Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

Yuxarıdakı anlayışı mənimsəyən təfsirçilərdən biri deyir ki:

Bundan ötəri, Quran əməlləri bəzəkli göstərmə hərəkətindən başqasını

şeytana nisbət etməmişdir. Necə ki uca Allah belə buyurur.

"O zaman şeytan əməllərini onlara bəzəkli göstərirdi."

"Şeytan etdiklərini onlara bəzəkli göstərdi." Əşyanın təbiəti və

gerçəklər isə, ancaq tək və ortaqsız, hikmət sahibi uca yaradıcıya

nisbət edilər. Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur: "Biz yerin üzərində

olanları, onun üçün bir bəzək etmişik. Ki hansının daha yaxşı

əməl işlədiyini sınayaq." Yenə bir başqa ayədə də buyurmuşdur

ki, "İşdə belə, hər ümmətə əməllərini bəzəkli göstərdik." Bu halda

ümmətlərlə əlaqədar qiymətləndirmə, cəmiyyətlərin özdoğalarıyla əlaqədar bir

qiymətləndirmə hesab edilməlidir. Təfsirçinin sözü bundan ibarətdir.

398 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

İndi bu qiymətləndirmənin səhvini görək: Bu qiymətləndirmə,

əşyanın təbiəti və həqiqəti ancaq tək və ortaqsız, hikmət

sahibi uca yaradıcıya nisbət edilər, təsbitində ol/tapılarkən gerçəyi

söyləməkdədir; ancaq ayənin insanların özdoğası və bundan qaynaqlanan

istəklər ilə əlaqədar olduğuna dair etdiyi çıxarsama, səhvdir.

Bunun izahı belədir:

Bilindiyi kimi, təfsirini təqdim etdiyimiz surə, uca Allahın yaratdığı

varlıqlar üzərində, onların yaradılışları, rəhbərlikləri, iman, küfr,

itaət və üsyan edişləri üzərində suveren olduğunu vurğulamağı

hədəfləməkdədir. Allah varlıqları yaratmış və onları xoşbəxt ola biləcəkləri

yollara yönəltmişdir. Bu səbəbdən, ONun dinində ikiüzlülük

edən münafiqlər və inkar edən kafirlər ya da endirdiyi kitab üzərində

ixtilafa düşmək surətiylə üzvün əhli kitab, qısacası, şeytana

itaət edən və hevanın arxasına ilişən bütün qruplar, qətiliklə Allahı

aciz buraxa bilməzlər, ONun üstünlüyünə halal gətirməzlər, suverenliyini

zədələyə bilməzlər. Tam tərsinə, hər şey nəticədə ONun yüzünə

və istiqamətləndirməsinə dönər. Hər şey ONun varlıqlara suveren etdiyi

və bir imtahan vasitəs(n)i olaraq təsirli hala gətirdiyi səbəblər qanununa

uyğun gəlmək məcburiyyətindədir. O, varlıqların özdoğalarının, güclərinin, meyllərinin

və hərəkətlərinin yaradıcısıdır. Beləcə varlıqların Rəblərinə yaxın

və qürur verici bir xəttdə hərəkət etmələrini nəzərdə tutmuşdur. İblisə

icazə verən də Odur. Onun insanlara vəsvəsə verməsinə, içlərinə

dağıdıcı təlqinlərdə ol/tapılmasına maneə meydana gəl-turmamıştır. Bu, sistem

imtahan faktının reallaşması, uca Allahın iman edənləri

təyin edib onlardan şahidlər əldə etməsi üçün qurulmuşdur.

Bütün bunların bu surədə ələ alınmasının səbəbi, möminlərə

təsəlli vermək, surənin endiyi sıralarda içində olduqları ağır

şərtlər qarşısında ürəklərinə su səpməkdir. Bu sırada

möminlər, içəridən münafiqlərin ikiüzlülükləri və ürəklərində

xəstəlik ol/tapılanların ahmaklıkları üzündən böyük çətinliklər çəkirdilər.

İşlər relsindən çıxmış, inkişaflar tərsik olmuşdu. Allaha

və Rəsuluna itaət məzmununda qüsurlar işlənirdi. Çöldən isə,

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 399

dini təbliğin ağır çətinlikləri içində idilər. Bir tərəfdən Ərəb kafirlər

üzərinə çullanmış, o biri yandan əhli kitab, xüsusilə Yəhudilər sıx

bir nəşr/təzyiq tətbiq edirdilər. Roma imperatorluğunun və İran dövlətinin

ədəd və təchizat üstünlüyüylə meydana gətirdiyi təhdidin də psixoloji

bir nəşr/təzyiqi söz mövzusu idi. İşdə bu kafirlər və onların paralellərində

hərəkət edənlər, dünyaya və cazibədar bəzəklərinə qapılmaqla

yanılmaya düşmüşlər idi. Çünki bunları məqsəd hesab etmişlər idi. Halbuki

bunlar vasitədirlər, məqsəd bunların kənarındadır.

Görüldüyü kimi, surə, cəmiyyətlərin təməl xarakterlərindən söz

edir, amma geniş bir baxımdan. Yaradılışlarını, yaranmalarını, buna

bağlı olaraq dünya həyatındakı hərəkət tərzlərini, xarakteristika

xüsusiyyətlərini, xoşbəxtlik və bədbəxtlik tələb edən davranışlarını, itaət

və üsyan edişlərini əhatə edəcək bir perspektivdən ələ alır. Bütün

bunların Allahın suverenliyi altında ol/tapıldığını vurğulayır. Heç

kimsə ONun qüdrətini alt edə bilməz. Heç kim ONun əmrini təsirli

etməsinə maneə ola bilməz. Nə dünyada nə də axirətdə hökmünü

icra etməsini önləyə bilməz. Dünyadakı tətbiqə gəlincə, bunun

təməl xüsusiyyəti icazə və imtahandır. Axirətdə isə, suveren sistemin

xüsusiyyəti, edilən xeyrlərə xeyrlə, pisliklərə də pisliklə qarşılıq

verməkdir.

Eyni

şəkildə: "Şübhəsiz inkar edənlər, onların malları da, uşaqları

də özlərini Allahdan müstağni etməz." deyə başlayan

doqquz ayə, bu gerçəyi şərh məqsədinə istiqamətlidir: Kafirlər, Rəblərinin

ayələrini yalanlasalar, Allahın özlərinə, məmnuniyyətinin

və cənnətinin vasitəs(n)i olaraq bəxş etdiyi nemətləri məqsədindən sapdırsalar,

bunlara güvənərək özlərinin Allahdan müstağni olduqlarını

düşünsələr, ONun uca mövqesini gözardı etsələr, yenə də Allahı

aciz buraxacaq və ONU uduzmaya uğradacaq deyildirlər. Allah

onları işlədikləri əməllərlə cinayət/günah üstü tutacaq. Onların əleyhinə

olmaq üzrə mömin qullarını dəstəkləyəcək. Onları da cəhənnəmə

doğru sürəcək. Ora nə pis bir yataqdır. Kənar yandan

onlar, dünya həyatında bir əyləndirmə və əylənmədən başqa bir an

400 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

lam ifadə etməyən şeylərə güvənməklə yanılmaqdadırlar. Çünki

aqibətlərin ən gözəli Allah qatındadır. Buradan da anlayırıq ki,

ayələr, eyni zamanda kafirlərin xarakterlərini də analiz edir,

amma onların müsbət və mənfi əməllərini də əhatə edəcək geniş bir

perspektivdən.

Qaldı ki, yuxarıda təqdim etdiyimiz qiymətləndirməyi müdafiə edən şəxsin,

əşyanın həqiqətinin Allahdan başqasına nisbət edilə bilməyəcəyinə,

şeytana yalnız əməllərin nisbət ediləcəyinə şahid olaraq

göstərdiyi: "İşdə belə hər ümmətə etdiklərini bəzəkli göstərdik"

ayəs(n)i, ehtiva etdiyi qar/qazancınalar məzmununda, söz mövzusu şəxsin düşündüklərinin

əksinə olacaq xüsuslara işarə etməkdə və bizim çıxarsamamızı

dəstəkləməkdədir. Ayə belədir: "Allahdan başqa yalvarıb

yalvardıqlarına (tapındıqlarına) söy-meyin; sonra onlar da həddi

aşaraq bilmədən Allaha söyərlər. İşdə belə, biz hər ümmətə

etdiklərini bəzəkli, göstərdik." (Ən'am, 108) Ayənin bizim çıxarsamamızı

dəstəklədiyi isə çox açıqdır.

Eyni şəkildə, digər bəzi təfsirçilərin söz mövzusu etdikləri bu

qiymətləndirmənin də səhvi ortaya çıxır: "Bəzəkli göstərmə iki

hissəyə ayrılır. Tərifə dəyər olan, tənqidi hakkeden. Əməllər də iki

müxtəlifdir; yaxşı və pis əməllər. Bunlar arasında tərifə dəyər, mədh edilən

və gözəl olaraq xarakterizə edilən şeylər Allaha nisbət edilər.

Digərləri isə, şeytana nisbət edilər!

Hərçənd bu qiymətləndirmə bir baxımdan gerçəyi əks etdirməkdədir; ancaq

hərəkət və bənzəri şeylər vasitəsilə sərgilənən nisbət etmələr məzmununda

səhih ola bilər. Çünki uca Allah ancaq gözəl şeylər edər.

Pisliyi və çirkin həyasızlığı əmr etməz. Lakin icazə və bənzəri şeylərlə

ifadə edilən bilvasitə nisbət etmələr üçün də hər hansı bir qorxu

yoxdur. Əgər belə olmasa, ONun hər şey üzərindəki Rəbliyi, hər

şeyi yaradan olması, hər şeyin maliki olması və mütləq hər cür şirkdən

bəri olması bir məna ifadə etməyəcək. Quranda bu cür nisbət

etmələrin bir çox nümunəsinə rast gəlmək mümkündür: "Dilədiyini

sapdırar." (Rə'd, 27) "Allah ürəklərini sürüşdürdü." (Saf, 5) "Allah onlarla

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 401

lağ/alay edər və daşqınlıqları içində çaşmışca gəzmələrinə müddət

tanıyar." (Bəqərə, 15) "Varlıq içində şişən öndərlərinə əmr etdik,

beləcə yoldan çıxışlar." (İsra, 16) Bunun kimi daha bir çox ayəs(n)i nümunə

göstərmək mümkündür.

Əslində bu tərz qiymətləndirmələrdə olan kəslərin

yanılmaları, əşyanın əlaqələri, nəticələri və hərəkətləri ilə əlaqədar

araşdırmalarının qeyri-kafiliyindən qaynaqlanmaqdadır. Onlar, bu

faktların hər birini müstəqil bir varlığa sahibmiş kimi

qiymətləndirirlər. Onu aləmdəki və onu əhatə edən varlıqlardan

qopuq sanırlar. Yaranmaların əvvəlini və sonrasını əhatə edən

atmosferi, varlıqlarla elin idisini hesaba qatmırlar.

Bu yanılmadan ötəri, səbəblərin və xəstəliklərin Allahın yaratdığı

universal qanunlar sisteminin səbəbdənlik qaydas(n)ı uyğun olaraq qarlılıqlı təsirlərinin

nəticələrini qopuq, əlaqəsiz və elin idisiz, olaraq qiymətləndirməkdədirlər.

Bu perspektivdən baxınca, meydana gələn hər hadisə,

səbəblərin tərəfindən meydana gətirilmiş hər hərəkət, failin tərəfindən işlənmiş görünər.

Başqa varlıqlardan tamamilə qopuq və yalnız öz sahibinin

məhsulu olaraq, elin idili olduğu səbəbdən başqasına maraq duymadan,

başqasına ən kiçik bir pay vermədən. Sözgəlişi göy cisimləri dönər,

dənizlər dalğalanar, gəmilər üzər, yer/yeyər üzərindəkiləri daşıyar, bitkilər

yaşıllaşar, heyvanlar hərəkət edər, insanlar yaşar və işlə/çalışarlar,

amma bütün bunları bir araya gətirən mənəvi bir bağ, maddə və

kuvvede olmaq üzrə fiziki bir-birlikdəlik, bütünləyici bir güc yoxdur!

Bunun ardından, sözünü etdiyimiz bu qopuqluğun, dağınıqlığın

və ayrılığın bir bənzərini əməllərin mənşəs(n)i və xeyr və şər, xoşbəxtlik

bədbəxtlik, hidayət və pozğunluq, itaət və üsyan, yaxşılıq və pislik,

ədalət və zülüm xüsusiyyətli hərəkətlərin şəkilləri haqqında da düşünməyə

başlarlar. Onlara görə yaranmalarında bir əlaqə, reallaşmalarında

bir iç-içə girmişlik söz mövzusu deyil.

Bu tərz düşünənlər, bu kainatın əhatə etdiyi konkret faktlar, varlıqlar,

yaradılmış növlərinin cüzləri arasında əlaqə olduğunu və parçala

402 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

rının bir-birini bütünlediğini görməzlikdən gəlirlər. Halbuki kainat

cüzləri axtar/arasında davamlı bir çevrilmə, bir-birləriylə yer dəyişdirmə,

başqalaşma söz mövzusudur. Bir gün insan olar, bir gün bitki olar,

bir gün cansız varlıq olar, bir gün toplanılar, bir gün dağılar. Bəziləri

üçün həyat olan şey, baş-kaları üçün ölüm olar. Yeni bir şeyin meydana

gəlməsi, köhnənin pozulmasını gündəmə gətirər.

Eyni

şəkildə, meydana gələn hadisələr də bir-birləriylə əlaqəlidir.

Bir zəncirin halqaları kimi. Bir şey haqqında düşündüyün fərziyyə,

ona yaxın şeylər və bundan əvvəl təbiət üçün düşünülə bilən ən/en

köhnə dövrlərdə meydana gələn hadisələr üzərində də təsirlidir. Eynilə,

bir zəncirin bir halqasının icra edilməsi ilə zəncirin bütün halqalarının

hərəkət etməsi kimi. Bu səbəbdən, bu kainatdakı ən kiçik bir

zərrə haqqında düşünülən ən sadə bir dəyişiklik, bütün kainatın

vəziyyətində dəyişiklik tələb edir. Bunlar bizim məlumatımızın əhatəsinin

xaricində, qavrayışımızın çata bilməyəcəyi səviyyədə və duyul/eşidilərəmiyin

qəbul edə bilməyəcəyi ölçülərdə ola bilərlər. Ancaq məlumatın olmayışı,

meydana gəlin də olmadığı mənasını verməz. Də köhnə zamanlardan

bəri, elmi araşdırmalar bu mövzulara açıqlıq gətirmişlər, günümüzün

təbii elmlər və riyaziyyat sahəsindəki araşdırmaları da

daha dəqiq məlumatlar təqdim etməkdədir.

Heç şübhəsiz, bizlər fəlsəfə, təbii elmlər, riyaziyyat sahəsində

edilən bu araşdırmalardan xəbərdar olmadan və başqalarının

qələmə aldıqları əsərlərdəki məlumatların nəqlini, daha sonra dəqiq məlumatlar

təqdim edən ba-ğımsız araşdırmaları görmədən Quran ən gözəl bir

şəkildə bu gerçəyə diqqətlərimizi çəkmişdir. Quran, göylərdəki və

yerdəki ayələr arasındakı planlamanın birliyinə diqqət çəkmişdir.

Qarşılıqlı faydalanmanın ol/tapıldığını vurğulamışdır. Bütününün

yaradılış qanununun məqsədi ətrafında birləşdiklərini dilə gətirmişdir.

İlahi planlama və dizayn olaraq qədərin suverenliyinin bütününü

əhatə etdiyini, qiyamətə doğru yol qət edil-diğini və nəticədə çevrilin

Allah olacağını dilə gətirmişdir.

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 403

Eyni

şəkildə hərəkətlərin xüsusiyyətləri və əməllərin mənşəs(n)i arasında

də çox ölçülü əlaqələr vardır. Eynilə əleyhdar və zidd faktlar arasındakı

əlaqə kimi. Əgər zidd qütblərdən biri olmasa digərinin işləyişi

sağlam olmaz. Bunu, istehsal və icad sahəsində konkret olaraq

müşahidə edirik. Çünki bu sahədə bir şeyin meydana gəlməsi başqa

bir şeyin yox olmasına, pozulmasına bağlıdır. Bir şeyin önə keçməsi,

başqa bir şeyin arxadan gəlməsi ilə mümkündür.

Əgər əməllərin xüsusiyyətlərindən biri reallaşmazsa, bir başqasının

də işləyişi tünddəyə uğrayacaq, təbii olaraq reallaşması

lazım olan insanlıq birliyi və haqq din olaraq konkretləşən ilahi birlik

məzmununda istənən nəticələndirər, ortaya çıxmayacaq. Məsələn

itaət gözəldir. Çünki üsyan pisdir. Yaxşılıq mükafatı hakkeder, çünki

pislik cəzanı tələb edicidir. Mükafat əməl edənə ləzzət verər, çünki

cəza, özünü hakkedene acı/ağrılı verər. Ləzzət arzulanan bir xoşbəxtlikdir,

çünki acı/ağrılı qaçınılan bir bədbəxtlikdir. Xoşbəxtlik insan varlığının

yaradılışı etibarilə yönəldiyi bir faktdır. Buna qarşı bədbəxtlik,

qaçınılan bir faktdır. Əgər sözünü etdiyimiz bu varoluşsal hərəkətlər

olmasaydı, varlıq tamamilə etibarsız olardı.

Bu halda, itaət, bu səbəbdən yaxşılıq, bu səbəbdən mükafat, bu səbəbdən

ləzzət və dolayısilə xoşbəxtlik, tam mənasıyla günahın, bu səbəbdən

cəzanın, bu səbəbdən ağrının və dolayısilə bədbəxtliyin əleyhdarıdırlar.

Bunlardan hər biri, ancaq özlərinə tekabül edən qarşı vəziyyətin

ortadan qalxması ilə diqqətə çarpanlaşa bilər, ölməsi ilə dirilə bilər. Əleyhdarı

olan bir vəziyyətdən çəkindirmə söz mövzusu olmadan bir şeyə dəvət

mümkün ola bilərmi? Bir şeyin əleyhdarı, onu tələb edən məqsəd və meyllər

olmadan mümkün ola bilərmi?

Bura qədər etdiyimiz şərhlərdən bu xüsus açıqlığa qovuşmuş

olur: Bu kainatın quruluşçuluğu, salahı əhatə etdiyi kimi təxribatçılığı,

fəsadı da əhatəsi, itaəti əhatə etdiyi kimi günahı da əhatəsi,

bu ziddliklərin uca Allahın yaradılış nizamına suveren etdiyi

öntasarımı istiqamətində meydana gəlməsi, ilahi hikmətin

bir gərəyidir. Ancaq əməl və xüsusiyyətləri xaricində yaranma və ifsat ol

404 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

guları uca Allaha nisbət edilərlər. Çünki əmr və yaratma səlahiyyəti

ONA aiddir və ONun ortağı yoxdur. Xoşbəxtlik verici əməllər, yol göstəricilik

məzmununda, doğrudan ONA nisbət edilərlər. Şeytanın vəsvəsəsinin

və hevanın ehtiraslarının insana suveren olması, zalımların

insanlara müsəllət olmaları kimi bədbəxtlik verici hərəkətlər Allaha

nisbət edilərlər. Sapdırmaq, rüsva etmək və üzüstə buraxmaq kimi.

Ancaq bu məzmundakı nisbətlər, doğrudan deyil, yalnız icazə

vermə şəklində qiymətləndirilməlidir. Sözgəlişi: Uca Allah şeytana

vəsvəsədə ol/tapılma və dağıdıcı təlqinlər peyvənd etmə icazəsini vermişdir

və insanların hevanın arxasına düşmələrinə mane olmamışdır, zalım

ilə etmək istədiyi zülmün arasına maneə qoymamışdır, deyilə bilər.

Çünki xoşbəxtlik və bədbəxtlik imtahan nəticəs(n)i əldə edilən faktlardır.

Bir kimsə xoşbəxt olmuşsa, bu onun istəyinə bağlı olaraq reallaşmışdır.

Bir kimsə də bədbəxt olmuşsa, bu deməkdir ki, iradəsi bu

istiqamətdə reallaşmışdır. Əks halda insanların əleyhinə bir dəlil

ortaya qon/qoyula bilməzdi və insan sərbəstliyi və imtahan sistemi etibarsız

olardı.

Sözünü etdiyimiz alimləri, bu cür araşdırmaları konkret bir nəticəyə

çatana qədər davam etdirməkdən alı qoyan tək şey, öz sanılarınca,

belə bir şeyin səbəb olacağı dəhşətli nəticələrdən ürkmələridir.

Sözgəlişi, Cəbriyyə məktəbinə mənsub alimlər, əşyanın öz

arasındakı əlaqəyə, səbəblərin fəaliyyətinin zəruriliyinə etiraf

edəcək olsalar, bu, uca yaradıcının yanında başqa təsirli güclərin

də olduğu mənasını verəcək və ONun varlıqlar üzərindəki mütləq

qüdrətini olumsuzlayacaktır.

Digərləri isə, belə bir şeyi əməllər mərhələsində qəbul edib və

bu mərhələdə olub bitənləri Allahın iradəsinə və qüdrətinə isnad

edəcək olsalar, bu, insan baxımından bir zərurət və cəbrilik

ifadə edəcəyini düşündülər. Belə etmələri vəziyyətində insan

sərbəstliyinin, bu səbəbdən mükafat və cəza faktının, təbii olaraq da

şəri öhdəçiliklərin etibarsız olacağını fərz etdilər.

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 405

Halbuki heç bir nəticədən ürkmədən uca Allahın sözlərinin üzərində

dayanıb düşünə bilərdilər: "Allah əmrinə qalib olandır." (Yusuf,

21) "Xəbəriniz olsun, yaratma da, əmr də ONundur." (Ə'raf, 54)

"Göydəkilərin və yerdəkilərin bütünü həqiqətən Allahındır." (Yunus,

55) Əgər bu və bənzəri ayələr üzərində gərəyi kimi dayanıb düşünsədilər,

bunların bu barədə bir dəlil ehtiva etdiklərini görərdilər.

Bəqərə surəsində iştirak edən: "Şübhəsiz Allah... hər hansı bir nümunə

verməkdən çəkinməz." (Bəqərə, 26) ayəsini araşdırarkən bu mövzuda

bir sıra şərhlərdə ol/tapıldıq.

Artıq əsl mövzumuza, uca Allahın "ehtiraslı şəhvət insanlara