Əlyazma hüququnda Məlikrzayev A.Ə. Biznes-reinjinirinqin inkişaf istiqamətləri

Sxem 2.1. Xarici mühit sistemi və müəssisənin biznes-sisteminin qarşılıqlı münasibətləri

Xarici mühit müəssisənin biznes-sisteminə fasiləsiz təsir göstərir ki, o da öz növbəsində idarəolunan altsistemə çevrilir. Buradan isə idarə olunan altsistemdə səmərəli idarəetmə qərarlarının formalaşması altsistemi yaradılmalıdır ki, bu da yerinə yetirilən vəzifələrin mürəkkəbliyindən asılı olaraq onu təşkil edən altsistemlər üzərinə səpələnə bilər. Müəssisənin biznes-sisteminin müxtəlif elementləri arasında birbaşa və əks əlaqələr çərçivəsində məlumat və informasiya massivlərinin mübadiləsi baş verir ki, bu da daim dəyişməkdə olan xarici mühitə advekat və operativ reaksiya göstərməyə imkan verən vəziyyətin idarə olunması üçün əsas kimi çıxış edir.

Xarici mühit amilləri təsadüfi baş verdiyinə görə onların meydana çıxması qabaqcadan gözlənilmir, “xaotik dəyişikliklər” xarakteri daşıyır. Azərbaycanda bazar münasibətlərinin daha da dərinləşməkdə olan inkişafı müəssisə və təşkilatların, yəni bazarın təsərrüfatçılıq subyektlərinin inkişaf məqsədlərinin və istiqamətlərinin seçilməsində azadlığı və müstəqilliyi qabaqcadan müəyyən edir. Strategiyanın müstəqil seçimi, habelə səmərəli maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti vasitəsilə onların əldə olunması məqsədlərinin və yollarının müəyyən edilməsi imkanları hesabına müəssisənin biznes-sistemini elə layihələndirmək və gələcəkdə elə qurmaq olar ki, o, vəziyyətin idarə olunması və xarici mühitin dəyişməkdə olan amillərə uyğunlaşdırılması vəzifələrini uğurla həll etsin.

Müəssisənin biznes sisteminin səmərəli formalaşması, onun işgüzar dövriyəyə inteqrasiyası, fəaliyyətin əsas iqtisadi parametrləri üzərində nəzarətin həyata keçirilməsi, müəssisənin səmərəli idarə edilməsi və xarici mühitin daim dəyişməkdə olan amillərinə uyğunlaşması üçün dəyişikliklər aparılması biznes-injinirinq metodlarının və alətlərinin istifadə olunması zamanı əldə edilə bilər.

Biznesin injinirinqinə biznesin və onun reinjinirinqinin təkmilləşdirilməsi üzrə qarşılıqlı əlaqədar olan işlərin kompleksi kimi baxmaq olar. Biznes-proseslərin reinjinirinqi(BPR) demək olar ki, bütün aparıcı xarici şirkətlər tərəfindən qəbul edilmişdir. Azərbaycanda da reinjirinqin uğurla tətbiq edilməsinə dair nümunələr mövcuddur. Bu, biznesin bütün aspektlərinin köklü surətdə yenidən qiymətləndirilməsini təmin edən müxtəlif hərəkətlərin məcmusu təmsil olunmuş müəssisələrin ən yeni inqilabi idarəetmə metodudur. BPR-in uğurlu tətbiqi ilə müəssisənin fəaliyyətinin səmərəliliyinin artırılmasına nail olmaq olar. M.Xammer, T.Davenport və C.Çampi(14;15) BPR-in idarə edilməsi nəzəriyyəsi və təcrübəsini ideya, yeni istiqamət kimi səciyyələnəndirərkən nəzərdə tuturlar ki, biznesin reinjinirinqinin mərkəzində mövcud işgüzar əməliyyatların əsasında duran köhnəlmiş qayda və yanaşmalardan imtina edilməsi dayanır. Hər bir müəssisə keçən onilliklərdən qalmış gizli qaydalarla həddən artıq təchiz edilmişdi. Bu qaydalar texnologiyalar, insanlar və təşkilati məqsədlər haqqında zəminlərə əsaslanır ki, bunlar da artıq çoxdandır ki, yoxdur. Müəlliflər reinjinirinqi “müasir biznes üçün xərclər, keyfiyyət, xidmət səviyyəsi və operartivlik kimi ən mühüm yekun göstəricilərin xeyli yaxşılaşdırılmasına nail olunması üçün biznes-proseslərin əsaslı surətdə yenidən qiymətləndirilməsi və köklü olaraq yenidən layihələndirilməsi” kimi müəyyən edirlər. Belə bir tərifdə M.Xammer və C.Çampi dörd əsas sözü ayırırlar:əsaslı,köklü, ən mühüm, proses. Biznes reinjinirinqinə tamamilə yeni və daha səmərəli biznes-proseslərin yaradılması kimi baxmaq lazımdır(101, s.56). Hazırkı şəraitdə biznesin injinirinqi və reinjinirinqi sahəsindəki müətəxəssislərin əksəriyyəti belə bir nəticəyə gəlmişlər ki, tərifin verilməsi zamanı istifadə olunan sözlərdən daha çox “proses” anlayışı daha vacib sayılır, çünki reinjinirinq zamanı biznesin idarə edilməsi həmişə proseslərə şamil edilir. Bununla yanaşı, proses anlayışı rəhbərlərin əksəriyyəti üçün daha böyük çətinlik yaradır. Menecerlərin əsas hissəsi prosesə yönəldilməmiş məsələlər, əməliyyatlar, insanlar, strukturlar üzərində cəmləndirilmişdir.

Müəssisənin biznes-proseslərinin əsaslı surətdə yenidən qiymətləndirilməsi və köklü olaraq yenidən layihələndirilməsi nəticəsində onun iqtisadi göstəricilərinin tam yaxşılaşdırılması ön plana çıxır. Lakin bu metodun müstəsna dərəcədə aktuallığına onun tətbiqinin səmərəliliyinə və tətbiqinin məhsuldarlığına baxmayaraq Azərbaycan müəssisələrinin əksəriyyəti üçün müasir iqtisadi şəraitdə qeyd edilən məsələlər özünün lazımi effektini vermir. Azərbaycan və qərb müəssisələri inkişafın və müvafiq olaraq biznesin formalaşması fazasının müxtəlif səviyyələlərində yerləşirlər.Qərbdəki müəssisələrin əksəriyyəti artıq çoxdandır ki, biznesin bütün qanun və qaydaları üzrə düzəlişlərə malikdir. Odur ki, onda olan dəyişikliklər bir qayda olaraq biznes-proseslərin reinjinirinqi çərçivəsində baş verir. Azərbaycan müəssisələrinin əksəriyyətində isə dəyişikliklər daimi və ardıcıl xarakter daşıyır. Azərbaycan müəssisələrinin əksəriyyəti öz inkişafında yeni biznesin formalaşması fazasında yerləşir.

Müəssisənin inkişafının prinsipial sxemi ilk dəfə olaraq 1972-ci ildə L.Qreynerin “inkişaf edən təşkilatlarda təkamül və inqilab” məqaləsində (90) xarakterizə edilmişdir. Buna uyğun olaraq biznesin bir mərhələdən digərinə keçidi özündə idaretmə inqilabını əks etdirir, bu inqilabın özü də “yuxarıdan” qaynaqlanır. Müəssisənin bütün inkişaf yolu isə özündə təkamül və inqilab dövrlərinin ardıcıl olaraq bir-birini əvəz etməsini ifadə edir. Fikrimizcə, bir fazadan digərinə keçid müvafiq konsepsiyaya görə daxilən dəqiq məntiqə uyğun gəlir. Hər bir keçid dövrü yığılıb qalmış problemlərə reaksiya ilə səciyyələnir. Hər bir keçiddən sonra köhnə problemlər aradan çıxır, yeniləri yığılmağa başlayır. Hər bir mərhələdə təkcə biznesin məqsədi deyil, həm də korporativ mədəniyyət və təşkilati mexanizmlər dəyişir(Cədvəl 2.1.).