Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

2- Möhkəm Ayələrin Kitabın Anası Olmasının Mənası nədir?

Bir qrup insan mövzuya bağlı olaraq belə bir qiymətləndirmə

etmişlər: Möhkəm ayələrin kitabın anası olması, kitabın təməlini

meydana gətirmələri mənasını verər. Dinin qaydaları və əsl prinsipləri

bunlara söykən/dözər. Bu səbəbdən bunlara həm inanılar, həm də bunlara

görə əməl edilər. Dinsə, inanclar və əməllər sistemindən başqa

bir şey deyil. Təşbehli ayələrə gəlincə, bunların mənaları

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 299

diqqətə çarpan deyil; ifadə etdiyi mənada qarışıqlıq və bənzərliklər söz

mövzusudur. Buna görə bu xüsusiyyətdə olan ayələrə inanılar; ancaq

məzmunlarına görə əməl edilməz.

Təşbehli ilə əlaqədar olaraq təqdim etdiyimiz fikirləri araşdırdığın

zaman bunu bilərsən: Mövzuya bağlı olaraq üzərində durulan görüşlər

arasında bir neçə dənəsinin belə bir nəticə, belə bir yanaşmas(n)ı

tələb etdiyi açıqdır. Onlar, təşbehli ayələrə təşbehli deyilməsinin

səbəbi, çatılması və başa düşülməsi çətin olan şərhlər ehtiva etmələri

fikiridir. Ya da lafızla əlaqədar tərəddüdləri ortadan qaldırmada əsas

alınan ağılı üsul, lüğətə və insanların uyğun gəldikləri prinsiplərə baş

vuraraq təşbehlilərin ehtiva etdikləri məlumatları tam olaraq və ya bir az

olsun anlamanın və teşabüh vəziyyətini ortadan qaldırmanın

mümkün olduğunu müdafiə edən görüşdür.

Başqa bir qrup da bunu söyləmişdir: Möhkəm ayələrin kitabın

anası olmasının mənas(n)ı, təşbehli ayələrin onlara çevirilməsi

lazım olduğudur. Ancaq, bu çevirmənin mahiyyəti və xüsusiyyəti ilə əlaqədar

görüşlər, bu nöqtədə fərqlilik ifadə etmişdir. Bu yanaşma içində olan

bəzilərinin sözlərindən aydın olan budur: Çevirməkdən məqsəd,

təşbehlilərin yalnız imanla məhdudlaşdırılmalarıdır. Hərəkəti əməl isə,

möhkəm ayələrə görə təyin olunmalıdır. Eynilə, mensuh ayə kimi. Bu

növ ayələrə inanılar, ancaq əməl söz mövzusu olduğundan nasih

olan ayələr əsas alınar. Bu görüş, dərhal əvvəlindəki fikirdən

çox fərqli deyil.

Digər bəzilərinin meyli isə, möhkəm ayələrin kitabın anası

olmasının mənas(n)ı, möhkəm ayələrin təşbehli ayələri şərhləri,

içəridəkiləri bənzəmə vəziyyətini ortadan qaldırmalarıdır.

Doğru olan bu üçüncü görüşdür. Çünki "kitabın anası..."

ifadəsinin işarə etdiyi analıq anlayışının ifadə etdiyi məna,

artıqdan bir diqqəti əhatə etməkdədir. Bu da yuxarıda təqdim etdiyimiz

görüşlərin ilkində, ana anlayışının mənas(n)ı olaraq təqdim edilən "təməl"

anlayışından daha xüsusi bir məna ehtiva etməkdədir. Çünki 'ana'

sözündə, xüsusi bir şəkildə, çevrilə vurğu edilməkdədir. Türeyiş

və artıma anadan qaynaqlanan bir vəziyyətdir. Bu, ananın bir

300 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

anadan qaynaqlanan bir vəziyyətdir. Bu, ananın bir parçasıdır. Do-

layısıyla, bu ifadədən təşbehlilərin möhkəmlərə dönüb söykən/dözən,

onlardan bir budaq kimi uzanan mənalar, medlullar ehtiva etdiyi mesajı

verilməkdədir. Bu da möhkəmlərin təşbehliləri açıqlayıcı

olduqları nəticəsini gətirməkdədir.

Kənar yandan, təşbehlilər, məqsədlərindəki bənzəmə və

naməlumluq vəziyyətindən ötəri təşbehli olaraq

xarakterizə edilmişlər, şərhlərinin ol/tapılmasından ötəri deyil.

Çünki daha əvvəl də söylədiyimiz kimi, şərh faktı, həm möhkəm,

həm də təşbehli üçün etibarlıdır. Bilindiyi kimi, Quranın bir qisimi,

bir qisimini təfsir edər. Bu səbəbdən təşbehlilərin də bəzi ayələr

tərəfindən təfsir edilmələri lazımdır. Bu da möhkəm ayələrdən

başqası deyil. Bunun nümunəs(n)i uca Allahın bu sözüdür: "Rəbbinə

baxıb-dayanar." (Qiyamət, 23) Bu ayə təşbehli bir ayədir. Bu ayə:

"ONun bənzəri olan heç bir şey yoxdur." (Şura, 11) ayəsinə və

"Gözlər ONU idrak edə bilməz." ayəsinə çevirilmək surətiylə

mənasının belə olduğu aydın olar: Burada haqqında danışılan baxış və fikirdən

məqsəd, maddi baxış və görüş deyil. Uca Allah bir

ayədə belə buyurmuşdur: "Onun gördüyünü könül yalanlamadı.

Yenə də siz gördüyü şey üzərində onunla mübahisə et/müzakirə edəcəksinizmi?

And olsun, onu bir başqa enişdə görmüşdü... And olsun, o, Rəbbinin

ən böyük ayələrindən olanı gördü." (Nəcm, 11-18) Burada, ürəyə

xas bir görmə hərəkətinin varlığı qəti olaraq ifadə edilir. Bu

'görmədən məqsəd düşüncə də deyil. Çünki düşüncə,

təsdiqləmək və zehni bileşimle elin idilidir. Görmə isə, bir şeylərlə

elin idilidir. Buradan hərəkətlə anlayırıq ki, bu baxışdan məqsəd,

ürəyin yönelişidir və bu, maddi və ya ağılla əlaqədar zehni bir yöneliş

deyil. Digər təşbehlilər üçün də eyni vəziyyət etibarlıdır.

3- Şərhin Mənası nədir?

Bəziləri şərh anlayışını, "bir ifadə ilə nəzərdə tutulan şey" mənasına

gələn təfsir sözü ilə şərh meylindədirlər. Bir qisim ayədən

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 301

nəzərdə tutulan xüsuslar zəruri olaraq bilindiyinə görə, təbii olaraq:

"Fitnə çıxarmaq və şərhini (şərhini) etmək" ifadəsində keçən

şərhdən məqsəd, təşbehli ayədən nəzərdə tutulan mənadır. Bu halda,

bu qiymətləndirməyə görə, təşbehli ayələrin mənalarını

Allahdan başqa heç kim bilməz. Ya da Allahdan və elmdə dərinləşənlərdən

başqa kimsənin bilməsi mümkün olmaz.

Bir başqa qrup da bu fikiri irəli sürmüşdür: Şərh anlayışı ilə

nəzərdə tutulan məna: Sözün zahirinin ifadə etdiyi mənanın tərsidir.

Ləfzin bu mənada istifadə edilməsi yayılmış, bu məna ləfzin ikinci

həqiqi mənasıymış kimi qəbul edilər olmuşdur. Halbuki daha əvvəl,

sözük, mütləq çevirmə və ya mərci mənasında qiymətləndirilərdi.

Hər vəziyyətdə, bu məna, son qurşaq təfsir alimləri arasında

məşhurluq qazanmışdır. İlk məna isə ilk qurşaq təfsirçilər arasında

ala bildiyinə məşhur idi. Bu məzmunda, şərhin mənasının bilinməsini

sırf Allaha xas edənlərlə, həm Allahın həm də elmdə dərinləşənlərin

bunların mənalarını belə biləcəyini müdafiə edənlər arasında hər hansı

bir fərq yoxdur. Necə ki İbni Abbasın belə dediyi rəvayət

edilər: "Mən elmdə dərinləşənlərdən biriyəm; mən onun şərhini bilərəm."

Digər bir qrupun mövzuya bağlı fikiri belədir: Şərh, ayənin ehtiva etdiyi

mənalardan biridir və bu mənas(n)ı Allahdan və ya Allah və

elmdə dərinləşənlərdən başqa kimsə bilə bilməz. Ayrıca bu məna

ləfzin zahiri mənasına tərs düşməz. Bu vəziyyətdə qarşımıza belə

bir vəziyyət çıxır: Təşbehli ayənin, bir-birinin altında gizli birdən

çox mənas(n)ı vardır. Bu mənaların bəzisi, ləfzin dərhal altındadır,

bu səbəbdən bu cür mənaları hər kəs rahatlıqla qavraya bilər. Bunların

bir qisimi, lafızdan olduqca uzaq dərinlərdədir; ancaq uca Allah

və ya ONunla birlikdə elmdə dərinləşənlər bunları belə bilərlər.

Bu uzaq mənaların lafızla elin idilərinin mahiyyəti çərçivəsində

fərqli görüşlər irəli sürmüşlər. Çünki, bunların lafızdan

nəzərdə tutulduqları göz qarşısında saxlanıldığında, tək bir izahatla,

bir tək sahədə, paralel halında və yan-yana ifadə edilə bilməyəcəkləri

qətidir. Əks halda, ləfzin bir mənadan çoxu üçün

302 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Əks halda, ləfzin bir mənadan çoxu üçün istifadə edilməsi lazım olacaq.

Bununsa, caiz olmadığı əlaqədar elmdə açıqlanmışdır. Bu səbəbdən

bunların bir meridian içində silsilə/seriallı mənalar şəklində olmaları bir

zərurət olaraq ortaya çıxar. Bu məzmunda belə deyilmişdir:

Bunlar, ləfzin mənasının gərəkləridir. Ancaq bunlar dalbadal sıralanan

gərəklər olaraq qiymətləndirilməlidirlər. Buna görə ləfzin əsl

bir mənas(n)ı vardır. Bu mənanın bir gərəyi, gərəyin də bir gərəyi vardır.

Və bu zəncir bu şəkildə davam edər.

Yenə deyilmişdir ki: Bunlar qərbin zahirin üzərinə tərtib edilməsi

kimi üst-üstə mənalar şəklindədirlər. Bilinən, aydın olan mənanın

iradə edilməsi, ləfzin mənasının və qərbinin iradə edilməsi

deməkdir. Qərbin iradə edilməsi bunun özünün iradə edilməsinin

eynisidir. Eynilə: "Mənə su ver" deməyin kimi. Bu ifadə suyu istəmənin

yanında, susuzluğun aradan qaldırılmasını və yaranmala əlaqədar bir ehtiyacın

qarşılanmasını, varoluşsal bir kamalın reallaşdırılmasını

istəmənin özüdür. Burada dörd əmr və dörd istək söz mövzusu

deyil. Tam tərsinə bəzisi bəzisinin içində olan faktların eynisi

olan su içməklə əlaqədar bir tək istək söz mövzusudur. Su içmə bunlarla

elin idilidir və onlara söykən/dözməkdədir.

Mövzuya bağlı olaraq ortaya atılan bir dördüncü görüş də belədir:

Şərh, sözük vasitəçiliyi ilə nəzərdə tutulan mənalar növündən bir şey

deyil. Tərsinə şərh, sözə dayaq meydana gətirən obyektiv bir faktdır.

Əgər söz, əmr və qadağan kimi inşas(n)ı bir hökm xüsusiyyətində isə, şərhi,

hökmün inşasını, qoyulmasını və qanuniləşdirilməsini tələb edən

məsləhətdir. Buna görə: Namaz qılın." sözünün şərhi, namaz qılan

insanın özü ilə qaim olan zehin xarici nurani bir vəziyyətdir. Onu

çirkin həyasızlıqlardan və münkərdən saxlayar.

Əgər xəbər xüsusiyyətli bir söz isə və bu söz də keçmiş hadisələrdən

xəbər verirsə, bu sözün şərhi, keçmiş zaman ərzində meydana

gəlmiş olan hadisənin özüdür. Keçmiş Peyğəmbərlərin və

cəmiyyətlərin başından keçən hadisələri ehtiva edən ayələr kimi. Bu cür

ayələrin şərhi, keçmişdə meydana gələn hadisələrin özüdür.

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 303

Əgər xəbər xüsusiyyətli söz, indiki zamanda meydana gələn və ya

gələcəkdə meydana gələcək olan bir hadisədən danışırsa, bu

iki ayrı

şəkildə ola bilər:

a) Xəbər verilən fakt duyğularla qəbul edilən və ağıl vasitəsilə

qavranan bir şey olar. Bu vəziyyətdə şərhi, objeler dünyasında yaşanan

hadisənin özüdür. Bu ayələr buna nümunə göstərilə bilər: "İçinizdə

onlara xəbər daşıyanlar vardır." (Tövbə, 47) "Rum orduları uduzmaya

uğradı. Yaxın bir yerdə. Amma onlar, uduzmalarından sonra

məğlub et/yeyiləcəklər. Bir neçə il içində." (Rum, 2-4)

b) Xəbər verilən fakt, qiyamət günü, qiyamətin qopacağı an,

ölülərin toplanması, insanların hesaba çəkilməsi, əməl dəftərlərinin

dağıt/paylanması kimi dünyəvi duyul/eşidilərəmik tərəfindən qəbul edilə bilməyən

və ağıllarımız vasitəsilə qavrana bilməyən gələcəyin pərdəsinin gerisindəki

qeybi bir məsələ olar, ya uca Allahın sifətlərinin və hərəkətlərinin

mahiyyəti kimi zamandan və ağılların anlayışa sahələrindən

aşan bir xüsus olar. Bunların şərhi də onların obyektiv həqiqətlərinin

özüdür.

Bu qisim ilə, yəni Allahın sifətlərinin və hərəkətlərinin vəziyyətini və

bunlarla elin idili olub qiyamət və bənzəri xüsusların mahiyyətini açıqlayan

ilə digər qisimlər arasındakı fərq, digər qisimə girən ayələrin

şərhlərini bilmənin mümkün olmasıdır. Bunların şərhini bilməksə

mümkün deyil. Bunların gerçək mahiyyətlərini ancaq uca Allah

bilər. Heç şübhəsiz, elmdə dərinləşənlər, uca Allahın öyrətməsi

nəticəs(n)i, ağıllarının ala biləcəyi qədəriylə bunların şərhlərini bir ölçüdə

qavraya bilərlər. Şərhin gerçək mənada bilinməsinə gəlincə,

uca Allah bu sahəs(n)i özünə xas etmişdir.

Bura qədər dörd ana başlıq altında təqdim edilənlər şərh anlayışının

mənas(n)ı ilə əlaqədar olaraq təfsir alimlərinin yanaşma tərzinin xülasəsidir.

Mövzuyla əlaqədar olaraq başqa qiymətləndirmələr edilmişdir; ancaq

bunlar, müdafiəçiləri qəbul etməsələr də ilk görüşün detalları

xüsusiyyətindədir.

304 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Məsələn bunlardan birinə görə, təfsir şərhdən daha ümumi bir

məna ifadə etməkdədir. Təfsir ümumiyyətlə sözüklər və müfretlerle ilə

əlaqədar olaraq istifadə edilər. Şərh isə daha çox mənalar və cümlələr haqqında

istifadə edilər. Şərh anlayışı ümumiyyətlə ilahi kitablarla əlaqədar olaraq

istifadə edilərkən, təfsir ifadəsi həm onlarla, həm də başqa kitablarla

əlaqədar olaraq istifadə edilməkdədir.

Yenə bu cür detal xüsusiyyətli fikirlərdən birinə görə, təfsir, yalnız

bir istiqamətdə açıqlanma ehtimalı olan ləfzin mənasının açıqlanması

mənasında istifadə edilən bir anlayışdır. Şərh isə, çıxarsama

üsuluyla birdən çox ehtimallar arasında birinin təyin olunması an-

lamında istifadə edilən bir anlayışdır.

Bir başqa qiymətləndirmədə isə, belə deyilməkdədir: Təfsir

lafızdan qəti olaraq başa düşülməsi lazım olan mənanın təyin olunması,

şərh isə, lafızdan qəti olaraq aydın olmayan olabiləcək mənalardan

birinin seçilməsi mənasında bir səydir. Bu görüş bundan

əvvəlkinə yaxındır.

Bir başqa görüşə görə, təfsir, lafızdan nəzərdə tutulan mənanın dəlilinin

açıqlanması, şərh isə, lafızdan nəzərdə tutulan mənanın gerçək

ölçülərinin təyin olunmasıdır. Məsələn uca Allah bir ayədə belə

buyurmaqdadır: "Şübhəsiz sənin Rəbbin müşahidə etmə yerindədir."

(Fəcr, 14) Bu ifadənin təfsiri belədir: Bu ifadədə keçən "mirsad"

sözü, "rasede-yersudu" hərəkətinin "mif'al" qəlibinə uyğunlaşdırılmış

şəklidir və nəzarət etmək mənasını verər. Bu ifadənin şərhi isə belədir:

"Allahın əmrlərini yüngülə al/götürməkdən və onlardan qafil olmaqdan

qaçınmaq lazımdır."

Başqa bir görüşə görə, təfsir, ləfzin zahiri mənasının açıqlanması,

şərh isə, ləfzin içindən çıxılmaz səviyyədəki çətin aydın olar an-

lamının açıqlanması deməkdir.

Bir başqa fikirdə isə, belə deyilməkdədir: Təfsir rəvayətlə

elin idili bir anlayış, [ayənin mənasını rəvayət vasitəsilə anlamağa

işlə/çalışmaq] şərh isə, dirayetle elin idili bir anlayışdır. [Ayənin mənasını

təfəkkür və düşüncəylə şərhə istiqamətli səydir.]

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 305

İrəli sürülən bu fikirlərdən birində əsas olan fikir belə ifadə

edilməkdədir: Təfsir, təbii/tabe olmağa və işitsel mənalarla əlaqədardır. Şərh

isə, məntiqi çıxarsamalar və görüş təyin etməklərlə elin idilidir.

Bura qədər işarə etdiyimiz bu yeddi görüş, əslində, daha əvvəl

nəql etdiyimiz ana fikirlərdən ilkinin bir detalından başqa

bir şey deyildirlər. Daha əvvəl işarə etdiyimiz bu ana fikirlə əlaqədar

olaraq tənqidi mənada söylədiklərimiz bunlar üçün də etibarlıdır.

Hər vəziyyətdə bu dörd ana fikirlə bunların detalı sayılan digər

görüşlərə söykən/dözüb etibar etməmək lazımdır.

Tənqidimizi yığışdıracaq olsaq: İndiyə qədər etdiyimiz

şərhlərdən bunu öyrənmiş ol/tapılırsan: Bir ayənin şərhi,

zahirinə uyğun və zidd olaraq ayənin işarə etdiyi mənalardan

hər hansı biri deyil.

Əksinə, şərh, zehin xarici obje növü bir faktdır. Amma hər zehin xarici

obje də deyil. Bu səbəbdən hər hansı bir xəbərin zehin xarici obyektiv

qarşılığı onun şərhi olmaz. Tərsinə, burada zehin xarici xüsusi bir fakt

söz mövzusudur. Bu faktın ifadəylə elin idisi, nümunə verilənin örnəklə,

qərbin zahirle elin idisi kimidir.

Məsələni daha detallı bir şəkildə ələ alacaq olsaq: Yuxarıda

təqdim edilən ana fikirlərdən ilkiylə əlaqədar olaraq bunu söyləyə bilərik: Bu

görüş heç olmasa, Qurandakı bəzi ayələrin şərhlərinin, yəni təfsirlərinin,

yəni ləfzi medlullerinden nəzərdə tutulan mənaların ümumi an-

layışlar tərəfindən qavrana bilməməsini tələb edir. Halbuki Quranda bu

vəziyyətdə olan bir tək ayə yoxdur. Şəxsən Quran özünün bütün

anlayışlar tərəfindən qavranmaq üzrə göndərildiyini ifadə etməkdədir.

Bu səbəbdən bu fikiri müdafiə edən insanların, təşbehli ayələrin,

bəzi surələrin başında olan bir-birindən qopuq hərflər olduğunu

əsas alan/sahə fikiri mənimsəməkdən başqa çarələri yoxdur.

Çünki yalnız, bunların mənalarını ümumi anlayış qavraya bilməz. Bu

yanaşmas(n)ı əsas al/götürüb müdafiə etmələri vəziyyətində də yenə bu tənqid

edilə bilər: Elə bir yanaşmaya heç bir dəlil yoxdur. Sırf şərh sözü,

çevril mənasını ehtiva edir və təfsir sözü də çevril mənasından

306 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

tamamilə mücərrəd deyil deyə, şərhin təfsir olması lazım deyil. Necə ki

ana övladlarının bir mənada mərcisidir, amma şərhi deyil. Başçı,

başında ol/tapıldığı kəslərin mərcisidir, şərhi deyil.

Qaldı ki fitnə çıxarmağı istəmək ayədə, təşbehliliyin müstəqil

bir xüsusiyyəti olaraq ön plana çıxarılmışdır. Bu isə, bəzi surələrin

başlarındakı bir-birindən qopuq hərflərin xaricindəki ifadələrdə rast gəlinilən

bir xüsusiyyətdir. Çünki, İslam dünyasında ortaya çıxan fitnələrin

böyük bir qisimi hökmlərin xəstəliklərinə və sifət və bənzəri ayələrə

təbii/tabe olmanın nəticəs(n)i meydana gəlmişlər.

İkinci fikirlə əlaqədar olaraq bunu söyləyə bilərik: Bu fikiri mənimsəməmiz

vəziyyətində Quranda zahirinə zidd mənalar

arzu edilən bəzi ayələrin iştirak etdiyini və bu ayələrin möhkəm

ayələrlə ziddiyyət təşkil edərək dində fitnəyə gətirib çıxaracaqlarını qəbul etməmizi

tələb edir. Bu qiymətləndirmənin çatacağı nəticə budur: Quran ayələri

arasında ixtilaf vardır və bu ixtilaf ancaq bəzi ayələrin zahiri

mənalarının tərsinə şərh olunmalarıyla ortadan qalxar, insanların

böyük əksəriyyəti də söz mövzusu ayələrin zahiri mənalarıyla uyğun gəlməyən

bu batini mənalarını da bilə bilməzlər. Bu isə, uca Allah'

ın bu ayədə vurğuladığı gerçəklə uyğun gəlməməkdədir: "Onlar bibi/hələ

Quranı yaxşıca düşünmürlərmi? Əgər o, Allahdan başqasının

qatından olsaydı, şübhəsiz içində bir-birini tutmaz bir çox şey

(ixtilaflar) tapardılar" (Nisa, 82)

Çünki, əgər bir ayənin digər bir ayələ meydana gətirdiyi fərz edilən

ziddiyyət: "Bu ayələrin biriylə və ya ikisiylə zahiri ifadələrin işarə

etdiyi mənanın xaricindəki bir xüsus nəzərdə tutulmuşdur. Ya da öz deyimləriylə

Allahdan başqa kimsənin bilməyəcəyi şərhi bir məna

ön görülmüşdür." demək surətiylə ortadan qalxacaq olsaydı, ayənin

təqdim etdiyi dəlil doğru olmazdı. Çünki -onların deyimiylə- ixtilafın

şərhlə ortadan qaldırılması, bütün ifadələrdə, hətta Allaha aid olmayan

sözlərdə belə mümkün bir şeydir. Çünki ixtilafın şərh yoluyla

ortadan qaldırılması, Quranın bəşər sözü olmadığına və Allahın

kəlamı olduğuna dəlil meydana gətirə bilməz. Çünki hər söz, hətta yalan və

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 307

əbəs olduğu qəti olan bir söz belə, zahiri göz ardı edilərək şərh

yoluyla doğru və haqq olaraq əks etdirilə bilər. Bu səbəbdən bu anlama

ixtilafın bir kəlam məcmuəsindən ortadan qaldırılması o sözün

vəziyyətlərin fərqliliyindən, görüşlərin ziddiyyət təşkil etməsindən, yanılmadan,

unutmadan, səhv etmədən və zamanın keçməsiylə birlikdə

qüsurlarını görüb aradan qaldırmaqdan münəzzəh olan uca Allahın sözü

olduğuna dəlalət etməz. Necə ki ayədə təqdim edilən dəlil buna istiqamətlidir.

Çünki ayə açıq bir dəlil olaraq Quranın hər kəsin anlamasına

təqdim edildiyini, araşdırmaya, düşünməyə və dərs etməyə açıq

olduğunu vurğulamaqdadır. Quranda Ərəb dilinin zahirinə tərs

düşən bir məna nəzərdə tutulan hər hansı bir ayə yoxdur. Quranda

bilməcə və göz bağlamaca yoxdur.

Üçüncü fikirlə əlaqədar olaraq bunu söyləyə bilərik: Quranda ayələrin,

bəzisi bəzisinin üstündə və bəzisi də bəzisinin altında olacaq

şəkildə sıralanmış mənalar əhatəsi, düşünmə, dərs etmə nemətindən

məhrum olanlardan başqa heç kimin inkar edə bilməyəcəyi

bir faktdır. Ancaq, bu mənaların bütünü -xüsusilə bunların əsl

mənanın gərəkləri olduğunu söyləsək- ləfzin işarə etdiyi fərqli

medlullerdir. Bu da dinləyicinin anlayışı, zəkası və qavrayışına görə

dəyişər. Bu isə uca Allahın şərhin xüsusiyyətiylə əlaqədar olaraq işarə et-

tiği bu xüsusla uyğun gəlməməkdədir: "Onun şərhini Allahdan başqası

bilməz." Çünki uca məlumatlar və incə məsələlər haqqında zehinlər

təqva və nəfsin təmizliyi məzmununda fərqlilik ifadə etməzlər.

Ancaq burada üstün zəkanın olub olmaması fərqliliyə səbəb ola bilər.

Hərçənd təqva və nəfsin təmizliyi tərtəmiz ilahi bacarığın başa düşülməsi

barəsində köməkçi və təsirlidir; ancaq bu, dövran (davamlı)

və səbəbdənlik növündə bir təsir sayılmaz. Necə ki: "Onun şərhini

Allahdan başqası bilməz." ifadəsinin zahiri də bunu gücləndirməkdədir.

Dördüncü fikirlə əlaqədar qiymətləndirməmiz də belədir: Bu görüş,

bir baxımdan məqsədəuyğun olmaqla birlikdə, bir başqa baxımdan səhvdir.

Şərhin sırf təşbehli ifadələrlə məhdud olmadığı əksinə Quranın

308 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

bütününün bir şərhinin ol/tapıldığını və şərhin ləfzin obyektiv qarşılığı

növündən bir şey olmadığı, tərsinə sözün söylənişinə dayaq meydana gətirən

zehin xarici bir fakt olduğunu ifadə etməsi baxımından məqsədəuyğundur;

ancaq keçmişdə yaşanan və gələcəkdə yaşanacaq olan hadisələrlə

əlaqədar xəbərlərin konkret qarşılıqlarına çatana qədər sözün əhatəsiylə

elin idili bütün zehin xarici faktların sözün şərhi olaraq xarakterizə edilməsi

baxımından yanılmaya düşülmüşdür. Bir yanılma da şərhini uca

Allahdan başqa kimsənin bilmədiyi təşbehli xüsusiyyətinin sifətlərdən

və qiyamətdən danışan ayələrlə məhdudlaşdırılmasıdır.

Şərhinə gəlincə: Bu vəziyyətdə: "Şərhini etmək üçün."

ifadəsində keçən şərh anlayışından məqsəd ya əvəzliyin kitaba

çevirilməsi surətiylə Quranın şərhidir. Ki bu vəziyyətdə: "Onun

şərhini Allahdan başqası bilməz..." ifadəsi yerini tapa bilməmiş olar,

çünki hekayələr, hökmlər və əxlaqla əlaqədar bir çox ayənin şərhini

Allahdan və dində dərinləşən kəslərdən başqaları da bilməkdədir.

Hətta ürəklərində sürüşmə olanlar belə bəzi ifadələrin şərhini

belə bilərlər. Çünki hekayələrdən danışan ayələrin işarə etdikləri

hadisələri bütün insanlar qavraya bilərlər və bu nöqtədə hər hansı bir

imtiyaz söz mövzusu deyil. Yaradılışla əlaqədar gerçəklər, ibadət,

muamelat və digər şəri əmrlərə bağlı hökmlərlə əməl faktorun/etmənin

insanlara qazandırdıqları məsləhətlər üçün də eyni vəziyyət etibarlıdır.

Əgər şərh anlayışından məqsəd yalnız təşbehli ayələrin

şərhi isə, bu vəziyyətdə: "Onun şərhini Allahdan başqası bilməz..."

ifadəsindəki xas etmə yerini tapmış olar. Demək olar ki: Uca

Allahdan və elmdə dərinləşənlərdən başqası təşbehliləri şərh

etməyə cəhd etməməsi lazımdır. Çünki bu, insanların sapmasına və

fitnənin çıxmasına gətirib çıxarmaqdadır. Ancaq şərhi bilinməyən

təşbehliləri sırf sifətlərdən və qiyamətdən danışan ayələrə

xas etmənin bir səbəbi qalmaz. Çünki fitnə və sapma bu cür

ayələrin şərhiylə əlaqədar olaraq gündəmə gələ bildiyi kimi hökm və

hekayə ehtiva edən ayələrlə əlaqədar olaraq da gündəmə gələ bilər.

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 309

Təşbehli ayələrin gündəlik həyatdan silinməsini müdafiə etmək

bəzilərinin demək istədikləri (deməkdədirlər də) bu sözə bənzər:

Hökmlərin qanuniləşdirilməsindən məqsəd insanlıq aləminin mənfəətinə

uyğun bir şəkildə vəziyyətinin islah edilməsidir. Əgər, cəmiyyətin

islahı qanuniləşdirilməmiş bir hökmdə olduğu və ya qoyulan

hökmün çağın məsləhətinə uyğun olmadığı fərz edilsə, qanuna

bağlanmış dini hökmü ilğa edib (qüvvədən qaldırıb) çağın məsləhətinə

uyğun olana təbii/tabe olmaq lazımdır.

Bu fikiri müdafiə etmək bəzilərinin demək istədiyi (deməkdədirlər

də) bu sözə bənzər: Qurani Kərimdə haqqında danışılan peyğəmbərlərin

kəramətlərindən məqsəd normal inkişaflardır. Bunlar zahiri nor-

mala tərs düşən ifadələrlə izah edilmişlər. Məqsəd insanların yenə-

linin ürəklərini ilahi mesaja yönəltmək, ruhlarını cəzb etmək və

ürəklərini fövqəladə və təbiət qanunlarının xaricində olduğunu düşündükləri

şeylərə boyun əydirməkdir.

İndiki vaxtda Müsəlmanlar arasında yayılan müxtəlif məzhəblərin

mənsublarının dillərində bu cür sözlər gəzməkdədir. Bunların

bütünü heç şübhəsiz fitnə çıxartmaq məqsədiylə Quranı şərh faktorun/etmənin

konkret nümunələridir. Bu halda təşbehli xüsusiyyətinin sırf ilahi sifətlərdən

və qiyamətdən danışan ayələrə xas qılınmasının heç bir

səbəbi yoxdur.

Əgər yuxarıdakı şərhləri anladınsa bunu da öyrənmisən:

Şərh anlayışının şərhiylə əlaqədar gerçək budur: Şərh,

praktik bir gerçəkdir. Hökm, öyüd və hikmət kimi Quranın şərhləri

bu praktik həqiqətə söykən/dözər və bu fakt möhkəm,

təşbehli bütün Quran ayələri üçün etibarlıdır. Şərh, sözüklərin dəlalət

etdiyi mənalar kateqoriyasına girməz. Əksinə şərhdən məqsəd

lafızlarla örülü ifadələrin əhatə edə bilməyəcəyi aşan obyektiv faktlardır.

Uca Allah, bunları sözük qeydləriylə məhdudlaşdırmışdır ki bir parça

zehinimizə yaxınlaşa bilsinlər. Eynilə məqsədlər daha yaxın olsun və

mənalar dinləyicinin mövqesinə görə açıqlığa qovuşsun deyə

bəzi nümunələrin verilməsi kimi. Necə ki uca Allah, bir ayədə belə

310 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

buyurur: "Açıq-aşkar kitaba and olsun; həqiqətən biz onu, bəlkə ağılınızı

istifadə edərsiniz deyə Ərəbcə bir Quran etdik. Şübhəsiz o, bizim

qatımızda olan ana kitabdadır; çox ucadır, hikmət doludur."

(Zuxruf, 2-4) Quranda bu mənas(n)ı gücləndirən bir çox şərhlər və

bilvasitə işarələr vardır.

Ayrıca indiyə qədər etdiyimiz şərhlərdən aydın olduğu kimi

Qurani Kərim şərh anlayışını on altı yerdə və bizim işarə etdiyimiz

mənada istifadə etmişdir.