Əlyazması hüququnda

3.3. Vergi ödəyicisinin siyahıya alınmış əmlakının ixtisaslaşdırılmış açıq hərracda satılması barədə məhkəməyə iddia ərizəsi verilməsi qaydası
Vergi ödəyicisinin siyahıya alınmış əmlakının ixtisaslaşdırılmış açıq hərracda satılması barədə məhkəməyə iddia ərizəsi ilə müraciət edildikdə nəzərə alınmalıdır ki, Azərbaycan Respublikasının MPM-nin 26-cı maddəsinə əsasən hüquqi şəxslərlə, hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən və qanunla müəyyən edilmiş qaydada fərdi sahibkar statusu əldə edən fiziki şəxslər arasında mülki, inzibati və digər hüquq münasibətlərindən yaranan iqtisadi mübahisələr üzrə işlər mülki icraat qaydasında İqtisad Məhkəməsində baxılır. Bununla əlaqədar olaraq hüquqi şəxslərə və sahibkarlıq fəaliyyətini hüquqi şəxs yaratmadan həyata keçirən fiziki şəxslərə qarşı qaldırılmış iddialara (1-ci instansiya üzrə) aşağıdakı yerli məhkəmələrdə baxılır:

- Bakı şəhərində yerləşən 1 saylı yerli iqtisad məhkəməsində;

- Gəncə şəhərində yerləşən 2 saylı yerli iqtisad məhkəməsində;

- Əli-Bayramlı şəhərində yerləşən 3 saylı yerli iqtisad məhkəməsində;

- Naxçıvan şəhərində yerləşən Naxçıvan Muxtar Respublikasının yerli iqtisad məhkəməsində;

- Beynəlxalq müqavilələrdən irəli gələn mübahisələrə dair Bakı şəhərində yerləşən Azərbaycan Respublikasının İqtisad Məhkəməsində.

MPM-nin 27-ci maddəsinə əsasən Beynəlxalq müqavilələrdən irəli gələn mübahisələrə dair İqtisad Məhkəməsi Azərbaycan Respublikasının fıziki və hüquqi şəxsləri, həmçinin xarici hüquqi şəxslərin, xarici investisiyalı hüquqi şəxslərin, sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən əcnəbilərin, vətəndaşlığı olmayan şəxslərin iştirakı ilə iqtisad mübahisələrinə baxır.

Azərbaycan Respublikasının MPM-nin 26-cı maddəsinə əsasən vergi borclarını ödəməmiş vergi ödəyicisinin siyahıya alınmış əmlakının açıq hərracda satılması barədə məhkəməyə verilən iddia ərizəsində aşağıdakılar göstərilir:

- ərizənin verildiyi məhkəmənin adı;

- işdə iştirak edən şəxslərin adları, onların poçt ünvanları;

- iddiaçının tələbi, onun öz tələbinin əsaslandırdığı hallar, qanunlara və digər normativ hüquqi aktlara əsaslanan tələbin əsaslandırıldığı hüquqi tövsif;

- ərizəyə əlavə edilmiş sənədlərin siyahısı.

İddia ərizəsinə aşağıdakı sənədlər əlavə edilir:

- cavabdeh(lər) tərəfindən iddia ərizəsinin surətinin və ona əlavə edilmiş sənədlərin alınması haqqında sənəd (poçt qəbzi);

- Xəbərdarlığın və ya Bildirişin surəti;

- üzləşdirmə aktının surəti;

- vergi borcunu ödəməyən vergi ödəyicisinin əmlakının siyahıya alınması haqqında Qərarın surəti;

- vergi borcunu ödəməyən vergi ödəyicisinin əmlakının siyahıya alınması haqqında Protokolun və protokola əlavə edilmiş əmlakın siyahıya alınması haqqında Siyahının (siyahıların) surəti;

- cavabdehin vergi orqanında aparılan şəxsi hesab vərəqəsinin surəti;

- cavabdehlə aparılmış yazışmaların surəti;

- məhkəmədə iştirak edəcək vergi orqanının nümayəndəsinin səlahiy­yətlərini təsdiq edən, bu orqanın rəisi tərəfindən imzalanmış və möhürlənmiş etibarnamə;

- digər sənədlər.

Məhkəməyə iddia ərizəsi ilə müraciət edildiyi zaman və ya məhkəmə prosesinin istənilən mərhələsində MPM-nin 157-ci maddəsinə əsasən iddianı təmin etmək məqsədlə ərizə ilə (vəsatətlə) müraciət edilə bilər. Vəsatətdə müəyyən hərəkətlərin cavabdehə qadağan edilməsi, mübahisə predmetinə aid olan müəyyən hərəkətləri etməyin başqa şəxslərə qadağan edilməsi, cavabdehə və ya digər şəxslərdə olan cavabdehə məxsus əmlak üzərinə həbsin qoyulması (məhkəməyə iddia ilə müraciət edilən zaman və ya məhkəmə prosesinin gedişatında cavabdehə məxsus, lakin siyahıya alınmamış əmlak aşkar edildikdə) məhkəmədən xahiş oluna bilər.

İddia ərizəsi məhkəmə tərəfindən icraata qəbul edildikdə işin məhkəmədə baxılmağa hazırlanması haqqında hakim tərəfindən qərardad çıxarılır və müvafiq tərəflərə işin baxılma vaxtı və yeri barədə məlumat verilir.

İşin məhkəmədə baxılmağa hazırlanması mərhələsində hakim tərəflərin iştirakı ilə iddianın məhkəməyə çıxarılması məsələsini müzakirə edir, iddia tələbinin mahiyyəti barədə izahat alır, cavabdeh tərəfindən edilə biləcək etirazlar araşdırılır, zəruri olan hallarda əlavə sübutların təqdim edilməsini təklif edir, şahidlərin çağırılması və digər məsələləri həll edir. Məhkəmə prosesinin bu mərhələsində əmlakın siyahıya alınması zamanı iştirak edən müşahidəçilərin şahid qismində məhkəməyə dəvət edilməsi barədə hakim qarşısında vəsatət qaldırılır və lazım olduqda əlavə sənədlərin təqdim edilməsi məsələsinə baxılır. Həmçinin əmlakın siyahıya alınması zamanı bu prosesdə iştirak edən digər şəxslərin şahid qismində məhkəməyə dəvət edilməsi barədə vəsatət verilə bilər.

Hakim işi kifayət qədər hazırlanmış hesab etdikdə iştirak edən şəxslərə (çağırış vərəqəsi göndərməklə) prosesin vaxtı və yeri haqqında məlumat verir. MPM-nin 144-cü maddəsinə əsasən çağırış vərəqəsini alan ünvan sahibi vərəqədə göstərilən vaxtda məhkəməyə gəlməlidir. Ünvan sahibi məhkəməyə gələ bilmədiyi halda bu barədə məhkəməyə məlumat verməlidir.

MPM-nin 144.3-cü maddəsinə əsasən şəxsin özünün və ya nümayəndəsi vasitəsi ilə üzrlü səbəblər olmadan məhkəmənin çağırışına gəlməməsi onun irəli sürülən tələblərə sözsüz razı olduğunu göstərir və işə baxılması üçün maneə deyildir [11]¹

Tərəflər və yaxud iddiaçı məhkəmə baxışının yeri haqqında lazımi qaydada xəbərdar edilir, lakin onlar məhkəmə iclasına təkrar gəlmədikdə məhkəmə həmin işə onların iştirakı olmadan baxmağa haqlıdır. Bu səbəblərə görə məhkəmə iş üzrə icraatı baxılmadan saxlaya bilər.

Qeyd olunanları nəzərə alaraq vergi orqanları tərəfindən məhkəmələrə verilmiş iddia ərizələri üzrə təyin edilmiş bütün məhkəmə iclaslarında səlahiyyətli nümayəndənin iştirakının təmin edilməsi zəruridir. Məhkəmə prosesi zamanı vergi orqanlarının nümayəndələri öz tələblərinin və etirazlarının əsası kimi istinad etdiyi halları məhkəmədə sübut etməlidirlər.

MPM-yə əsasən iddia ərizələrinə məhkəmələr tərəfindən baxılması nəticəsində bir qayda olaraq Qərardad və yaxud da Qətnamə çıxarılır.

Məhkəmələr tərəfindən Qərardad iddia ərizəsi geri qaytarıldıqda (MPM-in 152-ci maddəsi), iddianın yol verilməzliyinə görə qəbul edilməkdən imtina edildikdə (MPM-nin 153-cü maddəsi), iddia ərizəsi baxılmadan saxlanıldıqda (MPM-nin 259-cu maddəsi), iş üzrə icraat dayandırıldıqda (MPM-nin 254-cü maddəsi), iş üzrə icraata xitam verildikdə və bir sıra digər hallarda çıxarılır.

Qətnamə isə yalnız o halda çıxarılır ki, iş mahiyyət üzrə həll edilir (MPM-in 216-cı və 241-ci maddələri).

Məhkəmələr tərəfindən iddia ərizələrinə baxılması barədə çıxarılmış Qərardad və Qətnamələr vergi orqanlarına daxil olduqdan sonra, onlar təxirə salınmadan diqqətlə araşdırılmalıdır.

İddia ərizəsi vergi orqanının təqsiri üzündən geri qaytarıldıqda və ya baxılmadan saxlanıldıqda, buna səbəb olan nöqsanları və şəraiti aradan qaldırmaqla təcili olaraq məhkəməyə təkrar iddialar verilir.

Məhkəmələr tərəfindən iddia ərizəsinə baxılması nəticəsində əsassız və qanunsuz Qərardad və ya Qətnamə çıxarılmışdırsa, o halda MPM-də nəzərdə tutulmuş qaydada və müddətlərdə Azərbaycan Respublikasının İqtisad Məhkəməsinə apelyasiya şikayəti verilir.

Yerli İqtisad Məhkəmələri tərəfindən vergi orqanlarının iddia ərizələrinin geri qaytarılması, baxılmadan saxlanılması, onları qəbul etməkdən imtina edilməsi, iş üzrə icraatın dayandırılması və iş üzrə icraata xitam verilməsi hallarında çıxarılmış Qərardadlar əsassız və qanunsuz olduğu halda, onlardan MPM-nin 268-ci maddəsinə əsasən yalnız 10 gün ərzində Azərbaycan Respublikasının İqtisad Məhkəməsinə apelyasiya şikayəti verilir. Bu halda 10 gün müddətinin axımı Qərardadın vergi orqanına təqdim edildiyi və ya onun alındığı gündən, əgər Qərardad, ondan şikayət vermək hüququna malik olan şəxslərin yanında elan edilmişdirsə, onun müddətinin axımı Qərardadın elan olunduğu gündən hesablanır.

Bu qayda ilə vergi orqanlarının iddia ərizələri Yerli İqtisad Məhkəmələri tərəfindən mahiyyət üzrə baxıldıqda iddianın rədd edilməsi və ya qismən təmin edilməsi barədə çıxarılmış Qətnamə əsassız və qanunsuz olduqda, MPM-nin 360-cı maddəsinə əsasən Qətnamənin təqdim olunduğu (alındığı) gündən bir ay müddətində Azərbaycan Respublikasının İqtisad Məhkəməsinə apelyasiya şikayətinin verilməsi təmin edilir.

Yerli İqtisad Məhkəmələrinin qərardad və ya qətnamələrindən verilmiş şikayətlərin baxılması nəticəsində Azərbaycan Respublikasının İqtisad Məhkəməsi tərəfindən çıxarılmış qətnamə və ya qərardadlardan MPM-nin 405-ci maddəsinə əsasən 3 ay müddətində Azərbaycan Respublikasının Ali Məhkəməsinin İqtisadi Mübahisələrə dair İşlər üzrə Məhkəmə Kollegiyasına kasasiya şikayəti verilə bilər.

Məhkəməyə verilən Apelyasiya şikayətində aşağıdakılar göstərilir:

- şikayətin verildiyi məhkəmənin adı və ünvanı;

- şikayət verən vergi orqanının adı, ünvanı və prosessual vəziyyəti;

- barəsində şikayət verilən qətnamə, onun qəbul edildiyi tarix;

- nəticə hissəsi, qətnaməni qəbul edən məhkəmənin adı;

- şikayət verən şəxsin tələbi qanunlara, digər normativ aktlara və işin materiallarına istinad edilməklə ərizəçinin qətnaməni düzgün hesab etmədiyi əsaslar;

- şikayətə əlavə edilən sənədlərin siyahısı.

Apelyasiya şikayəti və ona əlavə olunmuş sənədlər işdə iştirak edən şəxslərin sayına görə işə birinci instansiyada baxmış məhkəməyə təqdim edilir.

Kasasiya şikayətində aşağıdakılar göstərilir;

- şikayətin verildiyi məhkəmənin adı və ünvanı;

- şikayət verən vergi orqanının adı, ünvanı və prosessual vəziyyəti;

- şikayət olunan məhkəmə aktını qəbul etmiş məhkəmənin adı, aktın (Qətnamənin) qəbul edildiyi mübahisənin predmeti;

- şikayət verən şəxsin tələbi, maddi və yaxud prosessual normaların düzgün tətbiq edilməməsinin nədən ibarət olması;

- şikayətə əlavə edilən sənədlərin siyahısı.

Nəzərə alınmalıdır ki, kasasiya şikayətində işin hallarının sübut olunmamasına, məhkəmənin gəldiyi nəticə üçün əhəmiyyətli olan bütün halların aydınlaşdırılmamasına və yaxud qətnamə və qərardadda ifadə olunan nəticələrin işin faktiki hallarına uyğun olmamasına istinad etməyə yol verilmir.

Kasasiya şikayətinə baxılması nəticəsində Qərar qəbul edilir. Qərar qəbul edildiyi gündən qüvvəyə minir.

Azərbaycan Respublikasının MPM-nin 422-ci maddəsinə əsasən Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsi mülki işlər üzrə məhkəmə kollegiyasının və iqtisadi mübahisələrə dair işlər üzrə məhkəmə kollegiyasının qərarlarına təqdimat, şikayət və ya protestlə Azərbaycan Respublikası Plenumunda əlavə kasasiya qaydasında yenidən baxıla bilər.

MPM-nin 423-cü maddəsinə əsasən Azərbaycan Respublikasının Ali Məhkəməsi mülki işlər üzrə məhkəmə kollegiyasının və iqtisadi mübahisələrə dair işlər üzrə məhkəmə kollegiyasının qərarlarından Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin sədri işdə iştirak etməyə cəlb olunmayan, məhkəmə aktı ilə maraqlarına toxunan şəxslərin müraciətinə əsasən təqdimat vermək hüququna malikdir. Şikayəti isə işdə vəkillə iştirak edən şəxs verə bilər. MPM-nin 50-ci və 306-cı maddələrində nəzərdə tutulmuş hallarda müvafiq prokuror məhkəmə araşdırmasında iddiaçı və ya ərizəçi olmuşsa, Azərbaycan Respublikasının Baş Prokuroru protest vermək hüququna malikdir.

Qeyd olunanları nəzərə alaraq əlavə kasasiya qaydasında Ali Məhkəmənin Plenumuna şikayət verildikdə bu şikayət ilə əlaqədar məhkəmə iclasında vergi orqanının nümayəndəsi ilə birlikdə vəkilin iştirakı təmin edilir.

İddia ərizələrinə məhkəmələr tərəfindən baxılmasının nəticələri, bununla əlaqədar yaranmış problemlər, iddiaların qismən və ya tam rədd edilməsi səbəbləri mütəmadi olaraq təhlil edilir, problemlərin aradan qaldırılması üçün aidiyyatı tədbirlər görülür və onların aradan qaldırılması üçün görülmüş tədbirlər barədə yuxarı vergi orqanlarının vergi borclarının məcburi alınması struktur bölmələrinə məlumat (arayış) təqdim edilir.

Vergi borclarının məcburi alınması zamanı Azərbaycan Respublikasının «Müflisləşmə və iflas haqqında» Qanununun müddəalarına əsasən iflas prosesi bütün kommersiya təşkilatlarına (o cümlədən, banklar və digər kredit təşkilatlarına) və qeyri-kommersiya təşkilatlarına qarşı başlanıla bilər.

İflas prosesi kreditorların ümumi tələblərinin məbləği borclu müəssisənin Nizamnamə fondunun 10 faizindən artıq olduqda və ödəmə qabiliyyəti olmayan (borclu kreditorun irəli sürdüyü qanuni ödəmə tələbini bu cür tələb verildikdən sonra iki ay ərzində yerinə yetirmədikdə və ya borclu qanunvericiliyə müvafiq surətdə həyata keçirilməli olduğu ödənişləri vaxtı çatdıqca həyata keçirməyə qadir olmadıqda və ya borclu öz borclarını vaxtı çatdıqda ödəməyə qadir olmadıqda) vergi ödəyicisinə qarşı məhkəməyə iddia ərizəsi verilməklə başlanır.

İflas haqqında məhkəməyə verilən iddia ərizəsində aşağıdakılar göstərilir:

- iddia ərizəsinin verildiyi məhkəmənin adı;

- borclunun adı və ünvanı;

- vergi orqanına məlum olan digər kreditorların adları (kreditor fiziki şəxs olduqda onun soyadı, adı, atasının adı) və ünvanları;

- vergi orqanının borcluya qarşı irəli sürdüyü tələbin əsasları və məbləği, o cümlədən borclunun büdcə qarşısında borcunu təşkil edən hər hansı öhdəliyin yerinə yetirilməməsinin müddəti;

- borclunun ödəmə qabiliyyətsizliyinin təsdiqi;

- borclunun aktivləri barəsində vergi orqanında olan məlumat;

- iddia ərizəsinə əlavə edilən sənədlərin siyahısı;

- iş üzrə məhkəmə baxışı üçün məhkəməyə lazım ola bilən hər hansı başqa məlumat.

İddia ərizəsinə aşağıdakı sənədlər əlavə edilir:

- cavabdeh tərəfindən iddia ərizəsinin surətinin və ona əlavə edilmiş sənədlərin alınması haqqında sənəd (poçt qəbzi);

- borclu vergi ödəyicisi dövlət müəssisəsidirsə - İqtisadi İnkişaf Nazirliyinə iflas haqqında ərizənin surətinin göndərilməsini sübut edən sənəd;

- borclunun aktivlərinin təsnifatının surəti;

- kreditor borcları haqqında sənədlərin surəti;

- debitor borcları haqqında sənədlərin surəti;

- cavabdehin vergi orqanında olan şəxsi hesab vərəqəsinin surəti;

- cavabdehlə yazışmaların surətləri;

- vergi orqanının məhkəmədə iştirak edəcək nümayəndəsinin səlahiyyətlərini təsdiq edən etibarnamə.

Məhkəməyə iddia ərizəsi ilə müraciət edildikdə və ya məhkəmə prosesinin istənilən mərhələsində Azərbaycan Respublikasının Mülki Prosessual Məcəlləsinin 157-ci maddəsinə əsasən iddianı təmin etmək məqsədilə ərizə ilə (vəsatətlə) müraciət edilə bilər.

İflas haqqında iş üzrə məhkəmə baxışı təyin edildikdə bu barədə kreditorlara xəbər verilməsi üçün həmin məhkəmə baxışı haqqında Azərbaycan Respublikasında nəşr olunan rəsmi dövri mətbuat orqanında azı yeddi günlük fasilə ilə iki dəfə elanın dərc edilməsi təmin edilir. İkinci elan təyin edilmiş məhkəmə baxışının tarixinə ən geci yeddi gün qalmış dərc olunur.

Elanda aşağıdakılar göstərilir:

- borclunun adı və ünvanı;

- vergi orqanının adı və ünvanı;

- məhkəmə baxışının keçiriləcəyi məhkəmənin adı;

- məhkəmə baxışının təyin edilmiş tarixi.

İddia ərizəsinin və sənədlərin surətləri ona təqdim edilir və ya sifarişli poçtla göndərilir. İflas haqqında məhkəməyə iddia ərizəsi verilərkən yuxarıda qeyd olunan tələblərə riayət edilməməsi məhkəmənin iddia ərizəsinin qəbul edilməkdən imtina edilməsinə, onun baxılmadan saxlanmasına, yaxud geri qaytarılmasına səbəb ola bilər.

İflas haqqında işə məhkəmə iclasında baxıldıqdan sonra məhkəmə qanunvericilikdə müəyyən edilmiş qaydada aşağıdakılar barədə müvafiq qərar çıxara bilər:

- borclunun müflis elan olunması və əmlak inzibatçısının təyin edilməsi barədə;

- müvəqqəti əmlak inzibatçısının təyin edilməsi və ya təyinatının uzadılması barədə;

- borclunu müflis elan etməkdən imtina barədə.

İflas haqqında məhkəmənin müvafiq Qətnaməsindən (Qərarından) Mülki Prosessual qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada və müddətlərdə şikayət verilə bilər.

Nəzərə alınmalıdır ki, məhkəmə hər hansı bir hüquqi və ya fiziki şəxsi iddiaçının, digər kreditorların və ya məhkəmə prosesində iştirak edən digər şəxslərin hər hansı birinin müraciəti ilə borclunun iflas elan olunması məqamınadək istənilən vaxt müvəqqəti əmlak inzibatçısı, müflis elan olunmuş vergi ödəyicisini isə əmlak inzibatçısı kimi təyin edə bilər.

Aşağıda qeyd olunanlar isə əmlak inzibatçısı seçilə bilməz:

- borclunun müdiri və ya keçmiş müdiri, mülkiyyətçiləri, borcluları və ya kreditorları;

- borclunun kapitalının ən azı 25 faiz mülkiyyətində və ya nəzarətində olan hər hansı hüquqi şəxs;

- borclunun hər hansı bir törəmə müəssisəsi, filialı, nümayəndəliyi;

- borclunun hər hansı müdiri, o cümlədən iflas prosesinə başlanması məqamından əvvəlki bir il ərzində borclu müəssisənin müdirliyindən uzaqlaşmış şəxslər;

- hər hansı formalı ortaqlıqdakı tərəfdaş.

Borclu vergi ödəyicisi müflis elan edilməsi haqqında məhkəmənin qərarı qanuni qüvvəyə mindiyi məqamdan müflis elan olunmuş hesab edilir.

Borclu müflis elan olunması məqamından etibarən:

- bütün məhkəmə araşdırılmalarına və borcludan alınmalı məbləğlərin tutulması üçün digər hərəkətlərə son qoyulur;

- borcluya qarşı tələblər yalnız iflas prosesi çərçivəsində sürülə bilər;

- qanunvericiliyə zidd olmayan hallarda bu məqamdan əvvəl borclunun əmlakına dair çıxarılmış hər hansı məhkəmə qərarlarının icrası dayandırılır;

- əmlak inzibatçısı tərəfindən verilən səlahiyyətlər istisna olmaqla, borclu müəssisənin müdiri bütün digər səlahiyyətlərini itirir;

- borclu öz əmlakı barəsində hər hansı sərəncam vermək və hərəkətlər etmək səlahiyyətlərini itirir.

Əmlak inzibatçısı təyin edilmiş şəxs borclunun yeganə qanuni nümayəndəsi olur. O təyin olunmuş məqamdan ən azı 14 gün sonra kreditorlara və məhkəməyə (birinci dəfə) və sonradan hər 3 aydan bir məhkəməyə öz fəaliyyəti barəsində hesabat təqdim edir və borclunun məhkəmə qaydasında müflis elan edilməsindən sonra kreditorların ilkin yığıncağını bütün məlum kreditorlara və əgər borclu dövlət müəssisəsidirsə, Azərbaycan Respublikasının İqtisadi İnkişaf Nazirliyinə bildiriş göndərmək yolu ilə çatdırılır.

Bildiriş yığıncağın keçirilməsi tarixinə ən geci 14 gün qalmış poçtla bütün kreditorlara göndərilir və Azərbaycan Respublikasında nəşr olunan rəsmi dövlət mətbuat orqanında iki dəfə dərc olunur.

Kreditorlar borcluya öz tələblərini borclunun müflis olması barədə bildiriş dərc edildiyi tarixdən ən gec 60 gün keçənədək yazılı şəkildə verə bilər.

Əmlak inzibatçısı kreditorların tələblərini aşağıdakı üsullarla ödəyə bilər:

- borcluya çatası borcları tutmaq və ya borclunun əmlakını təşkil edən aktivləri satmaq və satışdan götürülən pulu kreditor arasında bölünmə yolu ilə;

- borclunun əmlakını təşkil edən aktivləri onların tələblərinin ödənilməsi üçün bilavasitə verilmək yolu ilə.

Vergi Məcəlləsinin 79-cu maddəsinə əsasən müəssisənin iflas prosesinə məruz qaldığı hallarda vergi öhdəlikləri qanunla müəyyən edilmiş növbəlik qaydasında yerinə yetirilir.

Bu növbəlik qaydası «Müflisləşmə və iflas haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun 53-cü maddəsində nəzərdə tutulmuşdur. Belə ki, borclunun əmlakını təşkil edən aktivlər aşağıdakı növbəlik qaydasında bölünür:

1) iflas prosesinə çəkilən bütün məsrəflər və xərclər (o cümlədən, müflis olmanın kütləvi informasiya vasitələrində elan edilməsi xərcləri, məhkəmə xərcləri, əmlak inzibatçısının və müvəqqəti əmlak inzibatçısının haqqı və xərcləri, habelə müflisolma məqamından sonra əmlak inzibatçısının qəbul etdiyi və ya davam etdirdiyi öhdəliklərdən irəli gələn tələblər);

2) borclunun işçilərinin, onlara iş vaxtı dəymiş bədən xəsarətləri və ya ölüm halları barəsində tələbləri;

3) ödəmə qabiliyyəti olmayan borclunun işçilərinin pensiyaları, müavinətləri, güzəştlər və əmək haqqı barəsində tələbləri ödənilir, həm də bu tələblər borclunun müflisolma məqamından 6 ayadək müddətə məhdudlaşdırılır;

4) dövlət büdcəsinə vergilər, məcburi dövlət sosial sığortasına ayırmalar. Bu tələblər borclunun müflis elan olunması tarixindən əvvəlki bir il ərzində yaranmış öhdəlikləri əhatə edir;

kredit təşkilatlarının, o cümlədən qeyri-rezidentlərin «Müflisləşmə və iflas haqqında» Qanunun qüvvəyə mindiyi tarixədək ödənilmiş təminatsız borcları və onların faizləri;

5) təminatsız kreditorların (girov saxlamayan) tələbləri;

6) borclu müəssisənin mülkiyyətçilərinin tələbləri.

Qeyd olunan bölgüdən qalan hər hansı aktivlər borclunun mülkiyyətinə aid edilir.

«Müflisləşmə və iflas haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununa əsasən məhkəmə əmlak inzibatçısının son hesabatını aldıqdan və onu dinlədikdən sonra edilməli olan heç bir hərəkətin qalmadığına əmin olduqda və ya buna müvafiq saydığı başqa hallarda borclu barəsində iflas prosesinə xitam verir. Bu əsaslarla borclunun iflasına xitam verilərkən borclu qüvvədə olan qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada ləğv olunur (buraxılır, lisenziyası alınır və s.).

İflasa aid bütün həll edilməmiş məsələlər məhkəmənin sonuncu qərarı ilə tənzimlənir.

Fərdi borclunun iflasına xitam verildikdən sonra iflasa qədər mövcud olmuş bütün borclar, yetkinlik yaşına çatmamış uşaqların saxlanması üçün alimentlər və xərclik istisna olmaqla, tamamilə ödənilmiş sayılır.

Borclu müəssisə ləğv edildikdə məhkəmənin müvafiq qərarı onu qeydə almış orqana, fərdi borcluya aid halda isə, onu qeydə almış və ya müvafiq lisenziya vermiş orqana göndərilir [15]¹

Bununla belə vergi ödəyicisinin müflis elan edilməsi prosesinin nəticə etibarı ilə vaxt baxımından çox uzun olduğunu, Vergi Məcəlləsinin 89-cu və 90-cı maddələri ilə vergi orqanlarına borclu olan şəxslərin əmlaklarının siyahıya alınması və onların açıq hərracda satılması üçün məhkəməyə müraciət edilməsi hüququnun verilməsini nəzərə alaraq ilk növbədə vergi ödəyicisinin əmlakı olduqda, ondan borcların alınması əmlakın siyahıya alınması üsulu ilə həyata keçirilməlidir.

Azərbaycanda vergi borclarının məcburi alınması işinin təşkili məqsədilə Vergilər Nazirliyinin 28 avqust 2003-cü il tarixli A-163 saylı əmri ilə təsdiq edilmiş Metodik göstərişlər Toplusuna edilmiş əlavəyə əsasən vergi borclarını ödəməkdən yayınan vergi ödəyiciləri barəsində sənədlər (materiallar) hazırlanaraq Vergi Cinayətlərinin İbtidai Araşdırılması Departamentinə göndərilir.

Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 213-cü maddəsinə əsasən, xeyli miqdarda (şərti maliyyə vahidinin iki min mislindən əlli min mislinədək olan məbləğ nəzərdə tutulur) və ya külli miqdarda (şərti maliyyə vahidinin əlli min mislindən yuxarı olan məbləğ nəzərdə tutulur) vergiləri ödəməkdən yayınma cinayət tərkibi yaradan əməl hesab edilir. Bu müddəa vergi ödəyiciləri tərəfindən hər hansı səbəbdən yaranmış xeyli miqdarda və ya külli miqdarda vergi borcunun dövlət büdcəsinə ödənilməməsi hallarına da şamil edilir.

Xeyli miqdarda və ya külli miqdarda vergi borclarını dövlət büdcəsinə ödəməkdən yayınan vergi ödəyiciləri barəsində sənədlərin hazırlanıb Vergi Cinayətlərinin İbtidai Araşdırılması Departamentinə göndərilməsi Vergilər Nazirliyinin 3 mart 2003-cü il tarixli A-47 nömrəli Əmri ilə təsdiq edilmiş “Vergi ödəməkdən yayınma və vergi orqanlarının səlahiyyətlərinə aid edilmiş digər cinayətlərlə mübarizə sahəsində dövlət vergi orqanlarının Vergilər Nazirliyi yanında Vergi Cinayətlərinin İbtidai Araşdırılması Departamenti, həmin departamentin yerli strukturları və digər hüquq-mühafizə orqanları ilə əlaqələndirmə fəaliyyətinin təşkili Qaydalarına” müvafiq olaraq həyata keçirilir.

Vergi orqanının vergi borclarının alınması ilə məşğul olan struktur bölməsi hər iş günündə Vergi Cinayətlərinin İbtidai Araşdırılması Departamentinə göndərilməli olan və Cinayət Məcəlləsinin 213-cü maddəsində nəzərdə tutulan xeyli miqdarda və ya külli miqdarda borcları mövcud olan vergi ödəyicilərinin siyahısı AVİS proqramı vasitəsilə müəyyənləşdirilir.

Xeyli miqdarda və ya külli miqdarda vergi borcları yaranan vergi ödəyicilərinin borclarının yaranmasını təsdiq edən sənədlər aşağıda göstərilən müddətdə cinayət işinin başlanılması məqsədilə Vergilər Nazirliyi yanında Vergi Cinayətlərinin İbtidai Araşdırılması Departamentinə göndərilir:

1. Vergi ödəyicisi tərəfindən bəyannamə təqdim etməklə hesablanmış vergilər üzrə yaranan vergi borclarını təsdiq edən sənədlər - kameral vergi yoxlaması başa çatdıqdan sonra 10 gün müddətində;

2. Vergi orqanları tərəfindən hesablanmış vergilər üzrə yaranan vergi borclarını təsdiq edən sənədlər – vergi borcunun ödənilməsinə dair bildirişin göndərildiyi tarixdən 10 gün müddətində.

Sənədlərin (materialların) göndərilməsi məqsədilə vergi borcunun məbləği müəyyən edilərkən nəzərə alınmalıdır ki, bu halda yalnız əsas vergi borcunun məbləği nəzərə alınır.

Cinayət Məcəlləsinin 213-cü maddəsi ilə cinayət işinin başlanılması üçün vergi orqanının vergi borclarının alınması ilə məşğul olan struktur bölməsi tərəfindən vergi borcunun yaranmasını təsdiq edən aşağıdakı sənədlər hazırlanır və vergi orqanının müvafiq məktubuna əlavə edilməklə Vergi Cinayətlərinin İbtidai Araşdırılması Departamentinə göndərilir:

- vergi ödəyicisinin vergi orqanına təqdim etdiyi vergi bəyannaməsi və ona əlavələrin surətləri;

- kameral vergi yoxlamasının nəticələrini, vergilərin əlaqəli məlumatlar və analoji vergi ödəyicisi barədə məlumatlar əsasında hesablanmasını əks etdirən vergilərin hesablanması barədə bildirişin surəti;

- kameral vergi yoxlaması üçün zəruri olan sənədlərin (məlumatların) tələb edilməsi haqqında məktubun surəti;

- vergi ödəyicisinin şəxsi hesab vərəqəsindən çıxarış;

- eyni şəxsin vergi borcu yarandıqdan sonra həmin borcu ödəmədən başqa hüquqi şəxsin adından fəaliyyət göstərməklə və digər üsulla ödəmə qabiliyyətinin gizlədilməsini təsdiq edən sənədlər (bu cür hallar olduqda).

Cinayət işinin başlanılması haqqında qərar qəbul edilənədək vergi orqanları tərəfindən Azərbaycan Respublikasının vergi qanunvericiliyinə uyğun olaraq vergi borclarının alınması sahəsində müvafiq tədbirlər həyata keçirir.

Borclu vergi ödəyicisinin siyahıya alınmış əmlakının ixtisaslaşdırılmış açıq hərracda satılması barədə məhkəməyə iddia ərizəsi verilibsə, cinayət işinin başlanılması barədə qərar qəbul edildikdən sonra vergi orqanı səbəblərini göstərməklə verilən iddia ərizəsi üzrə icraatın dayandırılması barədə məhkəməyə ərizə ilə müraciət etməlidir.

Cinayət işinin başlanmasına səbəb və əsas olan, vergi ödəyicisi tərəfindən ödənilməli olan vergi borcları cinayət təqibi üzrə icraat başa çatdıqdan sonra ödənilmədiyi hallarda vergi orqanları vergi ödəyicisinin siyahıya alınmış əmlakının ixtisaslaşdırılmış açıq hərracda satılması barədə məhkəməyə verilmiş iddia ərizəsi üzrə icraatın təzələnməsi barədə məhkəməyə ərizə ilə müraciət etməlidir.

Cinayət işinin başlanılmasının rədd edilməsi barədə qərar qəbul edildiyi hallarda isə vergi orqanları borclu vergi ödəyicisinin siyahıya alınmış əmlakının ixtisaslaşdırılmış açıq hərracda satılması barədə məhkəmələrə mülki məhkəmə icraatı qaydasında iddia ərizəsi ilə müraciət etməli və mülki-prosessual qaydada qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş bütün lazımi tədbirləri görməlidir.

NƏTİCƏ
Vergi borclarının alınması məsələsi üzrə çoxsaylı mənbələri təhlil edərkən belə nəticəyə gəlmək olar ki, xarici ölkələrdə vergilərin ödənilməsi üzrə öhdəliklərin təmin edilməsi üsulları kimi cərimələrdən, vergi ödəyicisinin əmlakını həbs etməkdən, bankdakı hesabları üzrə əməliyyatların dayandırılmasından, zəmanətdən və başqa üsullardan istifadə olunur.

Xarici ölkələrdə vergilərin alınmasına həsr edilmiş müasir ədəbiyyatın analizi birmənalı nəticə çıxarmağa imkan verir ki, dövlətin vergilərin və yığımların ödənilməsi üzrə öhdəliklərin vaxtında və tam icrasına yönəldilmiş vəzifəsi o ölkədə effektiv həllini tapır, burada vergi öhdəliklərinin təmin edilməsi üsulları ilə yanaşı, vergilərin ödənilməsini daha çox stimullaşdıran başqa mexanizmlər də geniş inkişaf edir.

Digər tərəfdən, xarici ölkələrdə vergi ödəyicilərinə qarşı məsuliyyət tədbirlərinin tətbiqi qaydası kifayət qədər sərt olması ilə fərqlənir. Həm də məsuliyyət tədbirləri dövlətə dəyən ziyanın ölçüsundən asılı olmayıb, pozuntunun xarakteri ilə müəyyən edilir.

Məsuliyyət tədbirlərinin tətbiqi prosedurları sadələşdirilmişdir. Bir sıra ölkələrdə vergi ödəməmələri üçün müəssisə sahibləri və rəhbərlərinin şəxsi maddi məsuliyyəti tətbiq edilir. Həmçinin belə şəxsin müflis olmasının əsas əlaməti olan vergi ödəməmələri banklar üçün borcluya kredit verilməməsi üçün əsas götürülür. Xarici ölkələrdə vergi daxilolmalarının səviyyəsinin yüksəldilməsi üçün ümumi tədbirlər kimi vergilərin müəssisələr və vətəndaşlar tərəfindən vaxtında və tam ödənilməsinin stimullaşdırılması, vergidən yayınmanın iqtisadi cəhətdən əlverişsiz şəraitinin yaradılması nəzərdə tutulur: bu zaman maliyyə intizamının pozulması xərcləri həmin hərəkətlərdən gələn mümkün mənfəəti üstələyir.

- Vergi-hüquq münasibətlərinin mahiyyəti vergi ödəyici­sinin vergi orqanına tabe olması ilə yanaşı hər iki tərəfin qanuna tabe olmasından ibarətdir. Vergi Məcəlləsi məhz bu mahiyyətdən irəli gələrək vergi ödəyicisinin və vergi orqanının hüquqları və vəzifələrini dəqiq müəy­yən etməklə vergi orqanının hakimiyyət səlahiyyətlərini qanun çərçivəsi ilə məhdudlaşdırır. Vergi-hüquq münasibətlərinin bu cür ni­zama salınması demokratik, hüquqi dövlətlərə xasdır.

- Verginin müəyyən edilməsi vergi ödəyicisinin və vergitutma (və ya vergi öhdəliyinin) elementlərinin təsbit edilməsi deməkdir. Deməli şəxsin Konstitusiyada təsbit edilmiş vergini ödəmək öhdəliyinin yaranması üçün iki əsas şərt mövcud olmalıdır: həmin şəxs vergi ödəyicisi olsun; onun öhdəliyinin elementləri müəyyən edilsin.

- Bir şəxsin vergini ödəmək vəzifəsini şərtlərindən (təyin edən) hüquqi faktlar (hərəkət, hadisə, hallar) vergitutma obyekti yaradır. Vergitutma obyekti isə vergitut­ma­nın ən başlıca elementlərindəndir, o olmadan vergi öhdəliyi yaranmır.

- Dövlətin öz maliyyə imkanlarını genişləndirməsi və bundan yararlanması müəssisələrin vaxtı - vaxtında vergi öhdəliklərini yerinə yetirməsindən birbaşa asılıdır. Son illər vergi qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsi, vergi intizamının və nəzarətinin gücləndirilməsi nəticə etibarilə vergi borclarının azalmasına gətirib çıxarmışdır.

Təcrübə göstərir ki, vergi orqanlarının vergi borcları ilə bağlı vergi ödəyicilərinə qarşı məhkəmə qarşısında qaldırdığı iddialar və vergi ödəyicilərinin əmlakının siyahıya alınması bir qayda olaraq vergi ödəyiciləri tərəfindən məhkəmələrdə mübahisə doğurmur. Bu iddia ərizələrinə məhkəmələrdə ümumi qaydada baxılması bir tərəfdən məhkəmə və vergi orqanlarının işini xeyli artırır, digər tərəfdən vergi borclarının dövlət büdcəsinə alınması prosesini yubadır.

- Əmlakın siyahıya alınması vergi ödəyicisinin öz əmlakı barəsində hüquqlarının elə məhdudlaşdırılmasıdır ki, bu zaman vergi ödəyicisi siyahıya alınmış əmlaka və ya onun bir hissəsinə sərəncam vermək hüququna malik olmur, həmin əmlaka sahiblik və ondan istifadə edilməsi vergi orqanının nəzarəti ilə həyata keçirilir.

- Vergi orqanının vergi borclarının alınması ilə məşğul olan struktur bölməsi hər iş günündə Vergi Cinayətlərinin İbtidai Araşdırılması Departamentinə göndərilməli olan və Cinayət Məcəlləsinin 213-cü maddəsində nəzərdə tutulan xeyli miqdarda və ya külli miqdarda borcları mövcud olan vergi ödəyicilərinin siyahısı AVİS proqramı vasitəsilə müəyyənləşdirilir.

Qeyd olunanlar dissertasiya işinin məzmunun nəzərdə tutulmuş səviyyədə yerinə yetirildiyini göstərir. İşdə geniş ədəbiyyatdan istifadə edilmiş, vergi qanunvericiliyində baş vermiş əlavə və dəyişikliklər nəzərdə tutulmuşdur. Bütün bunlar işin müdafiəyə buraxılmasına əsas verir.