Elm sahəsi: filologiya – dilçilik

Təmizlik eşqiylə qalxıb-ucalar,

Yığar zirvəsinə bu qarı dağlar.

Dağların yanında düzlər nədir ki?!

Düzlərin dəlisov vüqarı dağlar [40].

Azərbaycan dilində antonim sözlərin bir-biri ilə birləşməsi xüsusi üslubi effekt yaradır. Azərbaycan dilində əks mənalı sözlərdən əmələ gəlmiş qoşa sözlər kifayət qədər çoxdur bu sözlər mətndə kontekstual antonimlik yaradır.

Gecəli-gündüzlü çarpar ürəyi,-

Yaddan çıxarmışıq harda, nələri?! [40, s. 37].
…Bu mənim əlim-ayağım,

Bu ağzım, burnum, qulağım,

Kimsədən əskikliyim yox,

Yox kimsədən artıqlığım,-

Burax gedim, ay işığı! [49, s.6].
Gözlərin çağlayan sevgi dənizi,

Görənin açılır bəti-bənizi.

Qaldır kirpiyini gülsün dan üzü,

Ağ-qara üstündən halə gözəldir [40, s.110-111].
Yollarına sərilim kaş,

Divarına hörülüm kaş,

Yüz yol ölüm-dirilim kaş,

Sevim dönə-dönə səni…[40, s.89].

Verilmiş nümunələrdə ölüm-dirim, əlim-ayağım, gecəli-gündüzlü antonim cütlərindən istifadə edilmişdir.

Antonim cütlər kontekstdə həm yanaşı, həm də distant mövqedə işlənə bilir. Kontekstual antonimliyin yaradılması zamanı hadisəyə aid faktların sadalanması ilə antonimliyin gücləndirilməsi hadisəsi də baş verir.

Keçirik qoynundan qışın, baharın,

Vaxt bizə desə də irəliyə bax;

Axırı torpağa hopan suların,

Əvvəli dəhnədən üzülüb ancaq [40, s.72].
Sonra yerdəyişi yağışın, qarın,

Keçib ömrümüzdən neçə qış, bahar;

Babadan nəvəyə gedən yolların,

Nəvədən babaya qayıtmağı var [40, s.67].

Bu nümunədə bahar-qış antonim cütünün daxil olduğu kontekstdə yağış və qar elementlərinin işlənməsi antonimliyi gücləndirmə məqsədi daşıyır. Baba-nəvə və nəvə-baba qarşılaşdırılması kontekstdə xiazm, çarpaz üslubi fiqur şəklində verilmişdir.

Xiazm şəklində və çarpaz üslubi fiqurla işlənmiş başqa bir antonim cütünü də nümunə göstərək

“İşıqda kölgə vardır, kölgədə işıq”,

Dağ düzdən ucadır, sevinc kədərdən.

Ay günün nuruyla tapar yaraşıq,

Şəfəqlə ayrılar axşam səhərdən [40, s.107-108].

Kontekstul antonimlər bəzən birbaşa antonim cütünə aid olan söz əsasında deyil həmin hadisənin başqa halını bildirən sözlə də əmələ gəlir. Məsələn, aşağıdakı nümunədə axşam və səhərçağı qarşılaşdırılır.

Dağ yağışı, çözələn də, ələn də,

Dumanına bələnmişəm bələndə.

Axşamına qonaq oldum gələndə,

Qayıdanda səhərçağı gedirəm [40, s.91].

İki sevən qəlbin yaxınlığından

Sevinc sıxlığından, işıqlığından

Qəm macal tapmasın yada düşməyə,-

Qoymayın dünyanı adiləşməyə[40].

Antonimliyin nüvəsini təşkil edən əsas antonimlər keyfiyyətin və istiqamətin əksliyi ilə formalaşır. Belə antonimlər müxtəlifköklü və eyniköklü olur. Məsələn, canlı – ölü, acı – şirin; münasib – namünasib, duzlu – düzsüz. Bununla yanaşı, belə antonimlər semantik münasibətə görə eyni və fərqli ölçü xüsusiyyəti daşıyır. Məsələn, ağır – yüngül, çətin – asan, getmək – dayanmaq. Qeyd edilən cəhət və xüsusiyyətlər əsasında əksmənalı sözlərin altı qrupu fərqləndirilir: 1) keyfiyyət bildirən müxtəlifköklü, eyni ölçülü antonimlər; 2) keyfiyyət bildirən, eyniköklü, eyniölçülü antonimlər; 3) istiqamət bildirən müxtəlifköklü, eyniölçülü antonimlər; 4) istiqamət bildirən eyniköklü, eyniölçülü antonimlər; 5) istiqamət bildirən eyniköklü, müxtəlifölçülü antonimlər; 6) istiqamət bildirən müxtəlifköklü, müxtəlif ölçülü antonimlər.

Ay Məmməd, qəlbində demə aram var,