Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

"Də ki: "Gəlin, biz öz oğullarımızı, siz də öz oğullarınızı, biz

öz qadınlarımızı, siz də öz qadınlarınızı, biz özümüzü və siz də

özünüzü çağıraq." Ayənin axışının başlanğıcında iştirak edən "çağıraq"

sözü ilə, "Oğullarımızı, qadınlarımızı və özümüzü" ifadəsində

istifadə edilən birinci çoxluq şəxs əvəzliklərinin arasında fərq vardır.

Çünki birincisində, İslam və Xristianlıq adına çəkişən tərəflər

topluca ifadə edilir. İkincisində isə, tək İslamı təmsil edəcək

kəslərə işarə edilir. Bu səbəblə, ifadəni bu şəkildə anlamaq

lazımdır: "Oğulları, qadınları və özləri çağıraq. Biz öz

oğullarımızı, qadınlarımızı və özümüzü çağıraq, siz də öz

oğullarınızı, qadınlarınızı və özünüzü çağırın..." Bu səbəbdən ayənin

ifadə tərzində incə və dəqiq bir icaz=az sözlə çox şey izah etmə tar-

zına müraciət edilmişdir.

Mübahele və lənətləşmə; ətrafda, Peyğəmbərimizlə (s. a. a)

bəzi Xristianlar arasında keçən mübahisə/müzakirəni xatırladırsa da, çağırış,

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................101

oğulları və qadınları da əhatə edir ki dəvətçinin, dəvətinin doğruluğuna

və haqq üzrə oluşuna istiqamətli kanıtsallığı daha təsirli olsun.

Çünki uca Allah, insanların ürəklərinə bu sayılan qruplara istiqamətli

sevgi yerləşdirmiş, onlara şəfqətlə yaxınlaşmalarını təmin etmişdir. Necə ki

insanın özünü sipər edərək onları qoruduğu çox görülən

bir faktdır. Onların qorxmamaları, təhlükələrə məruz qalmamaları

üçün səylər. Onları qoruyar, onlara qarşı həssas olar və özünü

onlara fəda edər. Sırf bu fitri meyldən ötəri, oğullar qadınlardan

əvvəl zikr edilmişdir. Çünki insanın oğullara istiqamətli sevgisi

daha güclü və daha davamlıdır.

Bundan da anlayırıq ki, bəzi təfsirçilərin: "Biz öz oğullarımızı,

siz də öz oğullarınızı çağıraq." ifadəsindən məqsəd,

"Biz sizin oğullarınızı, qadınlarınızı və özünüzü çağıraq, siz də

bizim oğullarımızı, qadınlarımızı və özümüzü çağırın" deyər, şəklindəki

qiymətləndirmələri səhvdir. Çünki belə bir qiymətləndirmə,

bizim daha əvvəl işarə etdiyimiz oğulların və qadınların lənətləşməyə

ortaq edilmələrinin gerisindəki hikməti etibarsız edər.

Lənətləşmə üçün, söz mövzusu qrupların bir-bir zikr edilmələri,

dəvətçinin özünə güvəninin və haqqa söykənən hərəkət edişinin

bir başqa dəlilidir. Sanki bunu demək istəyir: "Birliklər qarşılıqlı

olaraq lənətləşsinlər. Hər bir qrup Allahın lənətinin yalançılar üzərinə

olmasını istəsin. Belə ki bu lənət və əzab, oğulları, qadınları və

lənətləşənlərin özlərini də əhatə etsin. Beləcə inadçıların kökü

qurusan, batil tərəfdarlarının kökü qazılsan."

Bundan da aydın olur ki, ifadənin reallaşması oğulların,

qadınların və özlərinin ədədi olaraq çoxluq meydana gətirmələriylə

elin idili deyil. Çünki bunda güdülən son məqsəd, tərəflərdən birinin

yanındakı böyük, kiçik, kişi, dişi hər kəslə birlikdə həlak olmasıdır.

Necə ki təfsirçilərin icması, mövzuyla əlaqədar rəvayətlərin ittifaqı

və tarix kitablarının da dəstəkləməsi, hadisənin obyektiv qarşılığını

qəti olaraq ortaya qoymuşdur ki, Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a) lənətləşmə

üçün qərarlaşdırılan yerə getmiş, yanında yalnız Əlini,

102........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Fatiməni, Həsəni və Hüseyni (ə.s) aparmışdı. Beləcə orada

yalnız iki adam, iki oğul və bir qadın vardı. Beləcə Allahın əmrinin

gərəyini etmişlər idi.

Ayrıca, ayənin ləfzindən nəzərdə tutulan xüsus başqa, objeler

dünyası etibarilə hökmün parazitə edildiyi obyektiv qarşılıq isə

başqa bir xüsusdur. Necə ki Quranda, bir birliyə istiqamətli

hökm, mükafat vədi və ya əzab təhdidi ehtiva edən ifadələrin nümunələri

çoxdur, amma onun nüzuluna se-bep təşkil edən hadisə məzmununda

yalnız bir konkret nümunə söz mövzusudur. Buna bu ayələri nümunə

göstərə bilərik: "Sizdən qadınlarına "zıhar"da ol/tapılanlar bilsinlər

ki, qadınları onların anaları deyil." (Mübarizə, 2) "Qadınlarına

"zıhar" da ol/tapılanlar, sonra söylədiklərindən geri dönənlər."

(Mübarizə, 3) "And olsun; "Allah kasıbdır, biz isə zənginik." deyənlərin

sözlərini Allah eşitmişdir." (Al/götürü İmran, 181) "Və sənə nəyi infak

edəcəklərini soruşarlar. Də ki: Ehtiyacdan arta qalanı." (Bəqərə, 219)

Buna bənzər bir çox ayə vardır ki ifadə çoxluq olmaqla birlikdə, eniş

səbəbi etibarilə obyektiv qarşılığı təkdir.

"Sonra da dua edək də, Allahın lənətini yalan danışanların üstünə

edək." Ayənin orijinalında keçən "ibtihal" sözü, "elbehletu"

və ya "əl-buhletu" məsdərinin "iftiaal" qəlibinə uyğunlaşdırılmış

şəklidir və lənət mənasını verər. Bu, sözün əsl mənasıdır. Sonra

daha çox israrlı, yalvarmalı dua və diləmə mənasında istifadə edilər

oldu.

"...Allahın lənətini... edək." ifadəsi, cümlənin başında keçən

"ibtihal" sözünün bir şərhi kimidir. Bəziləri

belə demişlər:

"Edək" deyilib də "istəyək" deyilməməsi, bunun geri

çevrilməyəcək bir dua olduğuna istiqamətli bir işarədir. Çünki bir

haqqın batildən ayrılması yalnız buna bağlıdır.

"Yalan danışanlar..." ifadəsi, nəzərdə tutulan mövzuyla əlaqədardır. Yəni

o anda zehində yer alan kəslərə istiqamətlidir. Əhatə edici, əhatəli ya

də növə istiqamətli deyil. Çünki məqsəd, lənətin bütün yalançıların

ya da yalançılar növünün üzərinə qılınması deyil. Tərsinə, Depozit

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................103

gamberlerimizle (s. a. a) Xristianlar arasında meydana gələn mübahisə/müzakirəyə

tərəf olanlardan kim yalan danışırsa, lənətin onun üzərinə

qılınması nəzərdə tutulur. Çünki Peyğəmbərimiz (s. a. a): "Allahdan

başqa ilah yoxdur. İsa ONun qulu və rəsuludur." deyirdi, Xristianlar

isə: "İsa Allahdır və ya ONun oğuludur ya da Allah üçün üçüncüsüdür."

deyirdilər.

Buradan da açıqca aydın olur ki, əgər Peyğəmbərimizlə (s. a. a)

Xristian qrup arasındakı iddiada və bundan ötəri lənətləşmə

hadisəsindən tərəflərdən biri fərd, o biris(n)i də birlik şəklində olsaydı,

bu vəziyyətdə, faktı ifadə edəcək ləfzin də ona uyğun olması

lazım idi. "Kim yalançıdırsa Allahın lənətini onun üzərinə edək."

deməmiz kimi. Bu səbəbdən, ayənin ifadə tərzi, iki tərəfdən birinin

birliklə yalançı olduqlarını əsas al/götürür. Herhalukarda lənətləşmə,

çoxluqdan ibarət iki tərəf arasında cərəyan etdiyi üçün nəticə iki

birlikdən birində reallaşdırma tapacaq; ya Peyğəmbərimiz tərəfində

ya da Xristian qrup tərəfində. Bu da, lənətləşmə üçün hazır

ol/tapılanların iddiada ortaq olmalarını tələb edir. Çünki yalan ancaq

bir iddia, bir iddia baxımından söz mövzusu ola bilər. Bu halda Peyğəmbərimizlə

(s. a. a) birlikdə hazır olan Əli, Fatimə, Həsən və

Hüseynin iddia və dəvətdə ortaqlıqları söz mövzusudur. Heç şübhəsiz

bu, uca Allahın Peyğəmbərimizin (s. a. a) Əhli Beytinə xas

etdiyi

şanın ən/en qürur vericilərindəndir. Necə ki onlardan "özlər",

"qadınlar" və "oğulları" şəklində danışılmış və ümmətin kişiləri,

qadınları və oğulları içində yalnız onlar bu qürura layiq görülmüşlər.

Əgər naxış/desən ki: Bir az əvvəl Quranda çoxluq ifadənin fərd mənasında

istifadə edildiyinə bağlı nümunələr verildi. Necə ki lənətləşmə

hadisəsinə qadınlardan yalnız Fatimə (ə.s) qatıldığı halda, ayədə

"qadınlar" şəklində çoxluq bir ifadə istifadə edilmişdir. Bu halda, ayədəki

"yalançılar..." şəklindəki çoxluq ifadəni fərdi bir vəziyyətə şərh etmənin

(və Peyğəmbərimiz tərəfindən yalnız onun nəzərdə tutulmasının)

nə qorxusu ola bilər?

104........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Mən də deyərəm ki: İki vəziyyət arasında fərq vardır. Fərdi bir

məsələylə əlaqədar olaraq ayələrdə çoxluq ləfzinin istifadə edilməsi, ayələrin

şərhi hədəflədikləri gerçəyin, bir çox insan tərəfindən

sərgilənə biləcək növdən ola bilər olmasından ötəridir. Bu səbəbdən,

mövzuyla əlaqədar bir hökm ehtiva edən ayələrdə, onların da hökmə təbii/tabe

tutulmaları lazımdır. Ancaq bir ayənin açıqladığı gerçəyin, digər insanlar

tərəfindən sərgilənməsi mümkün olmadığı, hökmün fərdi

aşmadığı və xüsusiyyətin yalnız onunla məhdud qaldığı vəziyyətlərdə,

ayədə çoxluq ləfzinin istifadə edilməsi qətiliklə caiz olmaz. Bu ayələri

buna nümunə göstərə bilərik: "Hanı sən, Allahın özünə nemət

verdiyi və sənin də özünə nemət verdiyin adama: "Bərabər/yoldaşını tut və

Allahdan əsla/çəkin" deyirdin." (Əhzab, 37) "Saparaq özünə yönəldikləri

adamın dili xaricidir, bu isə açıq-aşkar Ərəbcə bir dildir."

(Nəhl, 103) "Həqiqətən biz sənə ödənişlərini verdiyin bərabər/yoldaşlarını... halal

etdik. Bir də, özünü Peyğəmbərə hədiyyə edən və Peyğəmbərin

özünü al/götürmək istədiyi mömin bir qadını da." (Əhzab, 50)

Ayədə işarə edilən lənətləşmə də, əlaqədar olduğu obyektiv vəziyyətdən

kənarıyla elin idili deyil. O da Peyğəmbər Əfəndimizlə (s. a. a)

Xristianların lənətləşmələridir. Əgər hər iki tərəf baxımından iddiaçılar

çoxluq mövqedə olmasadılar, əlbəttə ayədə "yalançılar" şəklində

çoxluq sigasının istifadə edilməsi uyğun düşməzdi.

Əgər naxış/desən ki: Peyğəmbərimizin (s. a. a) yanına bir heyət halında

gələn Xristianlar: "Məsih Allahdır və ya Allahın oğuludur ya da

o üçün üçüncüsüdür." şəklində bir iddia irəli sürürdülər. Bu mövzuda

onlarla digər Xristian qadınlar və kişilər arasında hər hansı

bir fərq yoxdur. Eyni şəkildə, Peyğəmbər əfəndimizin (s. a. a)

müdafiə etdiyi "Allahdan başqa ilah olmadığına və İsanın Allahın

qulu və elçisi olduğuna" bağlı mesaj da möminlərin əsas al/götürdüyü

bir inanc qanunu idi. Bu mövzuda heç kim, hətta Peyğəmbərimiz

(s. a. a) belə fərqli bir yanaşmaya sahib deyildi. Bu səbəbdən Peyğəmbərimizlə

(s. a. a) birlikdə lənətləşməyə qatılanların, bu mövzuda digər

insanlardan hər hansı bir üstünlüyü söz mövzusu olmaz. Depozit

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................105

gamberimiz (s.ə.s) lənətləşməyə qatılsınlar deyə çağırdığı kəsləri,

ayənin ehtiva etdiyi "oğullar, qadınlar və özlər" xüsusuna nümunə

olaraq seçmişdi. Ayrıca, dəvətlə iddia fərqli şeylərdir. Başqalarının

iddiada Peyğəmbərlə ortaq olmaları düşünülə bilər, amma dəvət

Peyğəmbərə xas bir anlayışdır. Sən isə deyirsən ki: "Onlar, Peyğəmbərin

dəvətində də ortaqları idilər?"

Mən deyərəm ki: Əgər Peyğəmbərimizin (s. a. a) çağırdığı kəslər,

digər Müsəlmanları təmsilən nümunə olaraq seçilmiş olsadılar, bu

vəziyyətdə heç olmasa iki kişi, üç qadın və üç oğul gətirilmiş olmaları

lazım idi. Bu səbəbdən, çağırılanlar, tam bu işə xas qılındıqları

üçün çağırılmışlar idi. Çünki Allahın əmrinin yerinə yetirilməsi,

yalnız bu vəziyyətdə məna qazanar. Belə ki, Peyğəmbər (s. a. a)

Allah tərəfindən enən bu əmrin gərəyinin edilməsi barəsində

gətirdiklərinin xaricində kimsəni tapa bilməmişdi. Bir kişi, bir qadın və

iki oğul yəni.

Əgər hekayə üzərində düşünəcək olsan, Necran Xristianlarının

meydana gətirdiyi heyət, Mədinəyə Peyğəmbərimizlə (s. a. a) Məryəm

oğulu İsa haqqında mübahisə et/müzakirə etmək, ona etiraz etmək üzrə gəlmişlər idi.

Çünki Peyğəmbərimizin (s. a. a) müdafiə etdiyi: "İsa Allahın qulu və

elçisidir." iddiası, Peyğəmbərimizlə əlaqəli və özünə gəldiyini

söylədiyi vəhyə söykən/dözürdü. Ona təbii/tabe olan möminlərlə Xristianların

bir al/götürüb verə bilmədikləri yox idi. Möminlərlə görüşmək kimi bir

dərdləri də söz mövzusu deyildi. Necə ki, ayənin başındakı bu ifadə,

buna istiqamətli bir işarədir: "Artıq kim sənə gələn elmdən sonra,

onun haqqında səninlə mübahisə/müzakirəyə qalxsa." Yenə mövzuyla əlaqədar

bir neçə ayədən əvvəl iştirak edən bu ifadə də bu xüsusa bir işarə xüsusiyyətindədir:

"Əgər səninlə çəkişib mübahisə et/müzakirə etsələr, de ki: "Mənə uyanlarla

birlikdə, özümü Allaha təslim etdim."

Buradan aydın olur ki: Peyğəmbərimizin (s. a. a) bərabərində

lənətləşməyə gətirdiyi kəslər, digər Müsəlmanları təmsilən nümunə

olaraq seçilməmişlər idi. Çünki möminlərin tam imanlarından do-

layı bu mübahisə/müzakirə və lənətləşməklə bir maraq/əlaqələri yox idi ki, özləriylə

106........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

rəqibləri arasında gedib gələn və yalançıların üzərinə olması istənən

lənət və əzaba həmsöhbət olsunlar. Peyğəmbərimizin (s. a. a)

özüylə birlikdə bəzilərini gətirməsinin səbəbi, onun mübahisə/müzakirə

və iddialaşmağa tərəf olmasıdır. Bu səbəbdən, yalan söz mövzusu olması

vəziyyətində özünü bunun qaçınılmaz aqibətinə həmsöhbət

etməsi lazım idi. Əgər iddia, onun şəxsi kimi özüylə birlikdə gətirdiyi

kəslərlə də qaim olmasaydı, onları özü ilə gətirməsinin

bir səbəbi olmazdı. Bu səbəblə Peyğəmbərimizin onları

özü ilə gətirməsi, irəli sürdüyü iddiasını təmsil etmə səlahiyyətinə

sahib "oğullar, qadınlar və özlər" mövqeyində olmalarından

qaynaqlanan bir təsisdir. Yoxsa onları nümunə olaraq gətirmiş deyildi.

Bu halda, iddia, Peyğəmbərimizlə (s. a. a) qaim olduğu kimi,

onlarla da qaim idi.

Qal dı ki, Xristianlar, sırf "Məryəm oğulu İsa Allahın qulu və

rəsuludur." dedi və buna inandı deyə Peyğəmbər əfəndimizlə

(s. a. a) görüşməyə gəlmiş deyillər idi. Tərsinə Peyğəmbərimiz bu

inancını bir iddia olaraq irəli sürür və onları da inanmağa dəvət

edirdi. Bu səbəbdən bir heyət halında onunla mübahisə/müzakirəyə gəlmələrinin

səbəbi, işdə bu dəvət idi. Buna görə də Peyğəmbərimizin

(s. a. a) və onunla birlikdə gələnlərin lənətləşməyə cəhd etmələri,

həm iddia, həm də dəvət ötərisiylədir. Söylədiyimiz kimi, onunla

lənətləşməyə cəhd edənlər, iddiaya ortaq olduqları kimi dini dəvətə

də ortaq idilər.

Əgər naxış/desən ki: Say ki, onları lənətləşməyə aparması, onun bir

parçası olmalarından və bu xüsusiyyətin sırf onlara xas olmasından

irəli gəlirdi. Lakin aydın olduğu qədəriylə -normalda olduğu kimi-

insanın təhlükələr və qorxular qarşısında qadınlardan və uşaqlardan

ciyər parelerini və dostlarını hazır etməsi, sağlamlıq, sağlamlıq və

qoruma nöqtəsində mühitin etibarlı olduğunu düşündüyünün dəlilidir.

Peyğəmbərimizin də onları çağırmış olması, bundan kənar

başqa bir mənas(n)ı ifadə etməz. Onların dəvətinin ortaqları olduqları

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................107

xüsusuna gəlincə; Peyğəmbərimizin davranışı belə bir şeyə dəlalət

etməkdən uzaqdır.

Mən deyərəm ki: Bəli, ayənin girişi, haqqında danışılan xüsusdan kənarına

işarə etmir; ancaq sən də bilərsən ki, ayənin sonundakı "yalan

söyləyənlərin üstünə..." ifadəsi, qəti olaraq mübahisə/müzakirəyə və lənətləşməyə

tərəf olanlardan birinin yalan danışır olmasını nəzərdə tutar.

Bu isə, ancaq hər iki tərəfdə iştirak edən kəslərin bütününün doğru

və ya yalan xüsusiyyətli iddiaya ortaq olmaları vəziyyətində mümkün

ola bilər. Bu halda, Peyğəmbərimizin (s. a. a) bərabərində lənətləşməyə

gətirdikləri, daha əvvəl də söylədiyimiz kimi həm iddianın,

həm də dəvətin ortaqları idilər. Beləcə, mübahele hadisəsində Peyğəmbərimizlə

(s. a. a) birlikdə hazır bu-lunanların hamısı, iddia və

dəvətin sahibləri idilər və bu ikisində Peyğəmbərin ortaqları idilər.