Əlyazma hüququnda Məlikrzayev A.Ə. Biznes-reinjinirinqin inkişaf istiqamətləri

2.2. Müəssisənin xarici mühitin dəyişməsinə uyğunlaşdırılması
Müəssisənin xarici mühitin dəyişməsinə uyğunlaşdırılması məsələsi istənilən halda həm dövlət, həm də müəssisələr üçün aktual əhəmiyyət kəsb edən məsələ kimi çıxış edir. Sahibkar öz müəssisəsinin rəqabət qabiliyyətliliyinə nail olmaq, bu qabiliyyəti qoruyub saxlamaq üçün daim dəyişən mühitə uyğunlaşdırmağa hazır olmalı və yaxud da qısa müddət ərzində həmin mühitə uyğun gələn məhsul istehsal etməyə və ya xidmət göstərməyə başlamalıdır. Bu zaman müəssisənin ölçüləri, sahə mənsubiyyəti və yerləşdiyi ərazinin xüsusiyyətləri qarşıya qoyluan məqsədə çatmaqda müəssisənin sahibkarı üçün heç bir məhdudiyyət yaratmamalıdır.

Aparılan müşahidələr göstərir ki, müəssisənin xarici mühiti daim müəssisədən asılı olmayan amil və şərtlərin təsiri altında tez-tez dəyişən xüsusiyyətlərə malikdir. Hətta bu dəyişiklik elə bir dərəcəyə gəlib çata bilər ki, müəssisə iqtisadi cəhətdən tədricən və ya qəfildən zəifləyər, sonda öz salamatlığını itirməklə iflasa uğramış olar. Odur ki, müəssisə xarici mühiti daim öyrənməli və özünün iqtisadi inkişaf strategiyasına daim yenidən baxmalıdır. Müəssisənin inkişaf planı mümkün qədər elastiki olmaqla, burada nəzərdə tutulan istehsal(xidmət) həcmi, məhsulun çeşidi və nomenklaturası xarici mühitin tələblərinə maksimum mümkün ola biləcək dərəcədə uyğun gəlməlidir.

Xarici mühitin dəyişmələrinə mümkün uyğunlaşdırma tədbirlərinin səmərəsi xeyli dərəcədə gələcək haqqında həqiqətə uyğun və etibarlı informasiyaların əldə edilməsindən asılıdır. İnformasiyalar isə çox vaxt qeyri-obyektiv və natamam olur. Təcrübədə planın tərtibi və beləliklə də müəssisənin xarici mühitin dəyişməsinə uyğunlaşdırılması əksər hallarda plan dövrünün başlanğıcı ilə üst-üstə düşür. Bu, ilk növbədə, onunla izah olunur ki, planların tərtib edilməsi və istehsalın yenidən qurulması çox vaxt tələb edir. Digər tərəfdən, informasiyaların doğruluğu istənilən səviyyədə olmur. Lakin onu da qeyd edək ki, müəssisənin istehsal planlarının tez-tez dəyişməsi heç də normal hal sayılmır və xeyli xərc tələb edir. Odur ki, müəssisələrin daim və sistemli şəkildə xarici mühitin dəyişməsinə uyğunlaşdırılması diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır.

Müəssisələrin xarici mühitin dəyişməsinə uyğunlaşdırılması zəruriliyi həmçinin dövlətin iqtisadiyyatı tənzimləmə vasitələrinin səviyyəsindən, onların qarşılıqlı əlaqə mexanizminin təkmilliyindən, bazar iqtisadiyyatına keçid iştirakçılarının davranışından, dəqiqliyindən, ölkədə qanunların işləməsi səviyyəsindən və digər amil və şərtlərdən asılı olaraq müəyyən edilir.

Beləliklə, müəssisələrin xarici mühitin dəyişməsinə uyğunlaşdırılması zəruriliyinin obyektiv əsasları mövcuddur və bu cür uyğunlaşdırma tədbirlərinin formalaşması xeyli dərəcədə müəssisənin özündən, dövlətin iqtisadi siyasətindən, eləcə də ölkənin mövcud iqtisadi, sosial-psixoloji, hüquqi və mənəvi-etik durumundan asılıdır(27, s.48).

Müəssisə məhsul istehsalına dair qərar qəbul edərkən informasiyanın etibarlılığı baxımından üç şəraitlə üzləşir:

1. Müəyyənlik(informasiya doğrudur, etibarlıdır).

2. Riski müəyyən olan(müəssisənin şüurlu riskə getməsi).

3. Riski qeyri-müəyyən olan(müəssisə riskin miqyasını təyin edə bilmir).

Müəssisə yuxarıda qeyd olunan hər üç şəraitdə optimal variantlar qəbul etməli və bununla da bazarda öz yerini saxlamağı bacarmalıdır. Lakin bu heç də həmişə hər müəssisəyə müyəssər olmur. Məsələyə yalnız ağıllı və səriştəli yanaşan qurumlar və sahibkarlar hər cür şəraitdə bazarda öz yerlərini saxlamğa müvəffəq olurlar. Qeyri-müəyyənlik şəraiti ən çətin şərait sayıldığına görə müəssisə öz hesablamalarında ən əlverişli alternativ variantlardan imtina etməli, müəyyənliyi nisbətən yüksək olan, iqtisadi səmərəsi isə az olan varianta üstünlük verməklə özünün xarici mühitin dəyişməsinə uyğunluğunu təmin edə bilər. İnformasiyanın doğru və etibarlı olduğu müəyyənlik şəraitində, eləcə də müəssisənin şüurlu olaraq riskə getdiyi riski müəyyən olan şəraitdə isə müəssisə qərarları nisbətən daha qətiyyətlə qəbul edir və xarici mühitə uyğunlaşmasını təmin etməyə nail olur.

Onu da qeyd edək ki, elmi-texniki tərəqqinin sürətli inkişafı, qloballaşmanın dərinləşməsi və rəqabətin kəskinləşməsi ilə xarakterizə olunan indiki şəraiti müəssisənin rastlaşdığı qeyri-müəyyən şərait kimi qiymətləndirmək olar. Bu cür hallarda müəssisələrin müxtəlif qeyri-müəyyənliklərlə xarakterizə olunan daxili və xarici şəraitlər üçün təyin olunmuş məlumatlar toplusundan istifadə etmələri tövsiyyə olunur. Bu zaman qəbul edilən qərar xərc və nəticələrin müqayisəsinə və qarşıda duran məqsədə çatmaq üçün bu nisbətin optimal səviyyəsinin tapılmasına əsaslanmalıdır.

Müəssisə tərəfindən ən optimal istehsal proqramı işlənib hazırlansa da, müəyyən vaxtdan sonra onun xarici mühitin dəyişməsinə uyğunlaşdırılması problem olaraq yenidən meydana çıxa bilər və müəssiə mövcud problemin aradan qaldırılması üçün yenidən yollar axtarmağa başlayacaqdır. Buradan bir daha aydın olur ki, müəssisələrin sağlam fəaliyyətinin təmin edilməsi üçün onların xarici mühitin dəyişməsinə uyğunlaşdırılması zərurəti obyektiv xarakter daşıyır. Odur ki, dövlət orqanları da daxil olmaqla bütün müəssisələr qeyd edilən problemin həlli ilə bağlı məsələləri daim diqqət mərkəzində saxlamalıdırlar.

Hazırda respublikamızda müəssisələrin sağlamlaşdırılması və xarici mühitin dəyişilməsinə uyğunlaşdırılması üçün dövlət kreditlərindən istifadə edilməsi öz müsbət nəticələrini verməkdədir. Keçid iqtisadiyyatı dövrünü yaşayan Azərbaycan sahibkarlar təbəqəsinin yaradılmasını öz qarşısında duran prioritet istiqamət kimi müəyyənləşdirilmişdir. Ölkə prezidentinin 27 avqust 2002-ci il tarixli Fərmanına əsasən yaradılmış Sahibkarlığa Kömək Fondunun(SKMF) vəsaitlərinin yerləşdirilməsi üzrə tətbiq edilmiş yeni mexanizm özünün səmərəliliyi ilə fərqlənir. Belə ki, Fondun vəsaitlərinin səmərəli yerləşdirilməsi məqsədilə, vəsaitlərinin sahibkarlıq subyektlərinə çatdırılması üçün müvəkkil banklar seçilmişdir ki, onlar da öz növbəsində bu vəsaitləri öz adlarından və öz riskləri hesabına yerləşdirirlər. Sahibkarlıq subyektlərinin öz öhdəliklərini icra edib-etməməsindən asılı olmayaraq müvəkkil banklar Fond qarşısında öz öhdəliklərini yerinə yetirməlidirlər.

Sон илляр respublikamızda innovasiya yönümlü кичик бизнесин инкишафына малиййя дястяйинин артырылмасында малиййя-кредит системинин ролу даща да артмышдыр. Беля ки, 2002-cи илдя Сащибкарлыьа Кюмяк Милли Фонду (СКМФ) тяряфиндян 49 сащибкарлыг субйектинин тягдим етдийи лайищя малиййяляшдирилмишдирся, 2004-cц илдя эцзяштли шяртлярlя кичик вя орта сащибкарлар арасында аэент банклар тяряфиндян 310 лайищянин реаллашдырылмасы мягсядиля 57,3 млрд. манат мябляьиндя кредитляр йерляшдирилмишдиr. 2003-cц илдя малиййяляшдирилмиш лайищялярин 80%-дян чоху мящз реэионларын пайына дцшмцшдцр.

Dünyanın nüfuzlu малиййя груплары тяряфиндян республиканын кичик бизнес субйектляриня микрокредитлярин верилмяси механизми демяк олар ки, ейнидир. Беля ки, щямин гурумлар тяряфиндян микрокредитляр ясасян 6-20 няфярдян ибарят груплара эировсуз олараг верилир вя кредитля тяминат груп заминлийи ясасында апарылыр. Щяр гурумун ися групларын фoрмалашдырылмасы цчцн мцяййян тялябляри мювcуддур. Диэяр кредит нювляри цзря кредитя тяминат 100 фаизлик эиров ясасында апарылыр. Тящлил эюстярир ки, бейнялхалг малиййя тяшкилатлары тяряфиндян верилмиш кредитляр цзря истяр фаиз, истярся дя вахты чатмыш ясас кредит цзря юдяниш 95 фаиздян йухарыдыр вя бязиляриндя ися бу эюстяриcи 99,8 фаиз тяшкил едир. Бу cцр вязиййят бир тяряфдян онларын сямяряли кредит ямялиййатларыны щяйата кечирмяляри, диэяр тяряфдян ися, бу гурумларын юлкядя фяалиййят эюстярмяси цчцн йарадылан мцнбит шяраитля баьлыдыр. Ону да гейд едяк ки, 1995-cи илдян етибарян республикамызда бяргярар едилмиш макроигтисади сабитлик, сцрятля артмагда олан игтисади инкишаф мейлляри, щабеля азад сащибкарлыьын даим дювлят тяряфиндян дястяклянмяси Азярбайcанда микромалиййяляшдирмянин инкишафыны тяляб едир. Фикримизcя, мящз бу нюгтейи-нязярдян, хариcи капиталын иштиракы иля Азярбайcанда сащибкарлыг субйектляринин кредитляшмясини щяйата кечирян банк олмайан кредит тяшкилатларынын да бу истигамятдя апардыьы иш хцсуси ящямиййят кясб едир.

Yuxarıda qeyd olunanlarla йанашы, hesab edirik ki, innovasiya юлкядя сащибкарлыьынın инкишафыны сцрятляндирмяк цчцн кредитляшдирмя шябякясинин эенишляндирилмяси истигамятиндя даща cидди тядбирляр эюрцлмəliдир. Эиров механизминин садяляшдирилмяси сащясиндя апарылан бцтцн ишляр тамамланмалы вя реаллыьа чеврилмялидир. Чцнки innovasiya инфраструктурунун эяляcяк инкишафы хейли дяряcядя садяляшдирилмиш эиров механизминин формалашмасындан вя тятбигиндян асылыдыр.

Eyni zamanda юлкядя innovasiya бизнесинin кредитляшдирилмяси цчцн мцасир тялябляря cаваб верян менеcментя, районларда филиал шябякясиня, айры-айры сащялярин малиййяляшдирилмясиндя тяcрцбяли кадрлар топлусуна малик олан вя малиййя ресурслары иля тямин олунмуш кредит тяшкилатларынын формалашмасына бюйцк ещтийаc вардыр. Бейнялхалг тяcрцбя вя Азярбайcан банкларынын бейнялхалг кредит програмлары цзря тяcрцбяси эюстярир ки, пул вясаитляринин гайтарылма ясасында верилмяси йалныз кредитляшмя сащясиндя ихтисаслашан тяшкилатлар васитясиля уьурлу ола биляр, Азярбайcанда бу cцр тяшкилатлар о банклар ола биляр ки, онлар кичик бизнесин кредитляшмясини апарсынлар вя бу мясялядя мцяййян практики тяcрцбя топласынлар.

Müəssisələrin xarici mühitin dəyişilməsinə uyğunlaşdırılmasında verilən kreditlərin həcmi ilə yanaşı, onların hansı müddətə verilməsi də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Təhlil göstərdi ki, son vaxtlar respublikamızda bankların kapital və əmanət bazasının genişlənməsi, habelə dövlətin sahibkarlığa maliyyə dəstəyinin güclənməsi uzunmüddətli kredit qoyuluşlarının artması üçün əlverişli şərait yaratmışdır(Cədvəl 2.5.).