Ərbaycan dilində i şgüzar və akademik kommunikasiyanın m əzmunu və əsas anlayı ş
Yüklə 1,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
| müəllim (burada müəllim sözü peşə mənasında deyil), hörmətli həmkarım və s. nitq
etiketləri ilə müraciət ot- məli, nitq tempinə riayət olunmalı, həmsöhbətin gözlərinin içinə diqqətlə baxmamalı, sözünü kəsməməli və tez-tez eth raz bildirməməli, onu mənalı-mənalı süzməməli, diqqətinik dağınıq olmamalı, özünüzü diqqətli göstərmək üçün yaxşı mənada başınızı tərpətməli. Əksər hallarda insanlar bir-birinin sözünü şüursuz şə« kildə kəsirlər; müdaxilə etmisinizsə, həmsöhbətin düşüncə axınını dərhal bərpa etməyə çalışmaq lazımdır. Tələsik etirazlar çox vaxt danışanın dedikləri ilə razılaşmadıqda ortaya çıxır, çox vaxt insan dinləmir, ancaq beynində etirazını formalaşdırır, danışmaq üçün növbə gözləyir, nöqteyi-nəzərini əsaslandırmağa çalışır və həmsöhbətin, əslində, nə deməyə çalışdığının fərqinə varmır. Aktiv dinləmədə həmsöhbətinin üzünün ifadəsi, jestləri və duruşu müəyyənləşdirilməlidir. Mesajın tonuna diqqət yetirməli: məzmun və forma arasındakı hər hansı bir uyğunsuzluq dərində gizlənmiş hissləri açıqlaya bilər, vacib məqamlar çox vaxt fasilələr, təkrarlar, sözlərdə heca, cümlələrdə məntiqi vurğu və tərəddüdlərlə çatdırılır. Utancaq və ya fiziki qüsurlu - pəltək həmsöhbətlərin danışığına başa düşürəm, əlbəttə kimi ürəkaçan şərhlər əlavə etmək, qarşı tərəflə maraqlanan bir görünüş almaq lazımdır. Özünüzü həmsöhbətin yerinə qoymağa çalışın, vəziyyəti onun gözləri ilə qiymətləndirin və hər şeyi onun qulaqları ilə eşidin. Bəzən işgüzar ünsiyyət prosesinə xələl gətirən ifadələr işlədilir. Məsələn, mənfi qiymətləndirmə: Boşboğazlıq etməyin. Görürəm siz bu məsələni başa düşmürsünüz. Sizə izah edə bilərdim, amma qorxuram, anlamayasınız; etinasızlıq - tərəf- müqabilin nə dediyi nəzərə alınmır: Heç alnının qırışığı da açılmır; eqosentrizm - tərəf- müqabilində yalnız narahat problemlər tapmağa çalışılır: Bacıoğlu, düz danışmırsan ha, ya Həsən keçəl, ya da keçəl Həsən. 2.İnandırmaq bacarığı irəli sürülən fikirlərə rəqibin razılığını almaq, buna nail olmaq üçündür. Səciyyəvi xüsusiyyəti budur ki, hər şeydən əvvəl, insanın ağlına yönəldilib və arqumentlər vasitəsi, hər hansı bir fikrin əsaslandırılması və ya təkzib edilməsi yolu ilə həyata keçirilən iddia sistemidir. İşgüzar kommunikasiya təcrübəsində müxtəlif metodlar arqumentləşdirilir: • fundamental metod (faktların və konkret məlumatların şərhi); • ziddiyyət metodu (opponentin fikirlərində ziddiyyətlərin aşkarlanması); • nəticə çıxarma metodu (dəqiq arqumentə əsaslanma, lazım olan nəticəyə gətirib çıxarma); • müqayisə metodu (mülahizələrə aydınlıq gətirmə, onu daha əyani etmə); • hə... amma metodu (rəqib diqqətini müzakirə olunan məsələdə yalnız üstünlüklərinə, ya müzakirə edilən problemin həllinə, ya da yalnız zəif tərəflərinə yönəltdiyi halda istifadə olunması); • replikanın seçmə üsulu (öz arqumentini gücləndirmək məqsədilə rəqibin replikasını tətbiq etmək bacarığı). Leksik norma Leksik norma hər bir şəxsdən sözün mənasını bilməyi, ona həssas yanaşmağı, onu düzgün, yerində işlətməyi, nitqdə ondan öz məqamında istifadə etməyi tələb edir. Leksik vasitələr hansılardır? Leksik vasitələr: sözlər və frazemlərdir. Bunlar leksik normanın obyektidir. Leksik norma nə deməkdir? Dil, nitq sistemi səslər, sözlər, ifadələr-frazemlər və cümlələr təşkil edir. Sözlər-səslər və cümlələr arasında orta mövqe təşkil edir və nitqin qurulmasında mühüm yer tutur. Dilə dair əsərlərdə, dərsliklərdə göstərilir ki, ünsiyyəti təmin edən dilin əsas vahidi sözdür. Akademik Afad Qurbanov “Müasir Azərbaycan ədəbi dili” kitabında yazır: “Leksik vahid – söz dilin daha konkret və əsas vahididir. Belə ki, dilin bütün digər vahidləri sözün zəminində əmələ gəlir”. Gördüyümüz kimi, sözə leksik vahid də deyilir. Leksik vahidlərin əsas xüsusiyyəti məna tamlığına malik olmasıdır. Bu cəhətdən iki və daha artıq sözün birləşməsindən ibarət olub məna bütövlüyü ifadə edən frazeoloji birləşmələr- frazemlər də leksik vahidlər sırasına daxildir. Hər bir söz- leksik vahid tarixi inkişaf prosesi nəticəsindəmüəyyən semantikaya- yəni məzmuna, mənaya malik olur. Sözlərin mənasının subyektiv, obyektiv səbəblərdən pozulması, dəyişdirilməsi nitqin mənasına xələl gətirir, nitqin leksik normasını pozur. Sözlər öz yerində işlənmirsə, mənası tam anlaşılmır, fikir düzgün ifadə olunmur və nəticədə nitq mədəniyyətinin tələbi ödənilmir. Leksik vahidlər- sözlər, frazemlər nitq prosesində konkret məqamlardan asılı olaraq müxtəlif mənalar daşıyır. Sözdən düzgün istifadə etməklə yanaşı, leksik norma tələb edir ki, söz dəqiq və ifadəli olsun. Sözlərin məna incəliklərinə diqqət yetirməklə, müvafiq variantlardan (sinonim, omonim, çoxmənalı) istifadə edilsin, sözlərin müstəqim mənaları ilə yanaşı məcazi mənalılığı da nəzərə alınır. Leksik norma dildə mövcud olan loru sözlərdən, söyüşlərdən, kobud sözlərdən- vulqarizmlərdən və sairlərdən istifadə etməməyi tələb edir. Leksin norma Funksional üslublara görə də sözə münasibətdə fərqlənir. Məsələn, Elmi üslubda terminlərin işlənməsi məqsədəmüvafiq olduğu halda bədii üslub, məişət üslubu üçün bu xarakterik deyil. Bu üslublarda obrazlı sözlər və ifadələr üstünlük təşkil edir. Beləliklə, leksik norma nitqdə aşağıdakı leksik vasitələrdən istifadə etməyitələb edir: Çoxmənalı sözlərdən istifadə: Omonimlərdən istifadə; Sinonimlərdən istifadə; Antonimlərdən istifadə; Frazemlərdən istifadə; Arxaizm və neologizmlərdən istifadə; Dilin lüğət tərkibindəki sözlər ifadə etdikləri mənanın tutumuna – kəmiyyət və dərəcəsinə görə eyni olmur. Bəzi sözlər həmişə- hər məqamda yalnız bir- tək məna bəzi sözlər isə bir neçə məna ifadə edir. Ona görə də dilik leksik sistemində monosemantik və polisemantik – tək və çoxmənalılıq yaranır. Dilimizdə işlənən – mən, sən, ii, üç, beş və s. Sözlər təkmənalı sözlərdir. Belə sözlər istər mətndə, istər mətndən kənar öz mənalarından başqa , digər mənalar ifadə edə bilmirlər. |