaya."

"İbrahimin mövqes(n)i" sözündən, Kəbənin özünün və ya Kəbənin

içində bir yerin İbrahimin mövqes(n)i olduğu və orada Allaha

ibadət etdiyi aydın ola bilər.

İfadəni bu şəkildə açmaq da mümkündür: "Hiye mövqes(n)i İbrahim...=

Onlar (yəni ayələr); İbrahimin mövqes(n)i, təhlükəsizlik və həcc-

dır." Ardından: "kim oraya girsə..." və "Allahın insanlar üzərindəki..."

ifadələrinə yer verilmişdir. Ki bu iki cümlə, iki xəbər olaraq

istifadə edilərkən bir də inşas(n)ı bir hökm əhatə edirlər. Bu, Quranın maraqlı

üslubunun diqqətə dəyər xüsusiyyətlərindən biridir. Bu üslubun

bir gərəyi olaraq bəzən, bir məqsədi vurğulamağa dönük bir

ifadə, başqa bir məqsədə vasitəs(n)i olaraq istifadə edilər. Beləcə bu məqsəd

əvvəlkinin yerinə qoyulmuş olar. Ondan ona keçiş edilər ki, iki fayda

birdən əldə edilsin, iki istiqamət də qorunmuş olsun. Birindən xəbər

verərkən onun sözünün eynilə rəvayət edilməsi və köçürülməsi

kimi.

Bu tətbiqə bu ayələri nümunə göstərə bilərik: "Bütünü, Allaha,

mələklərinə, kitablarına və elçilərinə inandı. ONun elçiləri arasında

heç birini ayrıt etmərik." (Bəqərə, 285) "Rəbbi mövzusunda İbrahimlə

mübahisə/müzakirəyə girəni görmədinmi?..." (Bəqərə, 258) "Ya da...

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................301

bir şəhərə uğrayan kimisini?" (Bəqərə, 259) Bu ayələrin ikincisini

təfsir edərkən, bu tərz istifadədəki incəliyə işarə etmişdik. Bu

ayələri də eyni kateqoriyada araşdıra bilərik: "Malın da, uşaqların

də bir fayda təmin edə bilmədiyi gündə." Ancaq Allaha səlim bir ürək

ilə gələnlər başqa." (Bu-rə, 89) "Amma yaxşılıq, Allaha... iman edəndir."

(Bəqərə, 177) Bu son ayədə, yaxşılıq, yaxşılıq edənin yerinə qoyulmuşdur.

Yenə bu ayə də buna bir nümunə meydana gətirməkdədir: "İnkar edənləri

(çağıranı)n nümunəs(n)i eynilə qışqırıb çağırmadan başqa bir şey eşitməyən

qışqıran kimsənin nümunəs(n)i kimidir." (Bəqərə, 171) Quran-

Kərimdə iştirak edən bir çox nümunə də eyni xüsusiyyətə malikdir.

Bu səbəbdən: "Orada açıq-aşkar ayələr və İbrahimin mövqes(n)i vardır...

aləmlərə qarşı..." ayəsinin ahəngi, aşağıdakı ayənin ahəngini,

tar-zını xatırlatmaqdadır: "Qulumuz Eyyubu da xatırla. Hanı o:

"Hərhalda şeytan, mənə qəhr edici bir acı/ağrılı və əzab toxundurdu"

deyə Rəbbinə səslənmişdi. Ayağını depret. İşdə yuyunacaq və içki/içəcək

soyuq su, deyə vəhy etdik. Qatımızdan ona bir rəhmət və təmiz

ağıl sahiblərinə bir öyüd olmaq üzrə ailəsini və onlarla birlikdə

bir bənzərini də bağışladıq. Və əlinə bir dəstə al/götür, beləcə onunla

vur və andını pozma. Həqiqətən, biz onu səbr edici tapdıq. O, daimə

Allaha yönəlib dönən biriydi." (Sad, 41-43)

Bu söylədiklərimiz, bəzilərinin cümlənin əvəz olmasını əsas

alan/sahə qiymətləndirmələrindən fərqlidir. Əgər mütləq əvəz olacaqsa,

bu vəziyyətdə ən uyğun olanı: "İbrahimin mövqes(n)i" ifadəsinin

əvəz, sonrakı iki cümlənin də mahzuf iki əvəzə dəlalət edən yenidən

başlamış cümlə olmasıdır. Dolaysıyla ayənin təqdiri şərhi

belə olar: "Orada açıq-aşkar ayələr vardır, İbrahim mövqes(n)i,

girənlərin təhlükəsizlikdə oluşları və güc çatdıranların Kəbəni həcc etmələri."

Bu faktların hər birinin, reallaşmaları vəziyyətində uca Allaha

dəlalət edən, ONun ulu mövqesini xatırladan ayələr olduğunda

şübhə yoxdur. Çünki ayə; hər hansı bir şeyə bir şəkildə dəlalət

edən bir əlamətdən başqa bir şey deyil. Görəsən dünya əhli

302........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

nin gözündə, hansı al/götürə-met uca Allaha dəlalət etmək və ONun

ulu mövqesini xatırlatma baxımından Hz. İbrahimin mövqesindən,

hər girənin təhlükəsizlikdə olduğu Hərəmdən, milyonlarla insanın

hər il təkrarlanan, gecə və gündüz keçməsiylə keçməyən, silinməyən

bir mövsümdə yerinə yetirdiyi ibadətlərdən və

menasikten daha açıq və daha böyükdür.

Hər ayənin, fövqəladə olması, təbiət qanunlarına uyğun gəlməməsi

xüsusuna gəlincə; belə bir zərurət yoxdur. Ayənin ləfzi də an-

lamı etibarilə belə bir çıxarsamağa dəlalət etməz. Quranda keçən

"ayə" anlayışları da bu mənala məhdud deyil. Uca Allah bir

ayədə belə buyurur: "...heç bir ayəs(n)i neshetmeyiz və ya unutdurmarıq

ki..." (Bəqərə, 106) Bu ayə qəti olaraq, şəriət daxilində

qüvvədən qaldırılan hökmləri nəzərdə tutmaqdadır. Bir başqa ayədə

belə buyurulur: "Siz, hər yüksəkcə yerə bir (ayə) abidə tikib

əylənib əylənirsinizmi?" (Şuəra, 128) Bunun kimi bir çox ayədə

"ayə" anlayışı, möcüzə və fövqəladə işarə kimi mənaların xaricində

istifadə edildiyinə şahid oluruq.

Bundan, bəzi təfsirçilərin "mövqe"nin bir möcüzə oluşunu vurğu-

lamada israr etmələrinin və "təhlükəsizlik" faktıyla "həcc" faktını,

"ayə" anlayışının xaricində göstərmə səylərinin əsassızlığı

də açıqlığa qovuşmuş olar.

Yenə digər bəziləri də "açıq-aşkar ayələr"lə Kəbəyə xas başqa

faktların nəzərdə tutulduğunu söyləmişlər. (Biz bu faktları şüurlu bir

seçim olaraq burada sıralamadıq. Diləyən uzun təfsir kitablarından

zikr edilən bu faktları öyrənə bilər.) Bu yanaşmanın təməlində "ayə"

anlayışını, möcüzə və fövqəladə şey şəklində qəbul etmək yatır.

Daha əvvəl də ifadə etdiyimiz kimi buna bağlı qəti bir dəlil yoxdur.

Doğrusu: "Kim oraya girsə təhlükəsizlikdədir." ifadəsi, qanuni bir

hökmü şərhə istiqamətlidir, varoluşsal bir xüsusiyyəti deyil. Ancaq

şurası açıqdır ki, xəbər vermə xüsusiyyətli bu cümlə ilə təhlükəsizliyə bağlı

keçmiş bir yasamadan xəbər verilir. Bunu Hz. İbrahimin,

İbrahim və Bəqərə surələrində yer verilən duasından da algılayabi

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................303

liriz. Necə ki bu, cahiliyyə Ərəbləri arasında Peyğəmbərimizin

(s. a. a) göndərilişindən əvvəl, Hz. İbrahimin dövrünə qədər söykən/dözən

bir haqq olaraq Kəbəyə tanınmış və güdülərdi.

"Təhlükəsizlik"lə nəzərdə tutulan xüsusun, fitnələrin və böyük hadisələrin

Ha-remdə meydana gəlmədikləri, Kəbəni təsir etmədikləridir, şəklindəki

iddiaya gəlincə; Hərəmdə bir çox döyüşlərin, mukatelelerin,

təhlükəsizliyi pozuntu edici inkişafların meydana gəlmiş olması bu iddianı

çürütməkdədir. Xüsusilə bu ayənin enişindən əvvəl bölgədə yaşananlar

bu gerçəyi ortaya qoymaqdadır. Uca Allahın: "Görmədilər

mi ki, ətraflarında insanlar qaçırılarkən biz Hərəmi etibarlı etdik?"

(Ənkəbut, 67) şəklindəki buyruğu, ən çox Hərəmdə təhlükəsizliyin

qalıcılığına və davamlılı-ğine işarə edər. Bunun səbəbi də insanların

Kəbəyə göstərdikləri hörmət, İbrahimin şəriətdə etibarlı

olan toxunulmazlığıdır. Nəticədə insanların bu rəftarı, uca Allahın

qoyduğu, qanuniləşdirdiyi hökmdən qaynaqlanmaqdadır.

Eyni

şəkildə, Hz. İbrahimin diliylə köçürülən, "Rəbbim, bu

şəhəri etibarlı et." (İbrahim, 35) "Rəbbim, bunu bir etibarlı şəhər et."

(Bəqərə, 126) şəklindəki duada görüldüyü kimi, o Məkkənin etibarlı

bir yer qılınmasını istəməkdədir. Uca Allah da onun duasını qəbul

edərək, orada təhlükəsizliyə bağlı bir hökm qoymuş, insanların könüllü

olaraq oraya yönəlmələrini təmin etmişdir. Beləcə insanlar bu

diyarın etibarlılığını qəbul etməkdədirlər.

"Ona bir yol tapıb güc çatdıranların Evi həcc etməsi Allahın insanlar

üzərindəki haqqıdır." "Hicc" (Həcc şəklində də oxunmuşdur.); yönəlmək,

nəzərdə tutmaq deməkdir. Daha sonra, xüsusi olaraq şəriətin

təyin etdiyi ölçülər daxilində Kəbəyə çatma, yönəlmə mənasında

istifadə edilmişdir. "Sebilen=bir yol" sözü "istetaa=güç çatdırma" sözündən

şikayət mövqesindədir.

Ayə, həcc hökmünün Hz. İbrahim (ə.s) zamanında qüvvəyə

qon/qoyulan hökmün davam etdirildiyini, yürürlülüğünün etibarlı olduğunu

ifadə etməkdədir. Hz. İbrahimə istiqamətli xitabı ehtiva edən bu ayə də

bunu dəstəkləməkdədir: "İnsanlar içində həcci eşitdir." (Həcc, 27)

304........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Buradan hərəkətlə anlayırıq ki: "Allahın insanlar üzərindəki haqqı"

deyə başlayan ifadə: "Kim oraya girsə təhlükəsizlikdədir." ifadəsiylə

eyni ahəngə malikdir. Dolanısıyla bu ifadə də keçmiş bir qanuni

hökmü xəbər verməkdədir. Hərçənd yenidən qüvvəyə qoymaq şəklində

bir yeni hökm də ola bilər; ancaq əvvəlki qiymətləndirmənin

daha yerində olduğu ayənin axışından daha açıq bir şəkildə aydın olmaqdadır.

Bu gizliliyi ol/tapılmayan diqqətə çarpan bir xüsusdur.

"Kim küfrə sapsa, şübhəsiz, Allah aləmlərdən müstağnidir." Ayədə

keçən "küfr"dən məqsəd, detallara, furua bağlı küfrdür.

Namazı tərk etmək və zəkatı verməmək şəklindəki küfr yanı.

Bu səbəbdən "küfr" bu ayədə "tərk" mənasında istifadə edilmişdir. Bu i-

fade, səbəb olunanın və ya əsərin səbəb və ya mənşə yerinə konuluşuna

nümunə meydana gətirməkdədir. Necə ki: "Allah... müstağnidir" sözü

də xəstəliyin malul yerinə konuluşuna bağlı bir nümunədir. Bu səbəbdən

ayənin semantik bucaqlımı

belədir: "Kim həcc ibadətini tərk etsə, o,

Allaha hər hansı bir zərər verə bilməz. Çünki Allah aləmlərdən müstağnidir,

onlara ehtiyacı yoxdur."