EmiR-İ candar1 emîR-İ ÇAŞNİGİR2

EMİR PÂDİŞÂH

Muhammed Emîn b. Mahmûd el-Hüseynî el-Buhârî el-Mekkî (ö. 987/1579) Hanefî fakihi.

Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Horasan'da doğup Buhara'da yetişti. Kay­naklarda geçen nisbelerinden Hz. Hüse­yin'in soyundan geldiği, Hanefî mezhe­bine mensup olduğu ve Mekke'de yaşa­dığı anlaşılmaktadır. Ayrıca eserleri fı­kıh yanında tefsir, hadis, Arapça grame­ri gibi ilimlerde uzmanlaştığını ve tasav­vufa da yöneldiğini göstermektedir. Mek­ke'de ikamet ettiği süre zarfında Hin­distan müslümanlannın bazı yazılı soru­larına muhatap olması şöhretinin geniş bir bölgeye yayıldığı fikrini vermekte­dir. Yine eserlerinde kullandığı dillerden Arapça, Farsça ve muhtemelen Türk­çe bildiği anlaşılmaktadır. Emîr Pâdişâh Meşhed'de vefat etti.

Eserleri.

1- feysîrü't-Tahrîr. İbnü'l-Hü-mâm'ın fıkıh usulüne dair et- Tahrîr adlı eserinin şerhi olup basılmıştır¹³⁰. Müellif mukad­dimede, bu şerhi Mekke'de kaldığı süre içinde yazdığını belirtmektedir. Teysî-rü't-Tahrîr ile, İbnü'l-Hümâm'ın talebe­si İbn Emîrü'l-Hâcc'ın et-Takrîr ve't-tah-bîr adıyla aynı esere yazdığı şerh arasın­da bir karşılaştırma yapıldığı takdirde Emîr Pâdişah'ın neredeyse onun şerhini özetleyip sadeleştirmekle yetinmiş olduğu görülür. Bununla birlikte ne kendisi­ne ne de eserine hiçbir atıfta bulunma­ması şaşırtıcıdır. Bu şerhi diğerinden ayıran en belirgin fark, metindeki ifa­delerin sarf ve nahiv bakımından tahli­line ağırlık verilmesidir.

2- Şerhu's-Sirâ-ciyye. Sirâceddin Muhammed b. Mu­hammed es-Secâvendfnin ferâiz ilmiyle ilgili el'Ferâ'izü's-Sirâciyye adlı ese­rinin şerhi olup birçok yazma nüshası vardır.¹³¹

3- Necöhu'l-vüşûl ilâ cilmi'l-uşûl. Diğer kaynaklarda adı­na rastlanmayan bu eser fıkıh usulüyle ilgili olup Brockelmann tarafından bir nüshası kaydedilmektedir.¹³²

4- Risale ierîde fi'ktidâ'i'1-Ha-neîiyye bi'ş-Şâfi'iyye. Müellif bu risa­lesinde, bir Hanefî'nin Şafiî imama uyup uyamayacağı konusunu dört ana başlık altında incelemekte ve bunun caiz oldu­ğu sonucuna varmaktadır. Cemaatle na­mazın farz kılınmasının en önemli hik­metinin müminlerin kalplerini birleştir­mek olduğunu, rahmetin de ancak bu durumda ineceğini, taassubun ise fısk sayıldığını söylemektedir. Eserin Süley­maniye Kütüphanesinde bir nüshası bu­lunmaktadır¹³³.

5- Haşiye ealâ Envâri't-tenzîl ve esrâri't-te'vîl. Beyzâvî'nin Envârü't-tenzil adlı meş­hur tefsirinin Nisa sûresinin sonuna ka-darki kısmının hâşiyesidir.¹³⁴

6- Tefsîru sureti1-Feth. Eserde, Feth sû­resinin Mekkî mi yoksa Medenî mi ol­duğu hususuyla ilgili tartışmalar nakle­dildikten sonra özellikle ilk iki âyeti ge­niş bir şekilde tefsir edilir ve genel ola­rak da lafzî tahlillere ağırlık verilir.¹³⁵

7- Risale fi'1-es'ileti'lîe-tî ursile nün Mekke iîe'î-Hind. Envâ-rü't-tenzîl ve Tefsîrü'l-Ceîâleyn gibi eserlerde mevcut çeşitli yorumlarla ba­zı âyetlerin izahı hususunda kendisine yöneltilen sorulara verdiği cevaplardan ibarettir.¹³⁶

8- Risale îîheli'l-besmele mine's-suver em id. Besmelenin, ba­şında bulunduğu sûreye dahil olup ol­madığı konusundaki tartışmalarla ilgili bir risaledir.¹³⁷

9- Risale iî beyâni en-ne'1-hacce'l-mebrûr yükefîirü'z-zürtûb. Bazı Şâfıfler'in, makbul bir haccın sade­ce küçük günahların affına vesile teşkil edeceği yönündeki görüşlerine reddiye olarak kaleme alınmıştır. Müellif eserin­de, makbul bir haccın şirk hariç bütün günahlara kefaret olacağı görüşünü İs­pata çalışmaktadır.¹³⁸

10- Risale fi beyâni'l-hâsıl bi'1-maşdar. Masdarların yapısı, ism-i fail ile ism-i mef'ûlden fark­larını nahiv, usul ve kelâm konularından örnekler vererek İnceleyen bir eserdir¹³⁹. Süleymaniye Kütüp-hanesi'nde¹⁴⁰ el-Mesâ'il fi'ş-şerc adıyla Emîr Pâdi­şâh namına kayıtlı olan eser de Risale îî beyâni'l-hâsılin bir başka nüshasıdır.

11- el-Feride tahkiki harfi kad. İbnü'l-Hâcib'in el-Kâîiye'sinde "hal" ko­nusunu incelerken "kad" harfi hakkın­da ileri sürdüğü görüşleri açıklayan bir risale olup Süleymaniye Kütüphanesinde bir nüshası vardır.¹⁴¹

12- Tercemetü Faşii'l-hitâb. Muhammed Pârsâ'nın tasavvufa dair Faslü'l -hitâb adlı Farsça eserinin Arapça tercümesi olup 987 (1579) yılında tamamlanmıştır.¹⁴²

13- Şerh-i Dü Vakt-i Subhdem. Tasavvufa dair Türk­çe bir risaledir¹⁴³. Eserde bazı tasav-vufî konular âyetler ve Farsça beyitlerle anlatılmaktadır. Kaynaklarda bu eser­den bahsedilmemesi ve Süleymaniye Kütüphanesi'ndeki nüshasının başında Şeyh Emîr Buhârî'ye ait olduğuna dair kayıt­tan başka bir bilgiye rastlanamaması eserin Emîr Pâdişah'a nisbetini şüphe­li kılmaktadır.

14- Muhtaşaru Târîhi'l-huleiâ". Süyût’nin Târîhu'l-hulefâ adlı eserinin muhtasarıdır. Bazı konularda gerekli açıklamaların da eklendiği eser 987 (1579) yılında tamamlanmıştır.¹⁴⁴

15- Şerhu Elfiyyeti'l-'lrâkî. Zeynüddin el-lrâkî1-nin hadis usulüne dair manzum eseri­nin şerhi olup 972'de (1564) Mekke'de tamamlanmıştır.¹⁴⁵

Bibliyografya:

Emîr Pâdişâh. Teysîrut-Tahfır, Kahire 1350-51/1931-32, 1-IV; İbn Emîrü'l-Hâc, et-Takrtr, Bulak 1403/1983, i-lll; Keşluz-zunün, 1, 156. 193, 293, 358, 450; 11, 1260; Brockelmann, GAL, II, 99, 543; SuppL, 1, 612, 738; [[, 92, 583; Keh-hâle, Mu'cemü'l-mü'elliftn, IX, 80; Ahmet Özel, Hane/i Fıkıh Alimleri, Ankara 1990, s. 97.

EMİR ES-SAN'ANİ

Ebû Ibrâhîm İzzüddîn Muhammed b. el-İmâm el-Mütevekkil-Alellah İsmâîl es-San'ânî (ö. 1182/1768) Müctehid Zeydî âlimi.

Dedeleri gibi el-Emîr lakabıyla anılmak­ta olup 15 Cemâziyelâhir 1099'da¹⁴⁶ San'a'nın güneyindeki Yerim şehrine bağlı Kehlân'da doğdu. On bir yaşında iken ailesiyle birlikte San'a'ya gitti. Burada hıfzını tamamladı ve baba­sından nahiv, beyân ve hadis gibi ilim­leri okudu. Tahsilini Zeyd b. Muhammed b. Hasan, Salâh b. Hüseyin el-Ahfeş. Ab­dullah b. Ali el-Vezîr ve Ali b. Muham­med el-Ansî gibi San'alı âlimlerden al­dığı derslerle sürdürdü. İlk hac ziyareti vesilesiyle gittiği (1122/1711) Mekke ve Medine'de başta hadis olmak üzere çe­şitli İlim dallarında ders aldı. İkinci (1720) ve üçüncü (1722) hac ziyaretlerinde de karşılaştığı âlimlerle ilim alış verişinde bulundu. İki yıl sonra Kehlân'a, oradan da tekrar San'a'ya döndü. Bu arada ken­disine İmam Kasım b. Hüseyin tarafın­dan Benderülmehâ kadılığı teklif edil­diyse de ilimle meşgul olmayı bu göre­ve tercih etti. Daha sonra İmam Mansûr-Billâh tarafından Sana Camii'ne hatip tayin edildi ve imamın oğlu Mehdî-Lidînillâh dönemine kadar (1748-1775) bu görevde kaldı. Bir cuma günü hutbede isimlerinin anılması âdet haline gelen imamları zikretmediği için Zeydî cema­atin hücumuna uğraması sonucunda çı­kan kargaşa üzerine Mehdî her iki gru­bu da hapsettirdi (1753). İki aylık hapis hayatından sonra hatiplik görevini ter-keden San'ânî kendisini telif, öğretim ve fetva İşlerine verdi.

Emîr es-San'ânî zamanla Sana'nın fı­kıh otoritesi durumuna geldi. Taklidi red­dederek delillerle amel etmeye başlayınca diğer âlimlerle arasında sert tartış­malar çıktı. Zeydî mezhebinde kabul gör­meyen bazı namaz sünnetlerini edada israr ettiği İçin yörenin Zeydî halkının hücumuna uğradı. Buna rağmen kendi­sine tâbi olanlar çoğaldı. Yemen dışın­dan da ziyaretine gelenler oldu. Arala­rında Şevkânfnin hocası Abdülkâdir el-Kevkebânî, İbn Ebü'r-Ricâl, Muhammed b. İshak b. Mehdî, Hasan b. İshak b. Meh­dî ve Ahmed b. Muhammed Kâtın'ın da bulunduğu birçok talebe yetiştirdi. 3 Şa­ban 1182'de¹⁴⁷ San'a'da vefat etti ve İmam Şerefeddin Medre­sesi yakınına defnedildi.

Şairlik yönü de bulunan San'ânî'nin şiirlerinin konulan genellikle ilmî mese­lelerle bazı âlimlere reddiye ve cevaplar­dır. Oğlu Abdullah bunları bir cilt halin­de toplamıştır.

Eserleri:

Emîr es-San'ânî'nin 200'den fazla eser kaleme aldığı belirtilmekte­dir. Bunların belli başlıları şunlardır:

1- Sübülü's-selâm. İbn Hacer el-Askalâ-nî'nin (ö. 852/ 1449) ahkâm hadislerini ihtiva eden Bulûğu'I-meram adlı ese­rinin şerhidir. Şerefeddin Hüseyin b. Mu­hammed b. Saîd el-Mağribrnin (ö. 1119/ 1707) el-Bedrü't-tamâm adlı daha ha­cimli Bulûğu!-meram şerhini bazı ilâ­ve ve değişikliklerle ihtisar eden San'â­nî, Bulûğ u'l-meram'da geçen şahısların kısa biyografilerini vermiş, hadislerdeki garib kelimeleri açıklamış ve her hadis­ten çıkarılan hükümleri kısaca belirtmiş­tir. Bu kitap müellifin en meşhur eseri olup "Sübülü's-selâm sahibi" diye anıl­masını sağlamıştır. Eserin çeşitli baskı­ları vardır.¹⁴⁸ San'ânFnin Nazmü Buîûği'1-me-râm adlı manzum bir eseri daha vardır.¹⁴⁹

2- Tavzîhu'l-efkâr ii-me'd-nî Tenkitti'I-enzâr. Ebü Abdullah İbnü'l-Vezîr'in (ö. 840/ 1436) hadis usulü­ne dair Tenkihu'l- enzâr adlı eserinin şerhi olup Muhammed Muhyiddin Ab-dülhamîd tarafından neşredilmiştir.¹⁵⁰

3- İrşâdü'n-nükkâd ilâ teysi-ri'1-ictihâd. Selâhaddin Makbul Ahmed'in uzunca bir girişiyle birlikte yeniden yayımlanan¹⁵¹ eserin daha Ön­ce yapılmış çeşitli baskıları vardır.¹⁵²

4- el-'üd-de calâ Serhi'l-cümde. Takıyyüddin İbn Dakîku'l-îd'in (ö. 702/1302), Abdülganî el-MakdisFnin (ö. 600/1203) hadisle il­gili 'Umdetü'l-ahkâm'ma yaptığı şerh üzerine bir haşiyedir.¹⁵³

5- Kaşabü's-sükker. İbn Hacer'in hadis usulüne dair Nuhbetü'l-îiker ad­lı eserinin manzum hale getirilmiş şek­lidir. Abdülkerîm Murâd el-Eserî tara­fından Şuhhu'I-matar calâ Koşabi's-sükker adıyla şerhedilmiştir.¹⁵⁴

6- İsbâlü'î-matar calâ Kaşabi's-sükker. Önceki eserin şerhi olup Muhammed Eserî tarafından Hindistan'da neşredil­miştir.

7- İcâbetü's-sâ'il şerhu Buğye-ti'l-'âmil. Muhammed Behrân'ın (ö. 957/ 1550) fıkıh usulüne dair el-Kâîil adlı ese­rine yazdığı "Buğyetü'l-âmil" isimli man­zumeye yine kendisinin hazırladığı şerh­tir.¹⁵⁵

8- Edilletü'l-mesâ'i-Ii'1-marziyye îî beyânı ittifakı Ehlİ's-sünne calâ süneni'ş-şalât ve'z-Zeydiy-ye. Ehl-i sünnet ile Zeydiyye'nin nama­zın sünnetleri hususundaki ittifak nok­talarını gösteren bir risale olup Cidde'de basılmıştır.

9- Büşra'l-ke'îb bi-likâail-habîb. Âhiret ahvaline dair manzum bir eser olup müellifi tarafından Te'nîsü'l-ğarîb adıyla şerhedilmiştir. Her iki eser aynı konudaki Cem'u'ş-şetît adlı kitabıy­la birlikte yayımlanmıştır.¹⁵⁶

10- Dîvânü'1-Emîr eş-Şancânî. Çeşitli konulardaki şiirlerinin alfabetik olarak düzenlenmesiyle meydana gelen bir eser olup Ali Subhî el-Medenînin tahkikiyle neşredilmiştir.¹⁵⁷

11- er-Raviatü'n-nediyye bi-şerhi't-Tuhfeti'l-cAleviyye. Hz. Ali'nin menâkıbına dairdir.¹⁵⁸

12- Tathîrü'l-ictikâd can edrâni'î-ilhâd.¹⁵⁹

13- Risale îî tahkiki 'ilmi'l-yakln ve cayni'l-yakm ve hakkı'1-ya-km. er-Resâ3ilü'l-minberiyye adl ese­rin İçinde basılmıştır.

14- Ref'u'l-estâr li-ibtâli edilleti'l-kâfiline bi-fenâ'i'n-nâr.¹⁶⁰

15- Mensekü'l-Emîr eş-Şan^ânî.¹⁶¹

16- Cevâbü süâl îî sıhhati şalâti'l-müftenz halie'l-müteneiiıl ve'î-muhtelifeyn farzan.¹⁶²

17- et-Tenvîr şerhu Câmi'iş-şağîr. Süyûtfnin (ö. 911/ 1505) el-Câmicu'ş-şağîr"mm dört ciltlik şer­hidir.

18- Minhatu Igaffar. İbnü'l-Mur-tazâ'nın (ö. 840/1437) el-Ezhâr iî îık-hi'l-elimmeti'l-ethâi adlı eserine Ce­lâl el-Yemenî'nin (o. 1079/1668) Dav'ü'n-nehâr adıyla yaptığı şerhin hâşiyesidir.

19- et-Tahbîr li-îzâhi me'âni't-Teysîr. İbnü'd-Deyba'ın (ö. 944/1537) Teysîrü'l-vüşüi'Ünün şerhi olup tamamlanmamış­tır.

20- îkâzü'l-tikre bi-mürâca'ati'I-htre. "Her çocuk İslâm fıtratı üzere do­ğar" mealindeki hadisin şerhidir.¹⁶³

Bibliyografya:

Emîr es-San'ânî, Tavzîhu'l-efkâr¹⁶⁴, Medine, ts¹⁶⁵, naşirin mukaddimesi, s. 73-78; Şevkânt, el-Bedrü't-tSiC, 133-139; İzâ-hu'l-meknûn, I, 51, 69, 159, 294, 400; II, 4, 445, 578, 579; Sıddık Hasan Han. Ebcedul-'ulûm, Beyrut, ts¹⁶⁶, III, 191;Serkîs, Mu'cem, 11,1548; Kehhâle, Mu'ce-mü'l-mü'elliftn, IX, 56, 57; Ziriklî, el-A'lâm, VI, 263; X, 190; Ahmed Davudoğlu, Selâmet Yolları, İstanbul 1966, Mukaddime, s. M-O; Hayreddin Karaman, İslam Hukuk Tarihi, İs­tanbul 1975, s. 178; MÜneccid, Mu'cem, IV, 105; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisul-fehâris, s. 513-514; Ahmed Muhammed el-Uleymî. eş-Şan'&nt ve kitâbühû Taozthu'l-efkûr, Beyrut 1408/1987; Abdurrahman Tayyib Ba'ker, Muş-llhu'l-Yemen Muhammed b. Ismâ'U el-Emî-rü'ş-Şan'Snt, Dımaşk 1408/1988; Habeşî, el-Flkrü'l-lslâmt fi'l-Yemen, s. 30, 68-69, 151-152, 183-184, 258-259, 331-332, 389, 434, 501, 537; a.mlf., "Mü'ellefâtü Muhammed b. tsmâ'îl el-Emîr eş-Şaneânî\ el-'Arab, VI/9-10, Riyad 1972, s. '684-689; a.mlf. "Mü'elle-fâtü Muhammed b. İsmâ'îl el-Emîr eş-Şancâ-nî", el-Ik'ltl, 1/2, Sana 1980, s. 145-174.