Əliyev Rəşad Babas əlim İqtisadi t əhlük əsizliyin t əmin edilm əsind ə gömrük xidm ətinin rolu prof

III FƏSİL: İQTİSADİ TƏHLÜKƏSİZLİYİN TƏMİN EDİLMƏSİNDƏ GÖMÜK XİDMƏTİNDƏN İSTİFADƏNİN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ İSTİQAMƏTLƏRİ.
3.1. İqtisadi təhlükəsizliyin təmin edilməsi və daxili bazarın qorunmasında gömrük xidmətinin rolunun artması.
Gömrük nəzarətinin işinin təkmilləşdirilməsində əsas amillərdən biri də malların və nəqliyyat vasitələrinin rəsmiləşdirilməsində stasionar gömrük postlarının xarici sərhədlərdə tikintisidir.

Gömrük vasitələrinin anbarlarla müvəqqəti saxlanması üçün, xarici sərhəddə onlar üzərindən yüklərin daşınması, avtonəqliyyat vasitələrinin axınının artması və inkişafını nəzərə almaqla terminallar təşkil olunmalıdır.

Gömrük xidmətinin yaxşılaşdırılması məqsədi ilə ticarət fəaliyyətinin inkişafını, gömrük yüklərinin emalı üçün anbarların yaradılması, rüsumsuz ticarət mağazalarının və müsadirə mal və nəqliyyat vasitələrinin, keçid zonasında ödənişli qarajların yaradılması vacib işlənməlidir və onların inkişaf yolu təyin olunmalıdır.

Gömrük və vergi orqanlarının, xarici iqtisadi fəaliyyəti gömrükdə texnika və alətlərin təkmilləşdirilməsi, tənzimlənməsi, gömrük orqanlarının informasiya dəstəyi, informasiya texnologiyaları bütün mallar kapital və xidmətlərin trans-sərhəddə yerdəyişməsi ilə bağlı xidmətlərin daimi koordinasiyasının yaradılması, radikal təkmilləşdirmə olmadan mümkün deyil, bu da gömrük və vergi orqanlarının səlahiyyəti tərəfindən həyata keçirilir.

Gömrük rəsmiləşdirilməsinə və mallara nəzarət üçün tələblər gömrük nəzarətinin müasir texniki vasitələrlə gömrük orqanlarına təchizat proseslərini sürətləndirmək üçün gömrük xidmətinin olmasını tələb edir.

Malların sürətlə eyniləşdirilməsi üçün ayrı-ayrı uzaq olan qeyri- dağıdıcı alətlərin aşkarlanması, kimyəvi tərkibin müəyyən edilməsi yeni vasitələrin yaradılması vacibdir.

Belə yanaşmalardan biri anbarların optimal yerləşməsi, terminalların və terminal komplekslərinin modernləşdirilməsi nəzərdə tutulur, bu da çox faktorlu analizin metodlardan istifadəsində qurulmuşdur.

Buna görə də terminal kompleksinin (TK) yerləşdirilməsi metodlarının inkişafı , metodoloji əsasını çoxfaktorlu dinamik model təşkil edir, bu da təhlilə, təsnifata, amillərin açıqlanmasına eləcə də ölkədə gömrük kompleksinin inkişafına və yerləşməsinə əsaslanır.

Gömrük orqanlarının əsas vəzifəsi ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyini təmin etməkdir. Bu ümumi anlayışı olduqca konkret məzmun daşıyır. Buna görə də gömrük orqanlarının fəaliyyətini qiymətləndirmək üçün ən üstün vaxt vahidi ilə orta gəlir seçilir.

Nəticədə, gömrük sisteminin optimallaşdırılması, maksimum orta gəlirlərlə bağlıdır, bu da təbii olaraq, gömrük xidmətinin və onun funksiyalarının kadr strukturu ilə ifadə olunmasını bildirir.

Aparılmış təhlil nəticəsində ən çox iqtisadi ziyanı ölkəyə xarici ticarət iştirakçılarının aşağıdakı hərəkətləri gətirir:

- malların bəyan edilməməsi;

-malların yalnız bir hissəsinin icrası yəni malların sayının doğru olmaması haqqında bəyanat və ya malların yalnız ilk partiyasının icrası;

- saxta sənədlərin və tələb olunan sənədlərin yalnız bir hissəsi təqdim olunmaqla- gömrük mallarının dəyərinin aşağı salınması;

- malların və müəyyən gömrük rejimi altında yerləşdirilmiş nəqliyyat vasitələrinin istifadəsi və sərəncamı, onların vəziyyəti, qanunsuz əməliyyatların həyata keçirilməsi;

-malların və nəqliyyat vasitələrinin gömrük sərhədindən gömrük nəzarəti daxil olmaqla köçürülməsi;

- malların və nəqliyyat vasitələrinin dəqiq olmayan bəyannaməsi;

-saxta maliyyə sənədlərinin təmin edilməsi ilə gömrük orqanlarına gömrük rüsumlarının qeyri-ödəniş ə gətirib çıxarması, yalan məlumatların verilməsi

- gömrük orqanlarının hesabına bank vasitələrinin köçürülməsi üzrə ödəyiciyə ödəniş sənədlərinin verilməsi;

- qanunla müəyyən edilmiş “Gömrük tarifi haqqında” gömrük rüsumlarının ödənilməsini şərtlərinin pozulması.

Bizim fikrimizcə, hüquq mühafizə orqanlarının fəaliyyətinin səmərəliliyi müvafiq göstəricilərin hesablanması əsasında həyata keçirilməlidir:

- hesabat dövründə gömrük orqanları tərəfindən gömrük qaydalarının pozulması hallarının sayı;

-vəsaitlərinin sayı və məbləği, cərimələr daxil olmaqla, müsadirə və xərcləri bərpa etmək;

- gömrük orqanlarının işinin təhlili onu göstərir ki, görülmüş işlərdə aşağı faizin göstəricisi hüquq mühafizə bölməsinin işinin kifayət qədər səmərəli təşkil olunmamasını və gömrük araşdırmalarının bölmələrinin işinin dəqiq olmamasıdır.

Sübut edilmişdir ki, gömrük xidmətinin gələcək inkişafının, əsasən beynəlxalq əməkdaşlığda informasiya dəstəyinin kifayət qədər olmamasını təsəvvür etmək mümkün deyil.

İndiyədək gömrük təmizlənməsinin avtomatlaşdırma sistemindən bir çox ölkələrdə istifadə olunur ki, bu da gömrük prosedurlarını sadələşdirməyə imkan verir və risklərin idarə olunması üzrə işləri gücləndirir.

Beləliklə, Azərbaycan Respublikasının gömrük xidmətinin qarşısında duran problemlərin həyata keçirilməsi üçün ticarətdə və başqa ölkələrlə qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığın təkmilləşdirilməsi, ölkənin normativ-hüquqi aktları ilə beynəlxalq və yerli texniki qanunvericiliyinə uyğunlaşdıılrması, texniki və əlaqəli gömrük maneələrinin azaldılması təmin edilməlidir ki, bu da son nəticədə ölkəmizdə qlobal dünya təsərüfatı sisteminə bərabərhüquqlu daxil olmağa imkan verəcək.

Adıçəkilən problemləri nəzərə alaraq, belə qənaətə gəlmək olar ki, gömrük orqanlarının işinin səmərəliliyini artırılması üçün prioritet istiqamətlər kimi yaxın illərdə aşağıdakılar ola bilər:

1) Texnologiyanın təkmilləşdirilməsi üçün gömrük ödənişlərinin tam həcmdə büdcəyə daxil olması, və nəzarətin olması;

2) Tam gömrük rəsmiləşdirilməsi ilə malların gömrük prosedurlarının eyni zamanda sadələşdirilməsi və unifikasiyası;

3) Hüquq-mühafizə orqanı kimi gömrük xidmətinin rolunun artırılması; üslub və idarəetmə metodlarının təkmilləşdirilməsi, gömrük xidmətinin şaquli və horizontal bütün struktur bölgü üzrə aparılması.

Beləliklə, sürətli inkişaf mərhələsində dəyişən şəraitdə idarəetmə sistemi gömrük orqanlarının əsas strateji məqsədlərindən biridir. Söhbət gömrük orqanlarında geniş miqyaslı proqram-məqsədli idarəetmənin tətbiqindən gedir.

Beynəlxalq ticarətin inkişafı ilə müsbət məqamlardan savayı, dünya istehsalçılarının mallarının əhali üçün ucuz olması, bu həmçinin mənfi amillər də özünü göstərir - bazara keyfiyyətsiz həyat və sağlamlıq üçün təhlükəli olan məhsulun daxil olması.

Çox vaxt ucuz malın keyfiyyətinin aşağı olması, həm yerli həm də xarici sahibkarların biznesdə qanunazidd metodlardan istifadəsi ağır nəticələrə gətirib çıxarır - rusiya istehsalı həm sənaye, həm də kənd təsərrüfatı sahəsində inkişaf etmir.

Bəzi strateji malların asılı vəziyyətdə olması, məsələn, əczaçılıq məhsullarının, qərb ölkələrinin korporasiyalarından iqtisadi asılılığa gətirib çıxarır. Bütün bunlar dövlətin iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin edilməsini əsas vəzifəsi kimi göstərir.

Strateji planda bu istiqamətin reallaşdırılması üçün bütün dövlət orqanları iştirak edir, lakin iqtisadi təhlükəsizliyin təmin edilməsində gömrük orqanlarının xüsusi rolu bu sahədə nəzəri və qanunvericilik fəaliyyətinin əsaslarının tədqiqinin zəruriliyini şərtləndirir.

Beləliklə, mövcud qanunvericiliyin bu sahədə dərk edilməsi, təcrübə əsasında qanunvericilik boşluqlarının üzə çıxarılması, qəbul edilmiş qanunvericiliyin səmərəliliyinin müəyyən edilməsi hal-hazırda ən mühüm zərurətlərdən biridir.

Gömrük fəaliyyətinin iqtisadi funksiyaları gömrük işinin fiskal və requlativ funksiyası ilə həyata keçirilir.

Fiskal funksiya gömrük ödənişlərinin (rüsumların, vergilərin, yığımların və s) tutulması dövlət büdcəsinin hesabına, gəlir hissəsinin artırılmasına yönəlmişdir.

Requlyativ (proteksionist) funksiya, qadağaların, məhdudiyyətlərin, lisenziyalaşdırma, gömrük tariflərinin müəyyən kvota vasitəsilə milli iqtisadiyyatın inkişafının stimullaşdırılması, yerli bazarı qorumaq, xarici investisiyaların cəlb olunmasına yönəlmişdir.

Bu malların bəyan edilməsinin düzgünlüyünün, nəzarətin sərtləşdirilməsi, informasiya texnologiyalarının inkişafı, gömrük prosedurlarının sadələşdirilməsi risklərin idarə olunması sistemi üzrə məqsədyönlü işin nəticəsidir.

Regional gömrük idarələri gömrük orqanlarından dövlət federal büdcəyə köçürülən vəsaitin ümumi miqdarını formalaşdırır.

Gömrük orqanlarının hüquq-mühafizə funksiyaları heyvan və bitkilərin, ətraf təbii mühitin mühafizəsi, ölkənin (ictimai asayişin, əhalinin mənəviyyatını, insanların həyat və sağlamlığını, dövlətin təhlükəsizliyini qorunması) təhlükəsizliyini təmin olunmasına yönəldilmişdir; rusiya istehlakçılarının maraqlarının müdafiəsində; və s. idxal malların, bədii, tarixi və arxeoloji sərvət əşyalarının, silahların, narkotik vasitələrin qanunsuz dövriyyəsinin qarşısının alınması iqtisadi təhlükəsizlik sistemində gömrük orqanlarının rolu böyük və danılmazdır.

Amma gömrük orqanlarının fəaliyyətində bir çox nöqsan və çatışmazlıqlar hələ də mövcuddur: gömrük xidməti və gömrük nəzarətinin texniki vasitələrlə təchiz edilməməsi, ilk informasiyanın gömrük xidməti tərəfindən təkmilləşməmiş istifadəsi, və s.

Bütün bu hallar, necə deyərlər, "varlığı" dövlətin və cəmiyyətin iqtisadi təhlükəsizliyini yüksək dərəcədə aşağı salır.

Hazırda Azərbaycan gömrük orqanlarının qarşısında yeni vəzifə yaranır - inteqrasiyanın vəzifəsi beynəlxalq əməkdaşlıq prosesində dövlətin iqtisadi təhlükəsizliyinin təminatının gücləndirilməsi üçün gömrük-hüquq sahəsinin tənzimlənməsi.

İqtisadi təhlükəsizlik- iqtisadi sistemin ayrılmaz hissəsidir və xalq təsərrüfatının, müəssisələrin, cəmiyyətin və s. qurumların inkişafında vacib element sayılır.

Dövlətin iqtisadi təhlükəsizliyi dedikdə, milli iqtisadiyyatın dinamik tarazlığını, davamlı vəziyyətini əsas parametrlərin zəmanətini, fəaliyyətində bərpası, istənilən və ya təsadüfi şəraitdə xarici və ya daxili impulsların və ya risklərin stabilliyinin pozulmasını başa düşmək lazımdır.

Dövlətin iqtisadi təhlükəsizliyi dedikdə, mürəkkəb sosial-siyasi və iqtisadi hadisə və mühüm, bütöv bir sistemə əsaslanan bir-birini tamamlayan və bir-birindən asılı amillər başa düşülür. Onların arasında aşağıdakıları ayırmaq olar:

1) Milli sənaye istehsalının texnoloji səviyyəsi, miqyası, sahəvi və strukturu;

2) Təbii ehtiyatlar, onların kəmiyyət və struktur parametrləri, habelə onların mülkiyyət formaları və sərəncamları;

3) Təbii-iqlim şəraiti və aqrar istehsalın digər xüsusiyyətləri;

4) Əmək resursları dövlətin iqtisadi təhlükəsizliyinin tərkib hissəsi kimi;

5) Ölkənin intellektual potensialı;

6) Valyuta ehtiyatları, mənbələri və istifadə xüsusiyyətləri;

7) Daxili bazar;

8) Dövlət institutlarının peşəkarlığı və səmərəliliyi. (6)

Əlbəttə, verilən siyahıda yalnız daimi fəaliyyət göstərən, birbaşa ölkə iqtisadiyyatını formalaşdıran və onun təhlükəsizliyini müəyyənləşdirən amillər təqdim olunmuşdur.

Amma dolayısı ilə də olsa, daha çox müvəqqəti xarakter daşıyan impulslar üstünlük təşkil edir və bəzi hallarda daxili və iqtisadi prosesləri dəyişdirməklə yerinə yetirilir.

Bu həm ümumbəşəri hərbi siyasi- hadisədir, həm də regional səviyyəli, daxili ictimai siyasi vəziyyətdir.

Xarici iqtisadi əməliyyatların tənzimlənməsi bir ölkənin normativ hüquqi bazasına əsaslanır və öz xüsusiyyətləri ilə müvafiq olaraq təyin olunur.

İstənilən ölkədə xarici ticarətin dövlət tənzimlənməsinin əsasını onun xarici iqtisadi siyasəti təşkil edir, bu siyasət altında əlverişli iqtisadi, elmi texniki istehsal və başqa əlaqələrin inkişafı, beynəlxalq əmək bölgüsündə iştirakın genişlənməsi və dərinləşməsi, sosial iqtisadi inkişafın strateji vəzifələrin həlli məqsədi başa düşülür.

Hazırda Azərbaycanda xarici iqtisadi fəaliyyət (XİF) tənzimlənməsinin mürəkkəb sistemində fəaliyyət göstərir. XİF, dövlət tənzimlənmə vasitələrinin müxtəlifliyi ilə üç əsas bloka qruplaşdırmaq olar:

Birinci blok- ümumi xarakterli tədbirlərdir, milli iqtisadiyyatın və onun mövqelərinin möhkəmləndirilməsinə, nəticə etibarı ilə istehsal olunan məhsullar arasında rəqabətin artmasına yönəlmişdir.

XİF tənzimlənməsi bu mənada - bütün milli iqtisadiyyatın tənzimlənməsi, konyunktur vəziyyətin və keyfiyyətli strukturun inkişafı deməkdir.

Bu inhisar tədbirinin siyasətidir, qeyri sağlam rəqabətin qarşısının alınması, dövlətin iqtisadi proqramlarının həyata keçirilməsi, elmi texniki inkişafın həyata keçirilməsi siyasəti, lazımi normativ bazanın və təşkilatı strukturun yaradılmasıdır.

Bu cür tədbirlər XİF ümumi iqtisadiyyatının əsasını yaradır .

İkinci blok- xüsusi alətlər və mexanizmlər XİF növlərini ləngidir və ya stimullaşdırır.

Beynəlxalq ticarətin dövlət tənzimlənməsinin alətləri tariflərə və tarifsizlərə bölünür:- bunlar gömrük tarifinin istifadəsinə əsaslanır.

Onların arasında, bir qayda olaraq, bir neçə əsas elementləri vardır:

-gömrük tarif tənzimlənməsi;

-valyutadəyişmə;

- mübadilə kursunun siyasəti və s.

Üçüncü blok - alətlərin tənzimlənməsi şirkətlərə birbaşa yardım- onların XİF tərəfindən həyata keçirilməsi.

Buraya birbaşa və dolayı subsidiyaların ixracı aiddir ( kredit faizlərinin azaldılması, tariflərin aşağı düşməsi, dövlət sifarişləri, vergi güzəştləri ), daxili və xarici kreditləşmə ixrac kreditlərinin sığortası və zəmanəti.

Bununla yanaşı, xarici ticarətin dövlət tənzimlənməsi tədbirlərinin sistemində GX-nin üzvlərinin iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin olunmasında mühüm rol gömrük- tarif tənzimlənməsinə məxsusdur.

XİF liberallaşdırılması şəraitində dövlətin tənzimləyici rolu, inzibati amirlik prinsiplərinə deyil, beynəlxalq norma və qaydalara riayət olunmasına əsaslanır.

Onlar arasında: XİF iştirakçılarının bərabərliyi və XİF iştirakçılarının hüquq və mənafelərinin dövlət tərəfindən müdafiəsi , dövlətin əsassız XİF müdaxiləsinin istisna edilməsi vacib yer tutur.

Xarici iqtisadiyyatın fəaliyyətinin (XİF) tənzimlənməsi və sistemin tipik ölçülərin qanunvericilik, icra və nəzarət xarakteri daşıyan səlahiyyətli, dövlət qurumları tərəfindən həyata keçirilən xarici iqtisadiyyatın tarazlığı məqsədi ilə, mütərəqqi dəyişikliklərin stimullaşdırılması, idxal və ixrac strukturunda xarici kapitalın axınının təşviqi deməkdir.

Gömrük orqanları iqtisadi, hüquqi, idarəetmə, operativ fəaliyyəti həyata keçirir və müxtəlif vasitələrlə həll edir.

Gömrük orqanında vəzifəli şəxs anlayışına baxanda, ilk növbədə, “dövlət işçisi gömrük orqanının” və “gömrük orqanı əməkdaşı” anlayışı arasında aydınlaşdırma aparmaq lazımdır.

Gömrük orqanları vahid dövlət hakimiyyəti həyata keçirilməsi mexanizmində icra hakimiyyəti orqanlarının qismində çıxış edirlər, federal dövlət işçiləri və kadr tərkibi yaradırlar.

Gömrük orqanları mərkəzləşdirilmiş vahid sistemini təşkil edir və dövlət hakimiyyəti orqanlarından subyektlər və yerli özünüidarəetmə orqanlarında asılı olmayaraq fəaliyyət göstərir.

Gömrük xidməti ölkənin konkret məqsədlərə nail olmaq üçün dövlətin sosial- iqtisadi institut kimi dövlətlə bazar arasında real şəraitə, bazar iqtisadiyyatının özünəməxsus “vasitəçi” kimi çıxış edir.

Dövlət xidmətini yerinə yetirərək, o qeyri kommersiya subyekti kimi çıxış edir, bir qayda olaraq, burada daha səmərəli və strateji planda, daha stabil dövlətə tələb olunan xidmətləri göstərir , burada dövlət institutları subyektləri üstünlük təşkil edir.

Deməli, dövlət institutlarının hər biri dövlət xidmətləri sahəsində öz xidmətini aparmaqla çalışmalıdır ki təşkilati strukturu və fəaliyyəti optimallaşdırsın, rəqabət qabiliyyətli olmaq üçün isə, ölkənin tələbatını maksimum ödəməsin.

Belə nəticəyə gəlirik ki, XİF gömrük tənzimlənməsini bir neçə səviyyələrdə həyata keçirilə bilər:

• 
  Milli - tənzimlənmə ölkənin dövlət orqanları, rezidenti XİF iştirakçısı olmağla həyata keçirirlər;
  
• 
  Dövlətlərarası - çoxtərəfli və ikitərəfli sazişlər vasitəsilə tənzimlənməsidir;
  
• 
  Beynəlxalq - universal xarakter daşıyan beynəlxalq təşkilatların nizama salınması.
  

GX ölkələrinin iqtisadi təhlükəsizliyin təmin edilməsində, gömrük ödənişlərinin inzibatçılığına xüsusi diqqət yetirmək lazımdır.

Belə ki, onlar Nəqliyyat Vasitəsinin XİF iştirakçıları və gömrük siyasətinin formalaşdırılması ilə dövlət arasında ziddiyyətlər əsasən GX dövlət maraqları arasında bir tarazlığın təmin olunması əsasında təkamül yumşaltmaq ilə bağlıdır.

İqtisadiyyatın radikal təzələnməsi optimal iqtisadi və hüquqi formaların və metodların axtarışını və qorunmasını, rəqabət rejiminin, təsərrüfat subyektlərinin qorunmasını, daxili bazarda mal və xidmətlərin