Ertek xalıq awızsha poetik dóretiwshiliginiń tiykarǵı janrlaridan biri; toqıma hám jalaǵa tiykarlanǵan tilsimli hádiyse hám xojalıq xarakter degi epik shıǵarma

Ertek — xalıq awızsha poetik dóretiwshiliginiń tiykarǵı janrlaridan biri; toqıma hám jalaǵa tiykarlanǵan tilsimli hádiyse hám xojalıq xarakter degi epik shıǵarma. Tiykarınan, ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma formasında jaratılǵan. M. Koshg'ariydiń " Toplamu lug'otit turk" shıǵarmasında jetik formasında ushraydı hám qandayda bir waqıyanı awızsha tárzde gúrriń qılıw mánisin ańlatadı. E. Surxondaryo, Samarqand, Ferǵana ózbekleri arasında maqal, Buxara átirapındaǵı rayon hám awıllarda ayaz, Xorezmde varsaqi, Tashkent qalası jáne onıń átirapında jumbaq dep ataladı. E. turmıs haqıyqatınıń qıyalıy hám turmıslıq toqıma (oylap tabıw) tiykarında suwretlengenligi, tilsim hám sıyqır qurallarına tıykarlanıwı, waqıya hám háreketlerdiń ájayıp g'aroyib jaǵdaylarda keshiwi, qaharmanlardıń ǵayrıtabiiy qaharmanlıǵı menen folklordiń basqa janrlaridan parıq etedi. E. lerde jala zárúrli kriterya bolıp, syujet waqıyalarınıń tiykarın quraydı, syujet sızıǵı daǵı dinamikalıq hárekettiń konflikt sheshimin támiyinleydi. Toqıma (oylap tabıw)dıń hár qıylı úlgileri bilimlendiriwge tiyisliestetik funksiyanı atqaradı, janr komponenti retinde ayriqsha kórkem suwret quralı bolıp xızmet etedi. Toqıma (oylap tabıw) waqıya hám hádiyselerdi turmısda bolıwı múmkin bolmaǵan yamasa ámeldegi bolǵan hádiyseler formasında suwretleydi. Qıyalıy hám turmıslıq toqıma (oylap tabıw)dıń qatnasıwı, syujet sızıǵında tutqan ornı hám wazıypasına kóre, E. ni 2 gruppaǵa — qıyalıy toqıma (oylap tabıw) tiykar bolǵan E., turmıslıq toqıma (oylap tabıw) tiykar bolǵan E. lerge bolıw múmkin. Qıyalıy toqıma (oylap tabıw) tiykarındaǵı E. syujeti karamatlı, tilsimli; turmıslıq toqıma (oylap tabıw)ǵa tiykarlanǵan E. syujeti bolsa turmıslıq tárzde bolıp, ol jaǵdayda real waqıya-qubılıslar suwretlenedi. E. de, tiykarınan, úsh maqset gúrriń etiledi. Birinshisinde ideal qaharmandıń qaharmanlıǵı, jawız kúshlerge qarsı shıǵıp, xalıq mápin qorǵawı, ekinshisinde, tiykarınan, bas qaharmandıń ózge jurt Malikalariga yamasa parizodlariga aslam bolıp úyleniwi, keselge dári tabıwı, aydarha hám devlar alıp qochgan kisilerdi azat etiwi, úshinshisinde bolsa ádalatsızlikka, zulmga qarsı shıǵıwı sıyaqlı maqsetler bayanlainadi. Birinshi maqset alpdiń aktiv háreketi hám ǵayrıtabiiy kúshqudrati menen ámelge oshsa, ekinshi maqset passiv qaharmanǵa járdem beretuǵın tilsim quralları járdeminde, úshinshi maqset bolsa bas qaharmandıń aqlidroki, isbilermenligi menen ámelge asadı.
E.janri obrazlar juwmaǵı, ideologik mazmunı hám konflikti, syujet hám kompozitsiyasi, toqıma (oylap tabıw)dıń ornı hám wazıypası, tili hám usılına kóre, shártli túrde haywanlar haqqındaǵı E. lar, tilsimli E. lar, xojalıq E. lar, satiralıq E. lerge bólinedi.
Haywanlar haqqındaǵı E. lardiń bir túri metaforaiy E. lar bolıp tabıladı. Metaforaiy E. lardiń (" Susanbil", " Qasqırmenen túlki", " Túlkiniń bólistiriwi", " Eki úki" hám basqalar ) syujeti tiykarında kóshpeli mánis, allegorik obrazlar jatadı. Mas, awıshlıq hám qanxorlıq qasqır arqalı, hayyarlıq hám tili maylıshılıq túlki arqalı kórsetilgen.
Tilsimli E. lerde waqıyalar sıyqırlı, fantastik toqıma (oylap tabıw) tiykarına qurılǵan boladı. Bularda qaharmanlıq maqtaw etiledi (" Yalmog'iz", " Suymurıq", " Devbachcha", " Genje batır" hám basqalar ). " Qulaqboy", " Jambılsha polvon", " Úsh ótirikte qırıq ótirik" hám basqalar E. lar komik, geyparaları hátte satiralıq xarakterge iye. Mas, " Úsh ótirikte qırıq ótirik" de bas qaharman xalıq arasında maba tapqan kál bolıp, bul komik qaharmandıń " ótirik tóǵıwı" den zulm hám nadanlıq, ádalatsızlik sıyaqlı ámeldegi basqarıw princpıne tán illetler qaralanadı, adamlardaǵı oyshıllıq, isbilermenlik sıyaqlı pazıyletler ullılanadı.
Xojalıq E. lerde kóbirek zulm hám ádalatsızlik qaralanadı (" Úsh og'aini batırlar", " Oygul menen Baxıtlı", " Tohir hám Sholpan", " Farhod hám Shıyrın", " Zalım patsha" hám basqalar ). Mas, " Úsh aǵayinli batırlar" ertegi ádetdegi sıyaqlı áke násiyatı menen baslanadı. Bunda áke jarlı, lekin turmıs tájiriybelerine bay bolǵan shaxs, basqa variantlarında bolsa shoh bolıp, uwılları shahzodalar bolıp tabıladı. Batırlar obrazında etika hám odobdiń joqarı úlgisi, adamiylik, oyshıllıq, batırlıq sıyaqlı sapalar ko'rinsa, shahzodalar túsinde molmulk toplaw jolında hár qanday jaman niyetlerden qaytpaytuǵın jalańqaya, bilimsiz kisiler obrazı gewdelengen.
E. lar, tiykarınan, didaktik wazıypanı atqaradı. E. lardiń " Mıń bir keshe", " Panchatantra" hám basqalar jaqsı úlgileri, G. X. Andersen, v. Xauf, A. S. Pushkin sıyaqlılardıń eski kórkem ádebiyatqa baylanıslı E. lari jáhán mádeniyatı ǵáziynesine kirgen. Kámaljon Imomov.