Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

(Al/götürü İmran / 104) "Sizdən; xeyirə çağıran, yaxşılığı əmr edən və pislikdən

çəkindirən bir birlik olsun..." Praktik təcrübələr bunu qəti olaraq ortaya qoymuşdur

ki: İnsan, həyatı boyunca özü üçün bəzi məlumatlar hazırlayar,

əldə edər. -Ki yalnız faydalandığı məlumatları hazırlayar və anbarlar.- Bunları

hansı yoldan və hansı şəkildə əldə etsə əldə etsin, praktikada davamlı

təkrarlamadığı, həqiqətən xatırlamağa çalışma/işləmədiyi müddətcə bu məlumatlar

itər, zehinindən silinər. Praktik əməllərin hər sahədə məlumat oxunda

döndüyünü, onunla güc qazandığını, onun zəifləməsiylə

zəiflədiyini, onun islahıyla islah olduğunu, onun pozulmasıyla

pozulduğunu şübhə aparmaz bir gerçək olaraq bilirik. Uca

Allah əməl məlumat əlaqəsini bu örnəklə konkretləşdirmişdir: "Gözəl şəhərin

bitkisi, Rəbbinin icazəsiylə çıxar, pis olandan isə, quru/qovrulmuşdan

başqası çıxmaz." (Ə'RAF, 58)

Heç şübhəsiz, əməl və məlumat qarşılıqlı qarlılıqlı təsir içindədirlər. Məlumat,

əmələ yönəldən ən/en təsir edici, ən güclü çağırışdır. Praktik və müşahidə edilən

əməl də insanı öyrədən ən güclü müəllimdir.

Burada haqqında danışılan şey, faydalı məlumata və quruluşçu praktikaya sahib

nor-mal, saleh bir birliyi, məlumat təcrübələrini və mədəni miraslarını

qorumağa yönəldən bir faktordur. Belə bir cəmiyyət, xeyr və bilinən

olaraq xarakterizə etdikləri yollarından sapan fərdlərini bu yola çevirmək,

özlərincə xeyr və bilinən olaraq qəbul edilən yoldan

sapma meylini göstərənləri, pisliyin ölümcül girdabına düşməyə

üz tutanları önləmək vəziyyətindədir.

Bunun adı, təhsilə çağırışdır, bilinəni əmr etmə, münkəri maneə törətmədiyər.

Bu ayədə uca Allahın işarə buyurduğu da budur:

"...xeyirə çağıran, yaxşılığı əmr edən və pislikdən çəkindirən..."

Beləcə uca Allahın yaxşılıq və pisliyi, bilinən və münkər olaraq

ifadə etməsinin sirrini də anlayırıq. Çünki, ifadələr, əvvəlki

ayəyə söykənən olaraq inkişaf edir. Orada bu buyruğa yer verilmişdi: "Və

topluca Allahın ipinə sıx sarılın. Dağılıb ayrılmayın." Bilindiyi

332........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

kimi, bu xüsusiyyətə sahib olan, yəni Allahın ipinə sıx sarılan bir

birlik baxımından bilinən olan yaxşılıqdır, münkər olan da pislikdir.

Əgər bu nöqtə göz qarşısında saxlanılmazsa, yaxşılıq və pisliyin

bilinən və münkər olaraq adlandırılmasının səbəbi, yaxşılıq və

pisliyin dinin nəzərində bilinən və münkər olması olardı, praktik

həyatdakı əməl baxımından deyil.

"Sizdən... bir birlik olsun." Bəzilərinə görə, ifadənin orijinalında

keçən "min" ədatı bütünün içindən bir parçanı ifadə edən

"tab'iz= bölmək" xüsusiyyətlidir. Buna görə bilinəni əmr etmə, münkəri

maneə törətmə və xeyirə dəvət etmə müəyyən bir qrupun yerinə yetirməsiylə,

digər insanların üzərindən qalxan lokal bir məsuliyyətdir, fərzi

kifayedir.

Bəzilərinə görə də "min" ədatı, şərh məqsədinə istiqamətlidir,

yəni bəyanıyadır. Bununla nəzərdə tutulan məna da budur: "Bunun

sayəsində saleh, quruluşçu birlik xeyirə dəvət edən bir ümmət olsun."

Bu vəziyyətdə ifadəni bu tərz bir ifadəyə bənzədə bilərik: "Sən-

deyil mənim üçün bir yoldaş olsun" yəni: "Mənim yoldaşım ol."

Ancaq, aydın olduğu qədəriylə "min" ədatının bəyanıya olması, onun

işin mənşəsini və başlanğıcını ifadə etməsi deməkdir.

Burada deyilməsi lazım olan budur: "Min ədatının "tabi'iziye"

və ya "bəyanıya" oluşuna istiqamətli bir araşdırma bir səmərə verməyəcək.

Çünki xeyirə dəvət etmə, bilinəni əmr etmə və münkəri

maneə törətmə kimi faktlar, əgər zəruri olsalar, təbiətləri gərəyi,

fərzi kifaye olarlar. Çünki məqsədə çatıldıqdan sonra, söz mövzusu

dəvətin, əmr və qadağanın bir mənas(n)ı olmaz. Əgər ümmət top

yekun xeyirə dəvət edənlər, bilinəni əmr edənlər və münkərə maneə

olanlar olaraq təsəvvür edilsə, bu ümmətin içində söz mövzusu vəzifəs(n)i

yerinə yetirən kəslər vardır, deməkdir.

Bu halda vəzifə, hər vəziyyətdə bütünün içindəki bəzi kəslərə

söykənəndir. Əgər xitab bu bəzilərinə istiqamətlisə, məsələ yoxdur. Ancaq,

bütünə istiqamətlisə, yenə də bu bəziləri əsas alınmış deməkdir.

Digər bir ifadəylə; hər kəs məsuldur, lakin savabı alan/sahə bəziləridir.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................333

Buna görə ifadənin ardında belə bir qiymətləndirmə cümləsinə yer/yeyər

verilmişdir: "İşdə onlar, qurtuluşa çatanlardır." Bu halda ifadənin

orijinalında keçən "min" ədatı "tabiziye"dir. Bu cür bileşimlere

gündəlik danışmalarda da rast gəlmək mümkündür. Bunun başqa bir

anlama şərh olunması, ancaq konkret bir sübut et mümkün ola bilər.

Bilin ki, bu üç mövzu, yəni xeyirə dəvət, bilinəni əmr etmə və

mümkeri maneə törətmə mövzuları, uzun və dərin şərhləri olan

mövzulardır. İnşallah, başqa bir hissədə bunları uyğun bir şəkildə

açıqlayacağıq. Bu mövzuların elmi, psixoloji və sosioloji ölçülərini

detallı olaraq təqdim edəcəyik.

(Al/götürü İmran / 105) "Özlərinə açıq-aşkar dəlillər gəldikdən sonra, parçalanıb

ayrılan və anlaşılmazlığa düşənlər kimi olmayın." "Özlərinə açıq-aşkar dəlillər

gəldikdən sonra..." ifadəsinin yalnız "anlaşılmazlığa düşənlər"

ifadəsiylə elin idili olması uzaq bir ehtimal deyil. Bu vəziyyətdə "anlaşılmazlığa

düşmek=ihtilaf etmək"dən məqsəd, inanc ayrılıqları

olar. Etiqadı ixtilafların, ayrılıqlara və fiziki bölünmələrə gətirib çıxarması

yəni.

İxtilaf (anlaşılmazlıq)dan əvvəl "ayrılıq"a yer verilməsinin səbəbi,

ayrılığın "ixtilafa" gətirib çıxaran bir öncül mövqeyində olmasıdır. Çünki

bir birlik meydana gətirən fərdlərin inteqrasiya olunmuş olmaları, inanclarının

bütünlük ifadə etməsini, əlaqə və qarlılıqlı təsir yoluyla birlik halında olmalarını

tələb edir və dolayısilə də bu, onları ixtilafdan qoruyar. Ancaq

ayrılığa düşmələri, fərdlərin bir-birindən qopması, düşüncə və

gedişat fərqliliklərin baş göstərməsinə səbəb olar. Çox keçmədən

düşüncə və görüş planında fərdlər bir-birlərindən müstəqil hala

gəlirlər. Birlik dağılar. Sanki uca Allah, burada bunu demək istəyir:

"Əvvəl bədən olaraq ayrılan və camaatın xaricinə çıxanlar kimi olmayın.

Onların bu ayrılıqları, sonunda, inanc və görüş ayrılıqlarına yol

açdı."

Uca Allah, bəzi yerlərdə, sözünü etdiyimiz bu anlaşılmazlığı

həddi aşmağa, zülmə bağlar: "Özlərinə açıq-aşkar ayələr gəldikdən

sonra, bir-birlərinə qarşı olan azğınlıq və qısqanclıqları yüzün

334........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

deyil anlaşılmazlığa düşənlər..." (Bəqərə, 213) Nə var ki, fərdlərin

inanc və görüşlərinin fərqlilik ifadə etməsi bir zərurətdir. Bunun

səbəbi hər kəsin anlayışının fərqli olmasıdır. Lakin fərdi planda

bu fərqliliyin zəruri olması kimi, cəmiyyətin buna qarşı çıxması və

ixtilaf edənləri birliyə, bütünlüyə yönəltməsi də bir zərurətdir.

Bu halda, anlaşılmazlığın bir vasitəs(n)i vasitəsiylə qaldırılması mümkündür,

güc çatdırıla bilər bir faktdır. Cəmiyyətin bundan qaçınması

haqsızlıqdır, həddi aşmadıyar. Özünü anlaşılmazlıq təhlükəsinə atmaqdır.

Quran, birlik çağırışını tez-tez yenilər/yeniləyər və anlaşılmazlığa düşməyi,

ixtilaf etməyi israrlı bir şəkildə qadağan edər. Bunun, bu ümmətin gələcəkdəki

vəziyyətini, işinin iç üzünü tam bilir olmasından başqa

bir səbəbi yoxdur. Bəli, İslam ümmətini meydana gətirən fərdlərin, keçmişdəki

ümmətlər kimi, hətta onlardan daha sıx və şiddətli bir

nisbətdə ixtilaf edəcəkləri, Quran tərəfindən bu şəkildə xəbər verilmişdir.

Daha əvvəl bu xüsusu dəfələrlə vurğuladıq: Quranın ifadə tar-

zının diqqətə çarpan bir xüsusiyyəti, bir şeydən israrla çəkindirirsə, ona yandır-

laşmayı qəti ifadələrlə qadağan edirsə, bunun o şeyin meydana gələcəyini,

bu qadağanın tapdalanacağını göstərməsidir. Ümmətin sıx

bir ixtilafın girdabına düşəcəyi, Quran tərəfindən bu şəkildə bir

gerçək olaraq xəbər verildiyi kimi, Peyğəmbərimiz (s. a. a) da bununla

əlaqədar şərhlərdə ol/tapılmışdır. İxtilaf və anlaşılmazlıq o-

nun ümmətinin bünyəsini gəmirəcək, bu vəziyyət dəyişik təriqətlərin

ortaya çıxışı

şəklində özünü göstərəcək. Daha əvvəl Yəhudilər

və Xristianlarda olduğu kimi ümmətinin də ixtilafa düşəcəyi Peyğəmbərimiz

(s. a. a) tərəfindən bildirilmişdir. Mövzuyla əlaqədar rəvayəti,

rəvayətlər hissəsində ələ alacağıq.

Hadisələrin axışı, Quranın bu qeybi xəbərini təsdiqləmişdir.

Resulul-lahın (s. a. a) vəfatının üzərindən çox qısa bir zaman keçmədən

ümmətin birliyi darmadağın olmuş, anlaşılmazlıqlar üzündən

hər biri bir tərəfə sovrulmuşdur. Dəyişik məzhəblərə bölünərək,

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................335

hər bir məzhəb digərini təkfir etmişdir, kafirliklə günahlandırmışdır. Bu

vəziyyət səhabə çağından günümüzə qədər sürüb gəlmişdir. Nə vaxt

ki, bəziləri iki qrupu uzlaşdırmaq üçün yola çıxmışsa, bu çıxışı

bir üçüncü məzhəbin ortaya çıxışına niyə/səbəb meydana gətirmişdir.

Təhlil və analizlərlə reallaşdırdığımız araşdırmalar, bizi bu

nəticəyə aparmışdır: İslam ümmətinin bünyəsindəki ixtilafların və

anlaşılmazlıqların əsli, münafiqlərə gəlib söykən/dözməkdədir. Ki Quran

onlar haqqında, onların əleyhində sərt ifadələr istifadə etmiş, hiyləli

nizamlarının, sui-qəsdlərinin böyüklüyünə diqqət çəkmişdir. Uca

Allahın Bəqərə, Tövbə, Əhzab və Munafiqun kimi surələrdə onlar

haqqında istifadə etdiyi ifadələr üzərində düşünsən, dəhşət verici

bir mənzərəylə qarşılaşarsan. Bu, onların Rəsulullah (s. a. a) zamanında

və hələ vəhyin kəsilmədiyi dövrlərdəki halları idi. Uca

Allah Rəsulunu qatına alın tərəfindən, birdən-birə onlardan danışılmaz

oldu. Bir dəfədə zənglərinin səsi kəsildi. Sanki heç yoxmuşlar kimi

davranıldı.

"Sanki Hucun ilə Səfa arasında heç olmadı bir yoldaş

Və Məkkədə yaranıyla söhbət etmədi bir axşamçı..."

Çox keçmədən insanlar özlərini yaman bir ixtilafın içində

tapdılar. Müxtəlif məzhəblərin arxasından gedərək bir-birlərindən uzaqlaşdılar.

Tahakküm, zorbalıq və nəşr/təzyiqi əsas alan/sahə rəhbərliklər, xalqı

özlərinə qul-kölə etdi. Xoşbəxtlik əsaslı bir həyatı pozğunluq və

çirkeflikle dəyişdirdilər. Lakin, yenə də hər vəziyyətdə köməkçi olan

Allahdır. Uca Allahın lütfündən gözləməmiz, Tövbə surəsinin təfsiri

çərçivəsində bu mövzunu ətraflıca ələ almamıza bizi müvəffəq

etməsidir, inşallah.

(Al/götürü İmran / 106-107) "Bəzi üzlərin ağaracağı, bəzi üzlərin də qaralacağı

gün. ..""Yüzleri ağaranlar isə, artıq onlar..." Ayələrin axışı, nemətə qarşı nankorluq üzərində dayanan bir çərçivədə inkişaf edir. Bu da bir baxıma utanc verici, üz qızardan xəyanətə bənzər.

Bundan ötəri uca Allah, axirət əzabı daxilində bu cinayət/günaha

uyğun bir xüsusa diqqət çəkir. Örnəkləndirmə yoluyla yüzün qaralmasından

danışır. Dünyada, utanma və xəcalətli olmadan

336........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

kinayə olaraq yüz/üz qaralması ifadəsi istifadə edilər. Bu ifadədən buna

bağlı bir dəlil və ya işarə qəbul edə bilərik: "Üzləri qapqara kəsiləcək

olanlara: "İmanınızdan sonra inkar etdiniz, eləmi?" deyilər."

Söz mövzusu nemətə qarşılıq şükr edənlərin mükafatı olaraq da buna

uyğun bir tepkimeden danışılır: "Yüzün ağarması..." Dünyada

bu ifadə məmnuniyyətdən və məmnuniyyətdən kinayə olaraq istifadə edilər.

(Al/götürü İmran / 108) "Bunlar sənə haqq olaraq oxumaqda olduğumuz Allahın

ayələridir." Gramatik olaraq cümlə içindəki zərf, yəni "bilhakkı", "oxumaqda

olduğumuz" sözüylə elin idilidir. Məqsəd, oxumanın haqq əsaslı olması,

şeytanı və batil məqsədli olmamasıdır. Bu zərfin "ayələr" sözüylə

elin idili olması da ehtimal daxilindədir. Ancaq bu vəziyyətdə "ayələr"

sözünün təvsif mənasını da bir ölçüdə ehtiva edir olması

lazımdır. Bir başqa ehtimal da, adı çəkilən zərfin təqdir edilmiş bir

ifadəylə elin idili olmasıdır. Bu vəziyyətdə, söz mövzusu ayələr; uca

Allahın iki qrupa, nankorlar və şükr edənlər qrupuna nə edəcəyinin

şahidləridir, şəklində bir məna əldə etmiş olarıq. Allah onlara

qarşı, rəftarında haqqa görə davranar, qətiliklə zülm və ya

batil əsaslı bir yola müraciət etməz. Bu qiymətləndirmə cümlənin sonundakı:

"Allah aləmlərə zülm istəyən deyil." ifadəsiylə daha

çox üst-üstə düşməkdədir.

"Allah aləmlərə zülm istəyən deyil." Mənfiləmə məqsədli bir

ifadənin axışı içində "zülm"ün nekre, yəni naməlum olması, əhatə ediciliyi,

əhatə ediciliyi ifadə edər. "Aləmlər..." sözü, çoxluqdur. Başındakı

"əl" takısı da əhatə edicilik bildirər. Buna görə, belə bir məna əldə

edirik: Allah, bütün aləmlər, bütün birliklər üçün ağla gələ biləcək

heç bir zülmü istəməz. Necə ki elədir də. Heç şübhəsiz insanlar

arasında ayrılığın meydana gəlməsi, mənfi nəticələri bütün aləmləri,

bütün birlikləri maraqlandıran uğursuz bir davranışdır.

(Al/götürü İmran / 109) "Göylərdə və yerdə olanlar Allahındır və bütün işlər Allaha çevirilər." Uca Allahın heç bir zülmü istəmədiyi ifadə edilincə, bu fakt

zülmün sadır olacağına bağlı qorxuları aradan qaldıran bir xüsusla

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................337

xəstəlikləndirilmiş oldu. Bu səbəbdən deyildi ki: Uca Allah hər şeyə hər

baxımdan hakimdir, malikdir. O, dilədiyi kimi, bunlar üzərində qənaət

edə bilər. ONun sahib olmadığı bir şey üzərində qənaət etməsi

təsəvvür edilə bilməz ki, bu cür bir qənaət zülm və haqsızlıq olaraq

xarakterizə edilsən.

Ayrıca, bir insanın zülme cürət etməsi, ancaq aradan qaldıra bilmədiyi bir

ehtiyacını sahib olmadığı başqasının malına təcavüz edərək ələ

keçirmə vəziyyətində reallaşar. Halbuki uca Allah zəngindir; göylərdə

və yerdə olanların hamısı ONundur. Bəzi təfsir alimlərinin

ayəyə gətirdikləri şərh belədir. Ancaq bu şərh, ayənin zahiriylə

uyğun gəlmir. Çünki bu cavab, gerçəkdə uca Allahın zənginliyini

əsas al/götürür, mülk sahibi oluşunu deyil. Ayədə isə, mülkdən danışılır,

zənginlikdən deyil. Hər vəziyyətdə ONun malik olması, zalım

olmadığının dəlilidir.

Bir başqa dəlil də budur: Nə olursa olsun hər işin sonu, hər varlığın

dönüşü ONADIR. Allahdan başqa kimsə hər hansı bir şeyə sa-

hip deyil ki, uca Allahın onu ondan al/götürməsi və ya əlindən çəkib

çıxarması, onun haqqında öz iradəsini istifadə etməsi zülm olsun.

"Bütün işlər Allaha çevirilər." ifadəsiylə nəzərdə tutulan da budur.

Görüldüyü kimi, hər iki yanaşma bir başqasının qaçınılmaz sonudur.

Biri, hər şeyin Allaha aid olması, digəri isə, əşyanın ONdan

başqasına aid olmaması əsasına söykən/dözür.