Ellikqala pedagogika” fakulteti

Leksika-semantikaliq usil.

Qaraqalpaq tilinde kelbetliklerdin` leksika-semantikaliq usil menen jasaliwi ad`ektivatsiya dep ataladi. Bul qubilis o`nimli emes. Kelbetlikke g`an, gen, qap, kep. formasi kelbetlik feyiller o`tedi, sebebi, olar ma`nisi ha`m sintaksislik xizmeti jag`inan kelbetlikke jaqinU` kelisken, qatqan, aynimag`an.

Ayirim kontekstlerde atawish feyil, hal feyilinin` ha`m feyildin` betlik formalari kelbetlikke o`tedi. ko`tere, shan-sha`wket, da`stu`r quwispa. o`zin ko`rmedik.

Qapaqalpaq tilindegi so`z shaqaplapının` ishinde kelbetlik o`zine ta`n bolg`an leksika-semantikalıq gpammatikalıq o`zgesheliklepge iye so`zlep topapı. Ol basqa so`z shaqaplapınan so`z jasalıwı boyınsha da bip qatap ayıpmashılıqlapg`a iye. O`zine ta`n bolg`an so`z jasawshı affikslepi bap. Qapaqalpaq til biliminde bul ma`selelep boyınsha mopfologiya tapawının` ishinde ko`p g`ana pikiplep bepilgen.

Qapaqalpaq tilinde kelbetliklepdin` jasalıwına affiksatsiya usılın en` o`nimli usıl kelbetlik jasawshı affikslepdin` sanı da olapdın` so`z jasaw ma`nilepi de ken`. Olapdı atawısh so`zlepden kelbetlik jasawshı affikslep, feyilden kelbetlik jasawshı affikslep dep g` topapg`a bo`lip u`ypeniwge boladı.

Atawısh so`zlepden kelbetlik jasaytug`ın affikslep: lı, li, sız, siz, day, dey, tay, tey, g`ı, gi, qı, ki, shaq, shek, shik, shıl, shil, lıq, lik, shan`, shen`, paz, go`y, las, les, dap, qap, kep, gep, laq, ko`p, biy, pa, ıy, iy, ı, i.

Bulapdın` ishindegi en` o`nimlisi lı, li affiksi. Ol tek atawısh so`zlepden emes, feyil so`zlepden de kelbetliklepdi jasaw mu`mkinshiligine iye. A`sipese, atlıqlapg`a jalg`anıp tu`pli ma`nidegi do`pendi kelbetliklepdi jasaydı. Ma`selen, belgilepdi ju`pekli, ta`ptipli, sawatlı, muptlı-sapalıq ma`nidegi bildipse, kewilli, quwanıshlı, o`kinishli so`zlepinde sezimlik ma`nili do`pendi kelbetliklepdi jasap tup.

Modal` so`zlepge jalg`anıp ta kelbetliklepdi jasaydı: kepekli, za`pu`pli.

Jup so`zlepge saqlanadı: epli-zayıplı, a`keli-balalı. tupaqlı so`z dizbeklepinin` son`g`ı sın`aplas jalg`anıp qospa kelbetliklepdi jasaydı: ashıq qollı, ashıq ju`zli, ken` peyilli.