Əli Kərim üslubu, yaxud

Əzizinəm, nar gətir,

Ağ dəsmala sal gətir,

Əkilməmiş ağacdan

Dərilməmiş nar gətir.
Güney Azərbaycanda toplanmış bu bayatıda əslində nə var? Yuxarıda nişan verdiyimiz mətləb – sözlə əşyadan kənarda bütün gerçəklik işarələrinin söndürülməsi, yaxud gerçəklikdən əşyanın bətninə köçürülməsi və burada yeni gerçəklik yaratması ağla və təsəvvürə gəlməyən təbəddülatlar doğurur. Söz əşyanın adi gözlə və fəhmlə bilinməyən daxili sirlərini açır, dünya adiləşir, o boyda möcüzələrin müqabilində dünya bir az da “mənasızlaşır”, hər şey – bütün baxışlar əşyaya – sözün qərq olduğu, qəzaya uğradığı əşyaya doğru zillənir. Nəsr mətnindən fərqli olaraq burada ətrafdakı sosial ziddiyyətlər açılmır, ətrafla sosial dialoq ehtirası yaranmır. Şeirdə bu kimi cəhdlər onun mayasına qoyulan missiyanı öldürür – şeirdə söz özü-özünün ölçüsünə çevrilir, elə buna gör də dünyanı “olmadığı kimi” göstərmək üçün ən dərin, necə deyərlər “işıq sönən” dərinliyə baş vurmalısan. Əkilməmiş ağacdan dərilməmiş narın gətirilməsi sözün içindəki məna dərinliyinin ən zülmət yeridir - burada göz-gözü görmür, burada göz, artıq görmə orqanı kimi sıradan çıxır, əzəli missiyasını itirir. Əli Kərimin yuxarıdakı şeirində isə sahman yalnız öz ölçüsünə çevrilən söz tapıldıqdan sonra yaranır. Sözün yamacına baş qoymaq “düzənliyin” – bütün ölçülərin silinib mənanın ən dərin yerinə gömülməsi anlamını verir. Əli Kərimin başqa bir şeirində “nizamlayıcı ünsür” tapıldıqdan sonra yerlə göy birləşir, kainat bir nöqtənin, bir mətləbin içinə yerləşir – beləliklə, Əli Kərimin bütün şeirlərində poetik enerjinin paylanma istiqaməti hər şeyin sanki bir dillə danışmasına, hər şeyin, bütün ölçü və parametrlərin bir qəlibə sığışmasına doğrudur. Ən kövrək məqamda “çayın dil açıb, “Əli” deməsi, bulağın özünün yox, dibindəki daşların görünməsi” – predmetlərin anidən yoxa çıxması və onların zahirən bir sifətdə görünməsi şübhəsiz ki, gözlənilməyən və uğurlu gedişdir (əslində isə, burada “gediş” sözü yerinə düşmür, bu, poetik sistemin özünü bu formada ifadə etməsidir). Başqa bir şeirində bu tipli “aldadıcı” gediş gözlənilməyən ovqatın, hissin, duyğunun daha da dərinləşməsinə xidmət edir. “Gəl, Azərim” şeirində “səni görmək üçün kədərimi qoymuşam ayağımın altına” ilk baxışda nikbin ovqat yaratmağa xidmət edir, ancaq elə oradaca işlədilən “qalmışam boylana-boylana” ovqatı kəskin dəyişdirir, kədəri ən çıxılmaz məqama kökləyir. Yəni burada poetik sistem həm üfüqü, həm də onu şaquli kəsən xətti eyni momentin içində verir, - şeirin əsas məqamı, bütün dərinliyi göstərən anı məhz budur, mətndəki qəfil obrazlar, söz birləşmələri olsa-olsa bəlirtidir; “sevinc dilənçisi” kimi tədqiqatçıları diqqətini yayındıran birləşmələr yüzdə-yüz mahiyyət səciyyəsində deyil. “Habilin ilan dili çıxarması” Əli Kərim şeirinin kəşfi deyil, əsl tapıntı kamandan, quşlardan, bulaqdan, yerə dəyən damcıdan... çıxan bütün səslərin bir dilin içində möcüzə yaratmasıdır.

Burada bir məqama toxunmaq istərdik. Şeir mətnində bütün mümkün, potensial...dillərin qovuşması hadisəsi ümumi planda doğru nəzəri səciyyə daşısa da, bizim orta əsr və müasir şeirimizdə tam fərqli anlayışları ortaya qoyur. Klassik və çağdaş şeirdə bu effekti almaq üçün vasitələr və üsullar bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənir. Klassik şeir mətninin hörüldüyü işarələr mətn boyunca demək olar ki, eyni qəlib içinə düzülürlər, hər dəfə bu vahid, dəyişməyən düzümə baxa bilmək üçün bir fərqli perspektiv seçilir. Klassik şeirdə bu baxış perspektivinin sonsuz və ziddiyyətli axtarışları mövcud janr kanonunu diaxron və sinxron planda “daraldır”, çəmbər sıxıldıqca “işıq” görünməz olur, onun görünməsi və ümumən istənilən görüntü ifrat dərəcədə şərtləşir və müəyyən həddə görüntü fantaziyaya, xəyala, sonsuz sayda kontekstlərin bir-birinə qarışmasına və mətnin ilk baxışdan anlaşılmamasına şərait yaradır. Şeirin dili – adi anlamda qavranılan dil anlayışının sərhədlərini dağıdır. Yəni burada sən onu dərk edincə şeir mətni səni “yüz dəfələrlə oxuyub başa çıxır”, sənə əşya kimi yaxınlaşır, səni öz predmetinə çevirir.

Diqqət yetirin: