Əli Şamil Türkçülüyün qurbanları (Qazaxıstan) Bakı 2014 Redaktor: Səfalı Nəzərli



Yüklə 9,67 Mb.
səhifə11/33
tarix01.01.2022
ölçüsü9,67 Mb.
#105423
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   33
Şəkildə: Solda Ahmet Baytursunov, ortada Əli xan Bökeyxan və sağda Mirjakıp Dulatov.

1905-ci ildə rus-yapon savaşını Rusiyanın uduzması vəziyyəti daha da gərginləşdirdi. Ölkəni bir itaətsizlik, mitinqlər, etirazlar dalğası bürüdü. 19-cu yüzildə Avropada görünməyə başlayan “kommunizm kabusu” Rusiyada özünə daha çox tərəfdar tapmağa başladı. İnqilabi yolla dəyişiklərə çan atanların sayı da gündən-günə artdı. Əli xan Bökeyxanov mərkəzdən uzaqlarda olsa da, oxuduğu qəzet və jurnallardan, dostlarından aldığı məktublardan ölkədə baş verənləri diqqətlə izləyirdi.

1905-ci ildə tarixə “Karqaralı petisiyası” adı ilə daxil olan hökumətə etiraz məktubunu hazırlanmasını təşkil edən Əli xan Bökeyxanov qısa bir zamanda 14500 nəfərin imzasını toplayıb petisiyanı hökumətə göndərir. Bu onun ictimai-siyasi fəaliyyəti haqqında Peterburqda, Moskva­da və b. şəhərlərdə yaşayan demokratik fikirli ziyalıla­rın xəbər tutmasına səbəb olur.

Ölkədə narazılığın artması hökumət orqanlarını islahatlar aparmağa məcbur edir. 1862-ci ildə Almaniyanın Drezden şəhərində anadan olan, Qrodno (1902) və Saratov (1903-06) vilayətlərində qubernator işləmiş P.A.Stolipin 17-19-cu yüzillərdə Avropanın bir sıra ölkələrində keçirilən aqrar islahatlarla yaxından tanış idi. O, bu islahatların Rusiyada da həyata keçirilməsini istəyirdi.

1906-cı ildən Daxili İşlər Naziri və Nazirlər Şurasının səd­ri olan P.A.Stolipin sərt cəza tədbirləri və aqrar islahatları ilə yaddaşlara hopmuşdur. O, Rusiyanın mərkəzi quber­ni­yalarındakı az torpaqlı, narazı, üsyana hazır kəndliləri Sibirə, Tür­küstana, Qafqaza köçürərək böyük torpaq sahələri ver­məklə onları sakitləşdirmək və həm də bununla bölgələrdə ruslaş­dırma siyasətini gücləndirmək istəyirdi. Lakin bu islahatlar, sərt cəzalar da Rusiyanı gerilik bataqlığından çıxarmırdı. Əslində bunlar ciddi deyil, kosmetik islahatlar təsiri bağışlayırdı.

Ölkədəki qarışıqlığı sakitləşdirmək üçün çar II Nikolayın 1905-ci ilin oktyabrında imzaladığı manifest söz, mətbuat, toplantı azadlığına şərait yaratdı. Siyasi partiyaların qurul­ma­sını sürətləndirdi. 1905-ci ilin oktyabrında Moskvada Konsti­tusiyaçı Demokrat Partiyasının birinci qurultayı çağırıldı (Bu partiya əsasən rus dilində qısaca Kadetlər partiyası kimi tanındı. – Ə.Ş.). Əli xan Bökeyxanov da bu qurultaya qatıldı.

Az sonra, yəni 1906-cı ilin yanvarında keçirilən ikinci qurultay proqram və nizamnaməni təsdiqləməklə yanaşı, P.N.Milyukov, S.A.Muromtsev, M.A.Maklakov, P.B.Struve və b. partiyanın rəhbər heyətinə seçdi. Rusiyanın əsarət altına aldığı xalqların bir çox öndərləri də bu partiyaya daxil oldular. İslahatlar yolu ilə Rusiyanı Avropanın inkişaf etmiş dövlətləri sırasına çıxaracaqlarına inanan bu insanlar bölgələrdə də partiyanın təşkilatlarını yaratdılar.

1906-cı ilin yanvarında Bakıda da partiyanın təsis yığın­cağı keçirildi. Fabrikantlardan K.İ.Xatisov, M.Q.Alibekov, S.L.Şifrin, neft sənayeçilərindən S.S.Taqianosov, knyaz İ.İ.Dadiani, gəmi sahibi F.F.Skrepinski, Bakı şəhər Duma­sının qlasnılarından İ.Hacınski, İ.Səfərəlibəyov, “Kaspi” qəze­tinin redaktoru Ə.M.Topçubaşov və yerli ziyalıların bir neçəsi büroya seçildilər. Yeni yaranan təşkilatın yerli nümayəndələrinin elə ilk gündən Qafqaza muxtariyyat tələb etməsi fikir ayrılığına səbəb oldu və onları nümayəndələrin tərkibindən çıxardılar.

Ə li xan Bökeyxanovun təşkilatçılığı ilə Konstitusiyaçı Demokrat Partiyasının Uralsk şəhərində təsisi qurultayı keçirildi. Qurultayda qazaxlar, başqırdlar, tatarlar iştirak etsələr də, orada muxtariyyat tələbi irəli sürülmədi. Bundan xəbər tutan xüsusi xidmət orqanları Əli xan Bökeyxanovu və onun məsləkdaşlarının bir qismini qırğız (o dövrdə Qazaxıstan, qazax adı çox az işlədilirdi. Qazaxlar əsasən


qırğız kimi tanıdılırdı. Buna görə də biz sənədlərdə ol-duğu kimi qırğız-lar, Qırğız-ıstan yazanda bu qazaxlar, Qazaxıstan kimi də qəbul edilməlidir. – Ə.Ş.) siyasi hərəkatının rəhbəri kimi həbs edir. Lakin üç aydan sonra onları həbsdən azad etməli olurlar.

Akmolla vilayətindən Birinci Dövlət Dumasının seç­kiləri­nə qatılan Əli xan Bökeyxanov seçimdə uğur



qazanır. Du­manın toplantılarında fəallığı ilə seçilir, Dumadakı Çançılar fraksiyasına üzv olur. Çar II Nikolay Dövlət Dumasını buraxdıqda deputatlardan bir qismi Vıborqa toplaşaraq etiraz bəyan­naməsi imzalayırlar. Bəyannaməyə Əli xan Bökey­xanov da imza atır.

Əli xan Bökeyxanov Kadet partiyasının üzvü kimi Omskda nəşr olunan “İrtış”, “Omiç”, “Qolos stepi” qəzetlə­rinə redaktorluq etməklə yanaşı, 1908-ci ildə menşeviklərin “Tova­riş” qəzetininə də rəhbərlik edir, Kadetlərin Peterburq­dakı “Reç”, “Slova” nəşrlərinə də müntəzəm məqalələr göndərir.

Fəal ictimai-siayasi mövqeyinə görə onu 1908-ci ildə ye­ni­dən həbs edirlər. Bir müddət Semiplatinsk və Pavlodar həbs­xanalarına saxladıqdan sonra Samaraya sürgün edirlər. Təqib və həbslər gənc vətənsevəri ruhdan salmır. “Yeni en­sik­lopedik sözlük” və “Müasir dövlətlərdə milli hərəkatın for­ması” toplusunda “Qazaxlar” elmi-siyasi məqaləsini çap etdirir.

Qaynaqlar onun Peterburqdakı masson tipli “Çeram­ka”nın (bəzi qaynaqlarda bu “Polyarnaya zvezda” da adlanır) lojasına da daxil olduğunu və təşkilatın Samaradakı bölməsini yaratdığını, bu təşkilatda da gələcəkdə Müvəqqəti Hökumətə rəhbərkik edəcək A.F.Kerenski ilə tanış olduğunu yazırlar. Fransız massonları ilə sıx əlaqədə olan Rusiyadakı “Kiçik ayıcıq” masson qrupuna adətən Kerenskinin təşkilatı deyi­lir­di. Əli xan Bökeyxanovun masson lojasına daxil olması onu Ru­siyanın konstitusiyaçı monarxiya tərəfdarları ilə sıx bağlayır.

Sürgündə olmasına baxmayaraq 1913-cü ildə Ahmet Bay­tursunov və Mirjakıp Dulatovla birlikdə “Kazax” qəze­ti­nin nəşrini təşkil edə bilir. Əli xan Bökeyxanov və məs­lək­daş­ları qısa bir zamanda qəzeti milli ziyalıların ideoloji mər­kə­zi­nə çevirirlər. Qəzetlərdə açıq imza ilə və “Qır balası”, “Step­niyak”, yəni Çöllü oğlu təxəllüsü ilə “Duma partiyası”, “Du­ma və qazaxlar”, “Avqust Bebel” və b. məqalələr çap etdirir.

Sürgündə də siyasi fəaliyyətini davam etdirən Əli xan Bökeyxanov 1914-cü ilin iyununda keçirilən Ümumrusiya Müsəlmanları Qurultayının da fəal təşkilatçılarından biri olur. O, Dövlət Dumasında müsəlman deputatlarının fraksi­yasının təşkilatçılarından və fraksiyanın büro üzvü olmaqla yanaşı, 1912-17-ci illərdə Kadetlər partiyasının Mərkəzi Komitəsinin üzvü kimi də siyasi fəaliyyətini davam etdirir.

1915-ci ilin avqustunda Xalq Azadlıq Partiyasının Sama­ra Quberniya Komitəsinə üzv seçilən Əli xan Bökeyxanov 1916-cı ildə Ümumrusiya Əkinçilər Qurultayı­nın təşkilatçı­ları sıra­sın­da mühüm işlər görür. Həmin qurultay yaradılması plan­laşdırılan Sibir Respublikasının tərkibində Qazaxıstana mux­ta­riyyat verilməsini qərara alır.

1917-ci ilin fevralında çar II Nikolay taxtdan uzaq­laş­dırılır və Müvəqqəti Hökumət qurulur. Hökumətdə Kadetlər aparıcı mövqe tutur. Partiyanın liderlərindən olan A.F.Ke­rens­ki hökumətə rəhbərlik edir. Müvəqqəti Hökumət yeni idarəetmə sistemi qurmağa çalışır. Müvəqqəti Hökumətin Məclisinə türk-müsəlmanlardan Sədri Maksudi, Muham­med­jan Tınışbay və Əli xan Bökeyxanov qəbul edilir. Onlar məc­lisdə azlıq təşkil etdiklərindən millətləri üçün gərəkli heç bir qərar qəbul etdirə bilmirlər.

Əllərindən zorla alınan torpaqları geri qaytarmaq, rusların bölgəyə axınının qarşısını almaq, müsəlmanların haqlarını mü­dafiəsinə nail olmaq üçün türküstanlılar 1917-ci ilin apre­lində Müsəlman Konfransını çağırdılar. Müsəlmanların haq­larının qorumaq məqsədilə konfransda Türküstan Mərkəzi Şurası yaradılır ki, sonra bu təşkilatın adı dəyişdirilərək Milli Mərkəz adlandırılır.

1917-ci il mayın 14-24-də Moskvada IV Dövlət Duma­sı­nın müsəlman nümayəndələri və türk ziyalıları, siyasi xa­dimləri Rusiya Müsəlmanlarının Konfransını keçirirlər. Kon­frans çox gərgin keçir. Gərginliyə səbəb isə milli mədəni muxtariyyat, mədəni muxtariyyat və müstəqillik tərəfdarları­nın fikirləri üzərində qətiyyətlə durmaları idi.

Əli xan Bökeyxanov masson lojasındakı, Kadetlər parti­ya­­sı­nın fəaliyyətinə və A.F.Kerenski ilə şəxsi münasibətinə gö­rə Turqay vilayətinə Müvəqqəti Hökumətin Komissarı təyin edilir.

Lakin az keçmir ki, Əli xan Bökeyxanov “Mən Kadetlər partiyasından niyə çıxdım?” məqaləsini çap etdirir. Məqalədə göstərir ki, çar II Nikolay hakimiyyətdən uzaqlaşdırılsa da, masson qardaşları və Kadet partiyasının rəhbərliyi imperiya təfəkküründən əl çəkməmişdir. Onlar əsarət altına alınmış xalqların azadlığa qovuşmalarına əngəl törədirlər.

Əli xan Bökeyxanov muxtariyyata nail olmaq üçün siyasi qüvvələrlə danışıqlar aparır, ortaq məxrəcə gələcəkləri nöqtələri axtarırdı. 1917-ci ilin iyul ayında onun rəhbərliyi və təşkilatçılığı ilə Birinci Ümumqazax Qurultayı çağırılır və

Alaş (Hərəkat öz adını qazaxların əfsanəvi atası Alaş xandan almışdır. Qızıl Ordanın bir adı da Alaş Ordasıdır – Ə.Ş.) xalq hərəkatı əsasında 1906-cı ildə yaradılan Konstitusiyaçı Demokrat Partiyasının Omsk qrupunun üzvlərinin çoxu yeni yaradılan milli Alaş Partiyasına daxil olur. Bu partiya yarandığı ilk gündən qazax-qırğızların muxtariyyatına nail olmağa çalışır.

Bolşeviklər 1917-ci il oktyabrın 25-də Müvəqqəti Höku­məti silah gücünə hakimiyyətdən uzaqlaşdırır və noyabrın 28-də (yeni təqvimlə dekabrın 11-də – Ə.Ş.) Kadetlər partiya­sını “xalq düşmənlərinin partiyası” elan edərək, fəaliy­yətini yasaqlayır. Ökədə irticanın baş qaldırdığını görən Kadetlər gizli fəaliyyətə keçirlər. Baş verənlər qazaxların milli qüvvələrinin böyük əksəriyyətinin Alaş Partiyası ətrafında birləşməsini sürətləndirir. Alaşçıların hakimiyyəti ələ alan Sovetlərin antidemokratik hərəkatını kəskin tənqid etdiklərindən bolşeviklərlə aralarında dərin ixtilaf yaranır.



Alaş Orda öndərlərinin 1918-ci ildə çəkdirdikləri bir şəkil.Birinci cərgədə: soldan Jakabay Atike ulı, Jubandık Bolqanbay ulı, Turaqul Abay ulı, Əli xan Bökeyxan, Rayımjan Marsekov, ikinci cərgədə soldan ikinci Mukan Jakenjan ulu və ondan sonrakı Kokbay Janatay ulı.

Çimkənd, Almatı, Bökeyevski Orda, Türküstan, Ka­zalinsk, Kokçetav, Akmolla müqavimətsiz Sovetlərin əlinə keçir. Lakin Orenburq, Uralsk, Semiplatinsk bölgələrində Sovetlərə qarşı güclü müqavimət hərəkatı başlayır. O dövrdə Orenburq qazaxların mərkəzi sayılırdı.

1917-ci il dekabrın 5-13-də Orenburq şəhərində keçirilən II Ümumqırğız Qurultayında qazaxların necə yaşayacaqları, hansı idarəetmə formasından istifadə edəcəkləri, kimlərlə ittifaqa girəcəkləri geniş müzakirə olunur. Çoxluğun səsverməsi ilə Alaş Orda Muxtariyyatının qurulduğu elan edilir. Yeni hökumətin Müvəqqəti Xalq Şurasına 25 nəfər seçilir. Bölgədə yaşayan bütün xalqların Müvəqqəti Xalq Şurasında təmsil olunması üçün 15 yer qazax-qırğızlar, 10 yer isə burada yaşayan başqa xalqlar üçün ayrılır. Əli xan Bökeyxanov hökumətin rəhbəri seçilir. Əslində Qazaxıstan iki yerə bölünmüşdü. Batı tərəfin lideri Əli xan Bökeyxanov idisə, doğu bölməsinə Amangəldi İmanov rəhbərlik edirdi. 1905-06-cı il üsyanlarının fəal iştirakçısı, 1916-cı il üsyanının rəhbərlərindən biri olan Amangəldi İma­nov (3.4.1873-18.5.1919) 1918-ci ildə Rusiya Kommunist (bolşeviklər) Partiyası sıralarına keçdiyindən Albi Jangildin­lə birlikdə Sovetlərin mövqeyini müdafiə etdi.

Daşkənddə isə silah gücünə hakimiyyəti ələ alan sovetləri isə yalnız əsgərlər və dəmiryolçular müdafiə edirdilər. Əllərində silah hərbi güc olan sovetlər erməniləri də səfərbərliyə alaraq, şəhərdə müsəlamanların kütləvi qırğınını təşkil etdilər. Hakimiyyəti ələ alan yerli əhali arasında proletariy­yat, fəhlə sinfi olmadığını bəhanə edən bolşeviklər müsəlmanları hökumətin idarə edilməsinə yaxın buraxma­dılar. Türküstan Sovet Komissarlığının yürütdüyü bu siyasət Moskva­nın xalqlara azadlıq verəcəyi haqda vədin puç olduğunu ortaya qoydu.

Çar II Nikolay taxtdan salındıqdan sonra ona qarşı mübarizə aparan qüvvələr arasındakı fikir ayrılığı ölüm-dirim savaşına, vətəndaş müharibəsinə gətirib çıxarır. Əli xan Bökeyxanov və onunla həmfikir olanlar Başqırd-Tatarların milli qüvvələrilə və Kokandda Türküstan Muxtariyyatı elan edənlərlə razılığa gələ bilmirlər. Bu da milli qüvvələrin onsuz da zəif olan gücünün parçalanmasına səbəb olur.

Əli xan Bökeyxanovun rəhbərlik etdiyi hökumətin yetərincə kadrı, ordusu olmadığından qazaxların yaşadığı böyük bir ərazini yeni qaydalarla idarə edə bilmir. Bolşeviklərdən yardım alan və onların qazax xalqına azadlıq bəxş edəcəyinə inananlar ölkənin Quzey-Batısını nəzarətləri altından saxlayırlar. Çar ordusunun polkovniki, kazak qoşununun atamanı A.İ.Dutov 1917-ci ilin noyabrında tatar, başqırd, qazax iş adamlarının, torpaq sahiblərinin və ziya­lıların yardımı ilə Uralın güneyində Sovetlərə tabe olmadığını bildirərək dəmiryolunu və bir çox strateji məntəqələri tutmaqla sovetlərin Sibir və Türküstanla əlaqəsini kəsdi. 1918-ci ilin aprelinədək hakimiyyətini sürdürdüyü hərbi hökumət qurur. Belə gərgin, milli qüv­vələrin parçalanmış halda olduğu vəziyyətdə Əli xan Bökeyxa­nov Tomskda keçirilən qurultayda yeni yaradılacaq Müvəq­qəti Sibir Hökumətinin tərkibində qazaxlara muxtariyyat verilməsi fikrilə razılaşır.

Bolşeviklər qazax inqilabçılarından A.T.Jangildinin başçılıq etdiyi əsgəri birlikləri Orenburq üzərinə, A.İ.Dutova qarşı döyüşə göndərir. 1918-ci il yanvarın 29-dakı döyüşdə Dutovçular məğlub olaraq Yuxarı Urala çəkilirlər. Lakin bolşeviklər də Orenburqda çox qala bilmir.

Belə ki, 1918-ci il yanvarın 6-da bolşeviklərin göstərişi ilə matros A.Jelezniyak Tavriya sarayında keçirilən Müəssislər Məclisinin toplantısını dağıdır. Çünki toplanmış 410 deputatların böyük əksəriyyəti eserler və kadetlər idi. Bolşeviklər silah gücünə əldə etdikləri hakimiyyəti seçimlə itirmək istəmirdilər. Onlar Müəssislər Məclisini dağıtmaqla kifayətlənməyib müxalif partiyaların fəaliyyətinə qadağa qoydular. Müəssislər Məclisinin üzvlərinin əksəriyyəti gizli fəaliyyətə keçdilər.

Birinci Dünya Savaşında Avstriya-Macarıstan ordusunun hərbi əsirlərindən və Rusiyada yaşayan çexlərdən təşkil edilmiş 45 min nəfərlik korpus ilə bolşeviklər hakimiyyəti ələ aldıqdan sonra özlərini Fransa ordusunun tərkib hissəsi elan edərək, Avropaya göndərilmələrini tələb etdilər. Bolşeviklər isə onlara qısa yolla getmələrinə izin verməyib, silahlarını təhvil vermələrini və Vladivostokdan getmələrini təklif etdi. Bolşeviklərin vədlərinə əməl etməyəcəklərini düşünən Çexoslavakiya Korpusunda üsyan baş verdi.

1918-ci il mayın 25-də Marinskdə, 26-da Çelyabinskidə başla­yan qiyam qısa müddətdə dəmirboyunda, Vladivosto­ka­dək uzanan 7 min kilometrlik bir məsafəyə yayıldı. Samara şəhəri də onların əlinə keçir. İyulun 1-də Orenburq da bolşe­viklərdən təmizlənir. Eserlərin böyük bir qismi də qiyamçıları müdafiə edir və bu üsyandan yararlanmağa çalışırlar.

Vəziyyətin gərginliyi, bolşeviklərin inqilabi dəyərlərə əməl etməyərək diktatura qurmalarından narazı qalan Müəssislər Məclisinin üzvlərindən 29 nədər 1918-ci il iyulun 8-də Samarada toplantılarını keçirdilər və qısa adı Komuç olan təşkilatı qurub Xalq Ordusu yaradaraq, bolşeviklərə qarşı döyüşlərə hazırlaşdılar. Onlar mövqelərini möhkəmlətmək üçün Alaş Ordaçılardan Əli xan Bökeyxanovu və Mustafa Çokayevi Samaraya dəvət edərək hərbi-siyasi ittifaq bağlamağı təklif edir.

Müəssislər Məclisi deputatlarının bir qismi də Omskda toplanaraq, Müvəqqəti Sibir Hökumətini qurdular. Sonra hər iki qurup birləşdi. 1918-ci il sentyabrın 23-də Uralsk şəhə-



rində Ümumrusiya Müvəqqəti Hökuməti, Ufa Drektoriyası

1918-ci ilin oktyabrında Direktoriyası kimi tanınan Müvəqqəti Sibir hökuməti qurulur. Çox vaxt Ufa Direktoriyası adlandırılan bu hökumət 1918-ci ilin oktyabrında Omska kö­çürülür. Noyabr ayında isə admiral Aleksandr Kolçak hö­ku­mətə Hərbi Dəniz Naziri təyin edilir. Az sonra A.Kolçak çevriliş edə-rək Drektoriyanın həbs edilməsi, eləcə də Alaş Orda və Başqırdıstan Müxtariyyatlarının ləğvi də sərancam imzalayır.

Q azax-qırğız vətənpərvərləri be­lə gərgin, tez-tez dəyişən bir vəziy­yətdə kimin yanında ol­maq, kiminlə əməkdaşlıq etmək məsələsində çətinlik çəkirdilər. Onların arasındakı fikir ayrılığı milli mənafeyə ağır zərbə vu­rurdu.

H


Yüklə 9,67 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   33




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin