Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

əl-Mizan Təfsiri

Allame Məhəmməd Hüseyn TABATABAİ(r.a)

Dəri: 3

AL/GÖTÜRÜ İMRAN SURƏSİ

( 1-120. Ayələr)

İÇİNDƏKİLƏR

26- De ki: Allahım, (ey) mülkün sahibi, dilədiyinə mülkü verərsən

və dilədiyindən mülkü çəkib-al/götürərsən, dilədiyini əziz edər, dilədiyini

alçaldarsan; bütün xeyrlər yalnız sənin əlindədir. Həqiqətən

sən, hər şeyə güc çatdıransan.

27- Gecəni gündüzə qatarsan, gündüzü də gecəyə qatarsan; dirini

ölüdən çıxararsan. Ölünü də diridən çıxararsan. Sən, dilədiyinə

hesabsız (qarşılıqsız) ruzi verərsən.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Yuxarıdakı iki ayə, əhli kitabın, xüsusilə Yəhudilərin vəziyyətinə

bağlı olan əvvəlki ayələrlə bir şəkildə əlaqəlidir. Əvvəlki ayələrdə

onlara istiqamətli dünya və axirət əzabına bağlı təhdidlərə yer/yeyər

verilmişdi. Heç şübhəsiz uca Allahın mülkü əllərindən çəkib çıxarması,

qiyamət gününə qədər üzərlərinə zillət və miskinlik

damğasını vurması, nəfəslərini kəsməsi, suverenlik və müstəqilliklərini

əllərindən al/götürməsi də bir növ əzabdır.

Ayrıca, daha əvvəl də açıqlandığı kimi, Al/götürü İmran surəsinin ana

mesajı, uca Allahın kainatın yaradılışı və rəhbərliyi üzərində tək və

ortaqsız suverenliyə sahib olduğunu vurğulamağa əlaqəndir.

Elə isə O, mülkün tək sahibidir; onu dilədiyinə verər. Dilədiyini

əziz, üstün kılar. Qısacası, xeyiri dilədiyinə verən Odur. Mülkü və

izzəti çəkib alan/sahə də Odur. Hər cür xeyiri dilədiyi kəslərdən sö

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 449

küp çıxarar. Bu baxımdan, təfsirini təqdim etdiyimiz iki ayənin məzmunu

surənin ana mesajının xaricində deyil.

(Al/götürü İmran / 26) Da ki: Allahın, (ey) mülkün sahibi" Burada uca Allaha sığınılmağa

bağlı bir əmr yer alır. Ki mütləq anlama xeyrinilik Onun

əlindədir. O, sərhədsiz, mütləq qüdrətə malikdir. Bu əmrin yönəldilmiş

olmasının məqsədi, münafiqlərin və haqq əsaslı dindən sapan müşriklərlə

əhli kitabın ürəyində təsirli olan söz-söhbətlərdən xilas olmağa

istiqamətlidir. Çünki onlar özləri hesabına təsəvvür etdikləri mülk,

izzət və Allahdan müstağni olmaq kimi əsassız duyğulardan ötəri

sapmış və həlak olmağı layiq olmuşlar. Belə bir əmrin yönəldilmiş

olmasının bir başqa məqsədi də Allaha sığınan kimsənin öz

nəfsini beləcə xeyr və dilədiyinə hesabsız ruzi verən Allahın

feyizlerini al/götürməyə yönəltməsini vurğulamaqdır.

Mülk (orijinalı milk=insanın sahib ol/tapıldığı şey); biz insanlar

arasında, mənası bilinən və əslində hər hansı bir şübhə ol/tapılmayan

bir termindir. Ancaq mülk, həqiqi və etibarı olmaq üzrə iki qisimə

ayrılmaqdadır:

Həqiqi mülk; bir şeyin, sözgəlişi bir insanın, yaranma və yaradılış

qanunu uyğun olaraq, bu qanunun imkan verdiyi ölçüdə, bir şey üzərində

qənaətdə ol/tapılmasına deyilir. İnsanın öz gözü barəsində

ol/tapıldığı qənaəti; dilədiyi şəkildə istifadə edib istifadə etməməsini

buna nümunə göstərə bilərik. Yenə əlini açıb bağlaması, bir şeyi tutub

buraxması növü işlərdə istifadə etməsi də bunun bir nümunəsidir. Bu mənada

malik (sahib) ilə mülkünün (sahib olduğu şeyin) arasında

gerçək bir elin idinin olması qaçınılmazdır. Bu tərz elin idilərdə dəyişiklik

olmaz və sahib olunan şeyin varlığı, sahibinə bağlıdır. Mülk malikiylə

qaimdir. Mülk malikindən müstağni ola bilməz. Var olduğu

müddətcə ondan ayrı düşünülə bilməz; ayrılması onun yox olması (və

funksiyasını itirməsi) deməkdir. Göz və əlin bir şəkildə insandan ayrılması

kimi. Uca Allahın bütün kainat, kainatın daxilində olan hər

varlıq və hər hərəkət və iş üzərindəki mütləq sahibliyi, malikliyi də

450 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

işdə bu qisim malikiyet növündəndir. Bu səbəbdən O, dilədiyi şey üzərində,

dilədiyi qənaətdə ol/tapılma səlahiyyətinə malikdir.

Mülkün, sahib olmanın bir başqa qisimi də saymaca (etibarı) və

koymacadır (vəzidir). Etibarı mülk, məsələn, insan kimi bir varlığın

cəmiyyət içində ağıl sahibi kəslərin ictimai bəzi məqsədlərə u-

laşmak üçün nəzərdə tutduqları bir əlaqə uyğun olaraq, hər hansı bir şey üzərində

dilədiyi kimi qənaətdə ol/tapılmasına deyilməkdədir. Sözünü

etdiyimiz ağıllı insanlar, varlıqlar aləmində müşahidə etdikləri gerçək

mülkiyyətdən və onun təsirlərindən yola çıxaraq bu tərz etibarı

bir mülkiyyət təyin edib, bunun onun kimi olduğunu iddia etmişlər.

Bu cür bir mülkiyyəti etibarlı etməkdən məqsəd qoyduqları, öz ictimai

sistemləri içində etibarlı bir sahibin gerçək və varoluşsal

mülkündən əldə etdiyi nəticələndirərin, faydaların bənzərlərini, bu cür

obyekt əmtəələrdən əldə etməkdir.

Bu cür mülkiyyətdə sahib ilə sahib olunan şey arasındakı əlaqənin

koymaca (vəzi) və saymacaya (etibarı) söykən/dözdüyündən ötəri

dəyişməyə, dönüşünə açıqdır. Sözgəlişi bu cür bir mülkiyyət, satış,

hədiyyə və bənzəri nəql səbəbləri səbəbindən bir insandan başqasına

keçə bilər.

Sultanlıq mənasını verən mülk (orijinalı mülk), sahib olmağı

ifadə edən mülk (orijinalı milk) növündən olsa da ancaq o bir qrup

insanın sahib olduğu şeylərə sahib olmaq deməkdir. Kralın yurddaşlarının

sahib olduqları

şeylərə sahib olması kimi. Kralın, tebasının

sahib olduqları

şeylər üzərində, öz qənaətiylə onların qənaətləri

arasında hər hansı bir qarşıdurma olmadan qənaətdə ol/tapıla bilər.

Onların diləmələriylə, onun diləməsi üst-üstə düşməz. Bu, gerçəkdə mülkiyyət

üstü mülkiyyətdir. Biz buna terminolojik olaraq "şaquli mülkiyyət"

deyirik. Əfəndinin köləsinə və sahib olduğu şeylərə sahib olması

kimi. Bundan ötəri, doğrudan sahiblik (milk) ilə əlaqədar açıqladığımız

qisimlər sultanlıq və bilvasitə sahib olma üçün də etibarlıdır.

Uca Allah, mütləq bir şəkildə hər şeyin maliki və hər şeyə malik

və suverendir. Hər şey üzərində mütləq sahibliyə sahib oluşuna

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 451

gəlincə; bu, ONun mütləq Rəbliyindən, hər şey üzərindəki mütləq

suverenliyindən qaynaqlanmaqdadır. Çünki O, hər şeyin yaradıcısıdır,

hər şeyin ilahıdır. Mövzuya bağlı olaraq uca Allah belə buyurur:

"İşdə bu, sizin Rəbbiniz Allahdır; hər şeyin yaradıcısıdır;

ONdan başqa ilah yoxdur." (Mömin, 62) "Göylərdə və yerdə nə varsa

hamısı ONundur." (Bəqərə, 255) Bunun kimi daha bir çox ayəs(n)i nümunə

göstərə bilərik. Bu ayələrin bütünü, "şey" olaraq adlandırıla bilən

bütün varlıqların, özü etibarıyla ONunla qaim olduqlarına, özü

etibarıyla ONA möhtac olduqlarına, O olmadan öz başlarına

ola bilməyəcəklərinə, müstəqil bir varlıq göstərə bilməyəcəklərinə, ONun

özüylə əlaqədar olaraq və özünün içində dilədiyi bir şeyi

reallaşdırmasına heç bir şeyin maneə ola bilməyəcəyinə dəlalət etməkdədirlər.

Daha əvvəl də söylədiyimiz kimi, bunun adı bilavasitə

mülkiyyətdir.

Uca Allahın mütləq olaraq məlik və suveren olması, bütün varlıqlar

üzərində mütləq olaraq malik meydana gəlinin bir gərəyidir. Çünki

şəxsən varlıqların bir qisimi, digər bir qisiminin sahibi mövqesindədirlər.

Səbəblərin nəticələrinə sahib olmaları kimi. Yenə varlıqlar,

fəaliyyət halındakı güclərinə, fəaliyyət halındakı güclər də hərəkətlərinə

sahib mövqesindədirlər. İnsanın öz bədəninin orqanlarına və

görmə orqanı kimi güclərə sahib olması kimi. Bunlarsa, öz hərəkətlərinin

sahibləridir. Uca Allah hər şeyin sahibi olması baxımından,

bu şeylərə sahib olanların, sahib olduqları şeylərlə birlikdə sahibidir.

İşdə mütləq məlikliyin ifadəsi olan mülkün mənas(n)ı budur. Mövzuyla

əlaqədar olaraq uca Allah belə buyurur: "Mülk ONundur,

həmd də ONundur." (Təğabun, 1) "Çox qüdrətli Məlik (mülkünün

sonu olmayan)ın yanında." (Qəmər, 55) Daha bunun kimi bir çox ayə

nümunə göstərilə bilər. Bilvasitə və bilavasitə gerçək, həqiqi mülkiyyət

budur.

Mülkiyyətin etibarı və saymaca olanına gəlincə: Uca Allah, malikdir;

çünki hər hansı bir mala sahib olan bir kimsənin sahib olduğu

hər şeyi verən Odur. Əgər sahib olmasaydı belə bir vəziyyət

452 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

doğru olmazdı və sahib olmadığı

şeyi sahib ola bilməyənə verən mövqesinə

düşərdi. Uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Və Allah'

ın sizə verdiyi malından onlara verin." (Nur, 33)

Uca Allah, insanların əllərində olan hər şeyin sahibi olan

malik və suverendir də. Çünki suverenlik sahibi qanun tündçüdür.

Suverenliyi səbəbindən insanların sahib olduqları

şeylər üzərində

qənaətdə ol/tapılar. Eynilə sultanların yurddaşlarının malları

üzərində qənaətdə ol/tapılmaları kimi. Aşağıdakı ayələr uca Allah'

ın bu suverenliyinə işarə etməkdədirlər: "Də ki: İnsanların Rəblərinə

sığınaram. İnsanların məliyinə -mütləq hakiminə-..." (Nas, 1-2)

"Sizə hər istədiyiniz şeyi verdi. Əgər Allahın nemətini saymağa

cəhd etsəniz, onu sayıb bitirməyə güc çatdıra bilməzsiniz." (İbrahim,

34) "Sizi özlərində xəlifələr edib xərcləmə səlahiyyəti verdiyi şeylərdən

infak edin/əldə et." (Hədid, 7) "Sizə nə olur ki, Allah yolunda infak

etmirsiniz? Halbuki göylərin və yerin mirası Allahındır.

(Hədid, 10) "Bu gün mülk=hükümranlık kimindir? Kahhar olan tək

Allahındır." (Mömin, 16) Uca Allah, bu anda sahib olduğumuz şeylərin,

bizdən əvvəl də sahibi idi, bizim yanımızdaykən də onların

sahibidir və bizdən sonra da bunlar üzərindəki mülkiyyəti sürəcək.

Yuxarıdan bəri etdiyimiz açıqlamlar üzərində dayanıb düşünənlər:

"Allahım, (ey) mülkün sahibi" ifadəsinin sırasıyla bu xüsusları

vurğulamağa dönük olduğunu görər:

Birincisi; uca Allah hər cür mülkiyyət və suverenliyə malik və

malikdir. Hakimlik və suveren olma şəklində malik olmaq, gerçəkdə

do-laylı sahib olma və mülkiyyət üstü mülkiyyətdir. Buna görə uca

Allah, məliklərin, məliyidir. Çünki hər malikə, mülkü verən Odur.

Aşağıdakı ayələrdə bu xüsusa diqqət çəkilir: "Allah özünə

mülk verdi, deyə." (Bəqərə, 258) "Onlara böyük bir mülk də verdik"

(Nisa, 54)

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 453

İkincisi; uca Allahın adının başda zikr edilməsi ilə səbəbin

açıklanışına işarə edilir. Buna görə O, mülkün sahibidir, çünki

O, ulu Allahdır. Bu xüsus ayədən açıq-aşkar bir şəkildə

anlasıçınçısı. ayədə keçən mülk anlayışı ilə -Allah doğrusunu

hər kəsdən daha yaxşı bilər- həqiqi və etibarı sahiblikdən daha ümumi bir

fakt nəzərdə tutulur. Çünki ilk ayədə, uca Allaha bağlı olaraq təqdim edilən:

"Dilədiyinə mülkü verərsən və dilədiyindən mülkü çəkib al/götürərsən,

dilədiyini əziz edər, dilədiyini alçaldarsan" şəklində xarakterizə etmədə,

irəlidə açıqlayacağımız kimi, etibarı mülkiyyətlə əlaqədar xüsuslara,

ikinci ayədə isə həqiqi və gerçək mülkiyyətlə əlaqədar xüsuslara işarə

edilir. Bu halda uca Allah mütləq olaraq mülkün sahibidir.

"Dilədiyinə mülkü verərsən və dilədiyindən mülkü çəkib al/götürərsən."

Mülk" anlayışı, mütləq olaraq istifadə edildiyindən, gerçək, batil, ədalətlə

əldə edilmiş ya da zorbalıqla qazanılmış hər cür mülkü əhatə edər.

Çünki "mülk" "Allah özünə mülk verdi, deyə" (Bəqərə, 258)

ayəsinin də təfsiri çərçivəsində açıqlandığı kimi, özü etibarıyla uca

Al-lahın bir hədiyyəsidir. Cəmiyyətdə gözəl nəticələndirər doğura bilən bir

nemətdir. Uca Allah, insanların nəfslərini, mülkə maraq duyma xüsusiyyətiylə

təchiz etmişdir. Layiq olmayanların əllərindəki mülk, mülk olması

etibarıyla tənqidi həkk etməz. Tam tərsinə, layiq olmayan birinin

məsələn zorbalıq və qəsb yoluyla əldə etmiş olanın onu ələ

keçirmiş olması tənqid edilər ya da gözəl yollardan xərcləmə imkanı olduğu

halda onu pis yollarda xərcləməsi tənqid edilər. Əslində bu ikinci

qəşəng də bir şəkildə birincisiylə elin idilidir.

Ayrı bir baxımdan mülk ona ehil olan kimsə baxımından, uca Allah'

ın ona istiqamətli bir nemətidir. Layiq olmayan kimsə baxımından isə,

bir bəla və müsibətdir. Hər iki vəziyyətdə də mülk, uca Allaha nisbət

edilər. Mülk, Allahın qullarını onun vasitəsilə sınadığı bir fitnədir,

sınama vasitəsidir.

Daha əvvəl: Uca Allahın hərəkətləri məzmununda bu ayədə olduğu

kimi ONun diləməsinə vurğu etmənin mənas(n)ı, "hərəkətin təsadüfi,

hər hansı bir məqsəd qoy elin idili olmadan sərgiləndiyi mənasını ifadə

454 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

etməz. Tam tərsinə bununla nəzərdə tutulan xüsus, ONun hərəkətləri məzmununda

məcbur olmaması, bu hərəkəti işləmək məcburiyyətində olmamasıdır"

demişdik. Uca Allah, bir şeyi etdiyində onu mütləq diləməsiylə

edər. Heç kim ONU buna məcbur edə bilməz. Belə bir şeyi etmək

məcburiyyətində buraxa bilməz. Hərçənd, Onun hərəkəti, hər vaxt məsləhətə

uyğun olaraq reallaşar.

"Dilədiyini əziz edər, dilədiyini alçaldarsan." Ayənin orijinalında keçən

"tuizzu" hərəkətinin məsdəri olan "izz" sözü bir şeyin əldə edilməsinin

çətin olması mənasında istifadə edilər. Buna görə, nadir olan

şeylər üçün "əziz" deyilir. Yəni çətin ol/tapılar. Yenə bir cəmiyyətdə uduzmaya

uğradılması, nəşr/təzyiq altına alınması çətin olan kimsə üçün də "əziz-ul

qövm" ifadəsi istifadə edilər. Bununla, o kimsəyə nəşr/təzyiq və qalibiyyət yoluyla

çatılmayacağı mənas(n)ı nəzərdə tutular. Cəmiyyətin içində, çatılması

güc bir mövqeyə sahib olmasına, onların sahib olduqları hər şeyə əksinə

deyil- sahib var olmasına işarə edilər. Daha sonra bu

ifadə, hər çətinlik üçün istifadə edilər oldu. "Yeizzu aleyye həmçinin" deyildimi

"filan şey mənə çətin gəldi" mənas(n)ı nəzərdə tutular. Necə ki bir ayədə

belə buyurulu-yor: "Əzizin aleyh=Sıkıntıya düşməniz onun gücünə

gedər." (Tövbə, 128) yəni ona çətin gəlir. Yenə, hər qalibiyyət mənasında

istifadə edilər oldu. Ərəblər: "Məhrum azze bezze", "qalib gələn soyar

(qənimət al/götürər)" deyərlər. Bir ayədə belə buyurulur: "Və azzeni

fil-hitab=bana danışmada üstün gəldi." (Sad, 23) Yəni, "məni məğlub et/yeyildi."

Sözün əsl mənas(n)ı, yuxarıda ifadə etdiyimiz kimidir.

Bunun tam əleyhdarı da "zillət"dir. Bu da gerçək və ya virtual bir

nəşr/təzyiqlə asanca əldə etmək mənasını ifadə edər. Uca Allah:

"Zuribet eleyhimuz-zilletu=Onların üzərinə xorluq (zillət və yoxsulluq)

damğası vuruldu." (Bəqərə, 61) buyurmuşdur. Bir başqa ayədə

də belə buyurmuşdur: "...cenahez-zulli=Onlara ağrıyaraq təvazökarlıq

qanadını gər." (İsra, 24) Başqa bir ayədə isə istifadə edilən ifadə

belədir: "Əzillə idin elel...=Mü'minlere qarşı təvazökar."

(Maidə, 54)

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 455

"İzzət" dediyimiz xüsusiyyət, mütləq olaraq mülkün bir gərəyidir.

Uca Allahın xaricində bir kimsə, hər hansı bir şeyə sahib olduğunda,

o şeyi ona verən, onun mülkü halına gətirən Odur. Bir kimsə,

bir cəmiyyətin məliyi olmuşsa, bunu ona verən Allahdır. Bu səbəbdən

"izzət" tam uca Allaha özgüdür. ONdan başqasının sahib olduğu

izzət, ancaq ONun vergisi və lütfü ilə əldə edilmişdir. Mövzuyla əlaqədar

olaraq uca Allah belə buyurur: "Qüruru (izzəti) onların yanında

mı axtarırlar? Şübhəsiz bütün qürur Allahındır." (Nisa, 139) "Qürur

Allahın, ONun Rəsulunun və möminlərindir." (Munafiqun, 8) Bu

ayələrdə işarə edilən gerçək izzətdir. Bunun xaricindəki vəziyyətlərsə

izzət görünüşündə zillətdən başqa bir şey deyil. Necə ki uca

Allah belə buyurmuşdur: "Xeyr, o inkar edənlər bir qürur və bir

parçalanma içindədirlər." (Sad, 2) Dərhal arxasından bu ayənin yer/yeyər

al/götürmüş olması da bu qiymətləndirməmizi dəstəklər xüsusiyyətdədir: "Biz

özlərindən əvvəl, nə qədər qurşaqları dağıtmaya uğratdıq da onlar fəryad

etdilər, ancaq xilas olma zamanı deyildi." (Sad, 3)

Zillətlə əlaqədar olaraq veriləcək hökm, izzət üçün etibarlı olan hökmün

tam əleyhdarı olmaq vəziyyətindədir. O halda uca Allahın

xaricindəki hər kəs, özü etibarıyla zəlildir. Allahın əziz və şərəfli etdikləri

xaric. ("...dilədiyini əziz edər, dilədiyini alçaldarsan.")