Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

qisimini təsdiq etmək üçün enmişdir. Bildiklərinizlə əməl edin/əldə et. Sizə

qarışıq gələn, bənzəməli (təşbehli) ifadələrə də iman edin."

(c. 2, s. 6)

Yenə eyni əsərdə, Əhmədin də başqa bir kanalla Əmr b.

Şuaybdan, o da atasından və o da babasından tahriç etdiyi bir

370 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

rəvayətdə belə deyilir: Rəsulullah (s. a. a) bir birliyin Quranla

əlaqədar mübahisə/müzakirələrə girdiklərini duy/eşitdi. Bunun üzərinə belə buyurdu:

"Sizdən əvvəlkilər, bundan ötəri həlak oldular. Allahın kitabının

bir qisimini, bir qisimiylə vurdular. Halbuki Allah kitabını ayələrinin bir

qisimi digər bir qisimini təsdiq edəcək şəkildə endirmişdir. Allahın

kitabının bir qisimini digər bir qisiminə söykən/dözərək yalanlamayın.

Kitabdan bildiklərinizlə əməl edin/əldə et. Bilmədiklərinizi də Quran alimlərinə

buraxın."

Mən deyərəm ki: Görüldüyü kimi, rəvayətlərdə, Quranın bir qisimini

bir qisimiylə vurmaq (çürütmək, əsassız şərhlərə vəsait etmək),

Quranın bir qisiminin bir qisimini təsdiq etməsinə qarşılıq olaraq

zikr edilmişdir. Bununla nəzərdə tutulan ayələrin mövqelərini və mənalarını

bir-birinə qarışdırmaq, məqsədləri arasındakı uyğunlaşmas(n)ı pozmaqdır.

Möhkəmi, təşbehli, mütaşabihi də möhkəm hesab etmək

vs. kimi.

Bu halda Quran üzərində fərdi görüşə söykən/dözərək

qiymətləndirmələrdə ol/tapılmaq, yuxarıda işarə etdiyimiz

rəvayətlərdə də ifadə edildiyi kimi, Quran haqqında hər hansı bir

məlumata söykən/dözmədən şərhlər etmək, az əvvəl yer verdiyimiz

rəvayətlərin də üzərində dayandığı Quran ayələrinin bir qisimini bir

qisimiylə vurmaq kimi mövzuların hamısı eyni məna ətrafında dönər,

hamısı Quranı Quran xarici əsassız mənbələrə əsaslanaraq təfsir

etməmənin lazımlılığını vurğulayırlar.

Əgər naxış/desən ki: Heç şübhəsiz, Quran insanlar akletsinler və mənalarını

qavrasınlar deyə enmişdir. Necə ki aşağıdakı ayələr bunu

vurğulamaqdadır: "Şübhəsiz sənə kitabı insanlar üçün endirdik."

(Zumər, 41) "Bu insanlar üçün bir bəyandır." (Al/götürü İmran, 138) Bunun

kimi daha bir çox ayə nümunə olaraq göstərilə bilər. Heç şübhəsiz

Quranın açıqlayıcısı Peyğəmbər əfəndimizdir (s. a. a). Necə ki bu

ayə buna işarə etməkdədir: "Sənə zikri endirdik ki, insanlara

özləri üçün endiriləni açıklayasın." (Nəhl, 44) Sonra Peyğəmbər

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 371

də səhabələrə Quranı açıqlamışlar. Ardından təbiin qurşağına

mənsub kəslər də bunları səhabələrdən al/götürmüşlər.

O halda səhabələrin Peyğəmbərdən köçürdükləri şeylər, nəbəvi

şərhlərdir. Bu səbəbdən Quran nassına görə, bunları bir kənara

atmaq ya da görməzlikdən gəlmək doğru deyil. Əgər onlar,

Quran haqqında Peyğəmbərə (s. a. a) isnad etmədən bir şey söyləmişlərsə,

bu söylədikləri şeylər, kanıtsallık baxımından nəbəvi a-

çıklamalar səviyyəsində deyilsələr belə, ürəyimiz bunlara oturur.

Çünki ayələrin təfsiri ilə əlaqədar olaraq söylədikləri sözləri, ya Peyğəmbərdən

(s. a. a) eşitmişlər ya da Peyğəmbərin (s. a. a) şərhləri

və təhsili nəticəs(n)i qazanılan qabiliyyətin yol göstəriciliyi ilə vardıqları

bir nəticədir. Yenə səhabələrin şagirdləri mövqeyində olan təbiin

qurşağı və onların ardınca gələn kəslər tərəfindən nəql edilən

şeylər də eyni mövqeyə malikdir. Ərəbcənin qaydaları barəsində

dərinləşən bu insanların Quran mənalarını qavramamaları

mümkünmü?

Ayrıca İslamın ilk dövrlərindəki din adamlarıyla əlaqədar tarix

heç şübhəsiz onların, qiymətləndirmələrini nəbəvi bir məlumata söykəmək

üçün sıx bir səy içində olmalarına və onların dini

anlayışa baxımından sərf etdikləri fövqəlinsan səylərinə şahidlik

etməkdir.

Buradan bu nəticəyə çatırıq: Onların yolundan və ənənəsindən

sapmaq, birliklərinin xaricinə çıxmaq, əgər hər hansı bir

ayəs(n)i onların sözləri və fikirləri arasında ol/tapılmayan bir şəkildə

təfsir etmək bidətdir. Onların, haqqında bir şey söyləmədikləri yerdə

susmaq lazımdır.

Allahın kitabını anlamaq istəyən bir kimsə üçün onlardan edilən

nəqllərə söykən/dözmək kifayətdir. Çünki rəvayətlərin sayı olduqca

qabarıq və minləri aşmaqdadır və hər mövzuda kafi şərh

edilmişdir. Sözgəlişi Sunu idi, Peyğəmbərimizdən, səhabədən və

təbiindən köçürülən rəvayətlərdən on yeddi min dənəsini təsbit etdiyini

söyləməkdədir.

372 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Buna qarşılıq olaraq deyərəm ki: Daha əvvəl də söylədiyimiz kimi,

kafir, mömin, Quranın endiyi dövrü görən və ya görməyən bütün

insanları onun haqqında düşünməyə, üzərində dərs edib dərin

qavrayışlarda ol/tapılmağa dəvət edən ayələr, xüsusilə: "Onlar bibi/hələ

Quranı yaxşıca düşünmürlərmi? Əgər o, Allahdan başqasının

qatından olsaydı, şübhəsiz içində bir-birini tutmaz bir çox şey

tapardılar." (Nisa, 82) ayəs(n)i açıq bir şəkildə göstərir ki: Bir araşdırmaçı,

düşünmə və araşdırma yoluyla Quran ayələrinin mənalarını

qəbul edə bilər. Ayələr arasında görülən zahiri ixtilafları ortadan

qaldıra bilər. Ayə bir meydan oxuma xüsusiyyətindədir.

Bu səbəbdən, ayələrin mənalarını xüsusilə belə bir məzmunda

səhabələrin, onların tələbələri mövqesindəki təbiin qurşağına mənsub

şəxslərin anladıqlarına, hətta Peyğəmbərimizin (s. a. a) şərhlərinə

çevirmənin bir mənas(n)ı yoxdur. Çünki aydın olan şey, ya

sözün zahiriylə uyğundur, düşünmə, araşdırma və araşdırma yoluyla

də olsa ləfzin dəstəklədiyi bir çıxarsamadıyar ya da aydın olan şey,

ifadənin zahiriylə uyğunlaşmamaqdadır, sözlər də bunu dəstəkləməməkdədir.

Bu vəziyyətdə belə bir çıxarsama yuxarıdakı ayənin

ifadə etdiyi meydan oxumaqla elin idili olmaz və kanıtsallık xüsusiyyətini

də itirər. Bu xüsus son dərəcə açıqdır.

Şübhəsiz, hökmlərin detallarının, Peyğəmbərimizin (s. a. a)

şərhi olmadan qəbul edilə bilməyəcəyi tezisi gerçəyin ifadəsidir.

Necə ki Quran da belə vəziyyətlərdə Peyğəmbər əfəndimizə müraciət edilməsini

nəzərdə tutar: "Rəsul sizə nə versə, artıq onu alın, sizi

niyə/səbəb çəkindirsə, artıq ondan çəkinin." (Həşr, 7) Bunun kimi daha

bir çox ayə nümunə göstərilə bilər. Hekayələrin və qiyamət günü səhnələrinin

detalları üçün də eyni vəziyyət etibarlıdır.

Buradan anlayırıq ki, Peyğəmbərimiz (s. a. a) yalnız bir təlimçi

mövqesindədir. Təhsil isə, təcrübəli müəllimin şagirdinin

zehininə yol göstərməsindən, öyrənməsi və əldə etməsi çətin olan

şeyləri qəbul etməsi nöqtəsində bələdçilik etməsindən başqa

bir şey deyil. Təhsil olmadan başa düşülməsi mümkün olmayan

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 373

şeyləri deyil şübhəsiz. Çünki öyrətmə, yolu asanlaşdırma və məqsədə

yaxınlaşdırma hərəkətidir. Yeni bir yol icad etmə, tam fərqli

bir məqsəd meydana gətirmə deyil. Bir müəllim reallaşdırdığı təhsil

əsnasında, şagirdin zehininin asanca ala biləcəyi şəkildə yalnız

elmi hədəfləri müəyyən bir tərtibə qoymağı və onları müəyyən bir nizama

soxmağı məqsədlər ki bu sayədə şagird yeni bir tərtib və dəyişik bir

nizam üçün əmək sərf edərək ömürünü boşa istehlak etmiş, gücünü yox

yerə heder etmiş və ya məlumat səhvləri ilə üz-üzə gəlmiş olmaz.

Aşağıdakı ayələrdə və bənzəri nasslarda işarə edilən xüsus

budur: "Sənə də zikri endirdik ki, insanlara özləri üçün endiriləni

açıklayasın..." (Nəhl, 44) "Onlara kitab və hikmət öyrədir." (Cümə,

53) Bu halda Peyğəmbər (s. a. a), insanları öyrədən və onlara şəxsən

Quranın işarə etdiyi xüsusları açıqlayan kimsədir. Bunları uca

Allah Quran vasitəsilə onsuz da/zatən açıqlamışlar və insanların da enində

sonunda bunları anlamaları mümkündür. Yoxsa Peyğəmbər

(s. a. a), insanlara Allahın kitabından anlamaları mümkün olmayan

şeyləri öyrətməklə öhdəçilikli deyil. Çünki belə bir iddia bu aya-

tin ifadə etdiyi xüsusla qətiliklə uyğunlaşmamaqdadır: "Bilən bir qövm

üçün, ayələr fəsillər halında açıqlanmış Ərəbcə oxunan bir

kitabdır." (Fussilət, 3) "Bu isə açıqca Ərəbcə olan bir dildir." (Nəhl,

103)

Kənar yandan, Peyğəmbərimizdən (s. a. a) köçürülən və tevatür

səviyyəsinə çatan bir çox rəvayətdə, Qurana sarılmağa, onu əsas

al/götürməyə və özündən edilən nəqllərin Quranla test edilməsinə

bağlı ifadələr iştirak etməkdədir. Bütün bunlar, ancaq Peyğəmbərimizdən

(s. a. a) köçürülən bütün sözlərin Qurandan da aydın ola bilməsi

vəziyyətində bir məna ifadə edərlər. Əgər bunun da başa düşülməsi

Peyğəmbərimizin (s. a. a) sözlərinin ehtiva etdiyi şərhlərə bağlı olsa,

muhal xüsusiyyətli olan kısırdöngüyle qarşı-qarşıya qalmış olarıq.

Ayrıca səhabələrin vasitəsilə Peyğəmbərdən nəql edilən xəbərlərin,

aktarılış yollarını bir an üçün gözardı etsək belə, ifadələr arasında

bir çox ixtilaf vardır. Həm səhabələr arasında ixtilaf, vardır,

374 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

həm də bir səhabədən köçürülən dəyişik şərhlər arasında ixtilaf

vardır. Səhabələrdən köçürülən rəvayətləri araşdıranlar bunları rahatlıqla

görərlər. Buna baxmayaraq biri çıxıb da: "Bir ayələ əlaqədar olaraq,

onlardan köçürülən dəyişik görüşlər içində birini seçmək və onun

ətrafında birləşmək, səhabələrin icmasını pozmaqdan qaçınmaq,

onların camaatlarının xaricinə çıxmamaq lazımdır;" dərsə/desə, onun bu

sözünün heç bir etibarlılığı olmaz. Çünki səhabələrin özü bu yolu

tutmamışlar. Belə bir üsula bağlı qalmamışlar. Aralarında

ixtilaf etməkdən qaçınmamışlar. Bu vəziyyətdə başqalarından

onların sözləri ətrafında birləşmələri istənə bilərmi? Halbuki onların

sözlərinin başqası üçün bağlayıcı olmaq kimi bir imtiyazı olmadığı

kimi, ixtilaf etmək də, onlar üçün sərbəst başqa insanlar üçün də qadağan

deyil.

Qaldı ki Quran ayələrinin mənasını anlayışa məzmununda,

İslamın ilk dövrlərindəki səhabə və təbiin qurşağına mənsub

təfsir alimlərinin əlimizə çatan şərhlərini əsas al/götürmək,

məlumatı təbii merasında irəliləməkdən saxlayar və araşdırma

hərəkətlərini nəticəsiz buraxar. Bunu ilk dövr təfsirçilərin qələmə

al/götürdükləri əsərlərdə, ilk dövrə aid sözlərdə müşahidə etmək

mümkündür. Çünki təfsir olaraq onlardan köçürülən, sadə

mənalar, dərinlikdən, araşdırmadan, diqqətli müşahidədən məhrum

sözlərdən başqa bir şey deyil. Hanı harada: "Biz kitabı sənə, hər

şeyin açıqlayıcısı olaraq endirdik." (Nəhl, 89) ayəsində işarə edilən

Quranı incəliklər, yüksək məlumatlar!

İlk qurşaq təfsirçilərin anlayışları, dayanıqlılıqları və içtihat şövqləri

bu səbəbdən Quran mənalarını qavraya bilməmələrinin qeyri-mümkün

olduğuna bağlı olaraq irəli sürülən iddianı da, şəxsən onlar arasında

bir çox ayənin mənas(n)ı üzərində yaşanan ixtilaflar, onlardan köçürülən

sözlər arasındakı ziddiyyətlər çürütməkdədir. Çünki ixtilaf və

ziddiyyət, ancaq gerçəyin bilinməməsi və gerçəyə gedən yolun başqa

yollardan ayırdedilme-mesi vəziyyətində söz mövzusu ola bilər.

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 375

İşin əsli budur: Quranı anlama yolu bağlı deyil, İlahi bəyan

və hikmətli zikri anlamanın yolu, yenə ilahi bəyan və hikmətli zikrdir.

Yəni Quranın məqsədlərini anlamada başqa yollara, üsullara

ehtiyac yoxdur. Uca Allahın yol göstərici, nur və hər şeyin açıqlayıcısı

olaraq tanıtdığı bir kitabın özündən başqa yol göstəricilərə,

başqa işıqlandırıcı nurlara, mesajının qəbul edilməsi üçün başqa

bələdçilərə ehtiyac duyduğu düşünülə bilərmi?

Əgər naxış/desən ki: Səhih qaynaqlarda ifadə edildiyinə görə, Peyğəmbər

əfəndimiz (s. a. a), Müsəlmanlara istiqamətli olaraq etdiyi son

danışmasında belə buyurmuşdur: "Mən sizin aranızda ağırlığı və

dəyəri olan iki şey buraxıram. Biri böyük biri də kiçikdir. Böyük

olanı, Rəbbimin kitabıdır, kiçik olanı isə, Əhli Beytim. Bu ikisi

haqqında məni riayət edin. Bu ikisinə sarıldığınız müddətcə sapmazsınız."

Bu hədisi gərək Şiə, gərək Əhli Sünnə qaynaqları, mütevatir

kanallardan böyük bir səhabə birliyindən rəvayət etmişlər.

Hədis alimləri, bu hədisi rəvayət edən səhabələrin sayının otuz

beşə çatdığını ifadə etmişlər.

Bəzi rəvayətlərdə belə bir ifadəyə yer verilər: "Cənnətdəki hovuzun

yanında mənə gələnə qədər bu ikisi bir-birindən ayrılmazlar."

Bu hədis, Əhli Beyt İmamlarının Quranla əlaqədar

qiymətləndirmələrinin kanıtsal xüsusiyyətdə olduğunu, bu səbəbdən təfsir

məzmununda onların söylədiklərini əsas almanın, bununla

kifayətlənmənin zəruri olduğunu göstərər. Əks halda, ikisini

bir-birindən ayırma kimi bir vəziyyət söz mövzusu olacaq.

Buna qarşılıq olaraq Mən deyərəm ki: Bir az əvvəl, Peyğəmbərin

(s. a. a) şərhlərinə təbii/tabe olmaqla əlaqədar olaraq söylədiklərimiz

burada da etibarlıdır. Haqqında danışılan hədis, Quranın zahirinin kanıtsallığını

ləğv etmə və yalnız Əhli Beyt hədislərinin zahirini hüccet

etmə məzmununda deyilmiş deyil. Necə ola bilər? Halbuki Peyğəmbərimiz

(s. a. a): "Bu ikisi bir-birindən ayrılmazlar" buyurur. Bu

ifadə kanıtsallığın hər ikisi üçün etibarlı olduğunu ortaya qoymaqda

376 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

dır. Bu halda Quranın öz mənalarına işarə etməsi, ehtiva etdiyi

ilahi məlumatları ortaya çıxarması kimi bir missiyas(n)ı vardır. Əhli Beyt İmamlarının

də Quranın mesajını və hədəfini insanlara göstərmək,

Quranı anlamanın yoluna işarə etmək kimi bir funksiyas(n)ı söz

mövzusudur.

Qaldı ki, Peyğəmbər əfəndimizdən (s. a. a) rəvayət edilən və

insanları Quranı əsas al/götürməyə, məzmunu üzərinə düşünməyə və

özündən rəvayət edilən sözləri Quranla test etməyə dəvət

edən hədislərin bənzəri sözlər, Əhli Beyt İmamlarından da

(hamısına salam olsun) rəvayət edilmişdir.

Kənar yandan, Əhli Beyt İmamlarından (onlara salam olsun)

köçürülən rəvayətlərin böyük bir qisimi, bir ayəs(n)i başqa bir ayənin

dəlili hesab etməyə, bir mənas(n)ı başqa bir anlama şahid olaraq

göstərməyə bağlı ifadələr ehtiva etməkdədir. Belə bir vəziyyət ancaq,

mənanın həmsöhbət tərəfindən qəbul edilə bilər, müəyyən və etibarlı bir

yoldan gəldiyi üçün də zehini tərəfindən rahatlıqla müstəqil olaraq

qavrana bilər olması ilə mümkün olacaq bir xüsusdur.

Yenə Əhli Beyt İmamlarından köçürülən başqa rəvayətlərdə də

bu xüsusa çox açıq bir şəkildə işarə edilməkdədir. Məsələn əl-

Mehasin adlı əsərin müəllifi, öz rəvayət zənciriylə Əbi Lubeyd əl-

Bahranidən o da İmam Misdən (ə.s) belə rəvayət edər: "Allahın

kitabının mübhəm, aydın olmaz olduğunu irəli sürən kimsə, həlak

olar və başqalarını da həlak edər." (s. 270, h: 360)

Yenə bu əsərdə və əl-İhticac adlı əsərdə İmam Misdən (ə.s)

buna yaxın bir hədis daha köçürülər: "Sizə bir şeydən danışdığım

zaman, onun haqqında Allahın kitabındakı şərhi problem/sualın..." (əl

İhticac, c. 2, s. 55)

Yuxarıda etdiyimiz şərhlərlə Quranın ehtiva etdiyi məlumatları

Quran vasitəsilə qəbul etmənin mümkün olduğu və bunların ağıllardan

örtülü, gizli olmadığını ifadə edən hədislərlə, zahirleri bunun

tam tərsini ifadə edən hədisləri bir-birləriylə uyğun gəldirmək və

ziddiyyəti ortadan qaldırmaq mümkündür.

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 377

Təfsir-ul Ayyaşidə Cabirdən belə rəvayət edilər: İmam Sadiq

(ə.s) buyurdu ki: "Heç şübhəsiz Quranın qərbi bir istiqaməti vardır və

bu qərbi istiqamətin də bir zahiri vardır." Sonra dedi ki: "Ey Cabir, insanların

ağılına Qurandan daha uzaq bir şey yoxdur. Bir ayənin başı bir

xüsusla, ortası bir başqa xüsusla və sonu da bir başqa xüsusla əlaqədar

enmiş ola bilər. O dəyişik istiqamətlərə işarə edən amma (başı, ortası, so-

nu) bütünlük ifadə edən bitişik bir sözdür." (c. 1, s. 11, h. 2) Bu mənas(n)ı

dəstəkləyən başqa rəvayətlər də vardır.

"İnsanların ağılına Qurandan daha uzaq bir şey yoxdur" sözü

bəzi rəvayətlərdə Peyğəmbər əfəndimizə nisbət edilər. Hz. Əlidən

(ə.s) belə rəvayət edilmişdir: "Quran çox istiqamətli bir daşıyıcıdır..."

(Nehc-ül Belağa, hikmətli sözlər: 77)

Bu halda təşviq edilən, Quranın Quran yoluyla təfsir edilməsidir.

Qadağan edilənsə, Quranın başqa üsullarla təfsir edilməsidir.

Bundan da aydın olur ki, təfsir edərkən ayələri anlamaq üçün

Qurandan kömək istəmək və ayəs(n)i ayələ təfsir etmək lazımdır.

Şübhəsiz bunun üçün də Peyğəmbər əfəndimizdən və Əhli Beytindən

köçürülən sözlər üzərində düşünmək, bunlar vasitəsilə bu

qabiliyyətə çatmaq və daha sonra təfsir etməyə başlamaq lazımdır.

Heç şübhəsiz insanları doğruya çatdıran uca Allahdır.

378 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.