Əsas nitq hissəsidir
Yüklə 88,54 Kb.
|
   GİRİŞ
Ərəb dili “sami” dillərin cənub qrupunun şimal bölməsinə daxildir. Qohum dillərdən uzun ömrü, geniş yayılması, fonetik-qrammatik və leksik xüsusiyyətlərinin çox hissəsinin bu günədək qoruyub saxlaması ilə fərqlənir. Ərəb dilində 28 samitik və müxtəlif saitlərin olmasına baxmayaraq, ərəb əlifbasında yalnız 28 hərf vardır.
Fellərin keçmiş zaman məlum və məchul növləri Ərəb dilində fellərin “məsdər” (infinitiv) forması olmadığı üçün elmi-tədrisi ədəbiyyatda və lüğtlərdə felin keçmiş zaman III şəxs tək müzəkkər forması şərti olaraq məsdər kimi götürülür. (Şəxs sonluğu qəbul etməyərək sözün kökünü xatırladan bu forma öyrənilmək və şərh edilmək baxımından münasibdir). Şərti məsdər kimi götürülən felin əsli mənası ilə, şərti mənasını müqayisə edək: Əsli məna: Şərti mənası: (o) getdi - getmək (o) bildi – oxumaq (o) oxudu – bilmək Morfoloji baxımdan ərəb dilində yalnız iki zaman vardır: danışıq anından az - çox əvvəlki zaman və danışıq anı və ya ondan az - çox sonrakı zaman. Birincisinə keçmiş zaman, ikincisinə indiki - gələcək zaman deyilir. Hər iki halda ifadə edilən zaman ümumi səciyyə daşıyır. Konkret zaman, yəni zamanın məhz hansı mərhələsinə aid olması - hərəkətin başlanılıb – başlanılmaması və ya bitib – bitməməsi və s. – yalnız nitq şəraitində müəyyənləşdirilə bilir. Başqa sözlə desək, ümumi zaman yalnız nitq şəraitində konkret zaman mənasını kəsb edir. Ərəb dilində də fellər təsirli və ya təsirsiz olur. Təsirli fellər burada da kimi ? nəyi ? və ya haranı ? mənalı suallara cavab tələb edir. Təsirlilik – təsirsizlik baxımından Azərbaycan və ərəb dillərində fellər bir – birinə uyğun gəlməyə bilər. Məsələn, təşəkkür etmək ərəb dilində təsirli, Azərbaycan dilində isə təsirsizdir. Müdafiə etmək Azərbaycan dilində təsirli, ərəb dilində isə təsirsizdir və s. Məlum növdə üçsamitli fellərin çoxu , nisbətən az hissəsi , qalanları modelində olur. Birincilər nisbətən uzun sürən hərəkət, ikincilər qısamüddətli hərəkət və ya vəziyyət, üçüncülər isə uzun sürən vəziyyət bildirir. Məsələn : - yazmaq, - içmək, - sevinmək, -gözəl olmaq. Modelləri bir – birindən fərqləndirən ikinci kök saitinə “tipik sait” deyilir. İşlədilməsi sabit qrammatik qaydalarla müəyyənləşdirilmədiyi üçün tipik saitlər fellərin fellərin özləri ilə birlikdə yadda saxlanılmalıdır. Kökü eyni, tipik saitləri isə müxtəlif olan fellər də vardır. Modellərin müxtəlifliyi burada bəzən məna dəyişikliyi ilə də əlaqədar olur. Məsələn : və fellərində eyni “əhatə etmək” mənası olduğu halda, “saymaq” “hesablamaq” , “hesab etmək” , “adlı – sanlı (ailədən) olmaq” bildirir. Dördsamitli fellərin təkcə modeli vardır. Məsələn:
Tərcümə etmək, titrəmək. Məchul növ təsirli fellərdən düzələrək üçsamitlilərdə və dördsamitlilərdə şəklini alır. Məsələn: yazmaq yazılmaq, bilmək, öyrənmək bilinmək, öyrənilmək, tərcümə etmək tərcümə edilmək. Göründüyü kimi, məchul növdə tipik sait fərqi qalmır. Morfoloji zaman şərti məsdərlərin axırına aşağıdakı şəxs sonluqlarını artırmaqla düzəlir : Tək - I II III Cəm - I II III Təsniyə - I II III Cədvəldəki üfüqi xəttlər fellərin sonuncu kök samitini, mötərizəyə alınmış sonluqlar isə müənnəsi bildirir. III cəm müzəkkərdəki sonuncu əlif heç bir səsi təmsil etmədiyi və yalnız qrafik məqsəd üçün yazıldığına görə deyilmir. Şəxs sonluqları şəxs, cins və kəmiyyəti aydın şəkildə əks etdirdiklərinə görə feli xəbərə adətən şəxs əvəzliyi artırılmır. Əvəzliklər fellərdə əsasən məntiqi vurğu bildirmək üçün işlədilir. Fellərin keçmiş zaman formasının təsnifini “getmək” feli nümunəsində göstərək : Tək - I
II III
Cəm - I II III Təsniyə - I II III Tərcüməsi: Getdim, getdin, getdi; getdik, getdiniz, getdilər; siz ikiniz getdiniz, onlar ikisi getdilər. Birləşdirici həmzədən əvvəl və çevrilməsi olur. Məsələn : Məqalə çıxdı Məqaləni yazdınız Fellərin indiki-gələcək zaman məlum və məchul növləri Haqqında danışacağımız formada fel həm indiki, həm də yaxın gələcəyə aid hərəkət bildirir. Keçmiş zamanda olduğu kimi, bu forma ilə də ifadə edilən zaman yalnız nitq şəraitində kobnkretlik kəsb edir. Üçsamitli fellərin indiki-gələcək zaman məlum növü şərti məsdərin əvvəlinə “preformativ” adlanan və ön şəkilçilərini, sonuna isə xüsusi şəxs sonluqlarını artırmaqla aşağıdakı sxem üzrə düzəlir: Tək: I II
Cəm: I II III Təsniyə: II III
Sxemdəki üfüqi xəttlər felin kök samitlərini bildirir. Burada da müənnəs formalar mötərizəyə alınmışdır. İkinci kök samitlərini x-la işarə edilmiş qısa saitlərinə gəlincə, bunlar qrammatik qaydalarla lazımi şəkildə təsbit olunmağından lüğətə müraciət edilməlidir. Lüğətlərdə üçsamitli fellərin yanında onların indiki-gələcək zamanda qəbul etdikləri qısa saitlər mötərizədə (ə), (i) və ya (u) şəkillərində göstərilir. Məsələn: ذهب (ə) getmək, جلس (i) oturmaq, كتب (u) yazmaq. Keçmiş zaman formasında olduğu kimi, burada da ikinci kök saitinə “tipik sait” deyilir. Fellərin indiki-gələcək zamanda təsrifini bir nümunə ilə göstərərək يذهب ذهب Tək: I II
Cəm: I II III Təsniyə: II III
Tərcüməsi: gedirəm/gedərəm, gedirsən/gedərsən, gedir/gedər və s. Dördsamitli fellərin indiki-gələcək zaman məlum növü də eyni preformativ və şəxs sonluqları ilə düzəlir, lakin preformativlər (u), üçüncü kök samitli (i) qəbul edir. Məsələn: ترجم tərcümə etmək - يترجم tərcümə edi/edər Üçsamitli təsirli fellərin məchul növundə preformativlər (u) və ikinci kök samiti (ə) qəbul edir ki, bu da tipik sait fərqinin ləğvi ilə nəticələnir. Məsələn:
يكتب yazır/yazar يكتب yazılır/yazılar Dördsamitlilərin məchul növündə preformativlər (u), üçüncü kök samiti (ə) qəbul edir. Məsələn: لا اذهب getmirəm/getmərəm, لا يترجم təcümə etmir/etməz. İnkarı danışıq anına aid etmək üçün ما inkarı işlədilir. Məsələn:
ما اكتب (indi) yazmıram. Qəti gələcək zaman bildirmək üçün preformativlərə س ədatı bitişdirilir. Məsələn: ساذهب gedəcəyəm, ستذهب gedəcəksən və s. Bəzi hallarda felin əvvəlinə ayrı yazılan سوف ədatı artırılır. Məsələn : سوف اذهب gedəcəyəm, سوف تذهب gedəcəksən və s. Bəzi dilçilər -nin nisbətən yaxın, سوف -nin isə nisbətən uzaq gələcəyə aid olduğunu iddia edirlər. سوف –nin daha qəti gələcək zaman bildirdiyini iddia edənlərdə vardır. Qəti gələcək zaman formasında inkar təkcə سوف olan variantla, həm də yalnız aşağıdakı şəkildə işlənir. Məsələn : سوف لا اذهبgetməyəcəyəm, سوف لا تذهب getməyəcəksən və s. Üçsamitli sadə fellərin Fonetik-morfoloji təhlili Təkcə kök samit və saitlərdən ibarət fellərə “sadə fellər” deyilir. Səs birləşmələri tərkibində kök samitlərinin fonetik dəyişikliklərə uğrayıb-uğraya bilməməsi baxımından sadə fellər aşağıdakıf fonetik qruplara bölünür : 1) “Salim” (hərfən: salamat) fellər kökündə و və ي qovuşa bilən samit və ya həmzə olmayan fellərə deyilir. Məsələn : كتب yazmaq, نشر yaymaq. 2) “Qeyri-salim” (hərfən: salamat olmayan) fellər: kökündə zəif samit (Səs birləşmələri tərkibində tez-tez dəyişdiyi üçün, و və ي səsləri “zəif samit” adlanır), qovuşa bilən samit və ya həmzə olan fellərə deyilir. Qeyri-salim fellər öz növbəsində “düzgün” və “zəif” fellərə bölünür. Düzgün fellərə daxildir:
Məsələn : ردد - رد rədd etmək
Məsələn : اخذ götürmək, başlamaq, سال soruşmaq, بدا başlamaq. Zəif fellər qrupuna kök samitlərindən biri و və ya ي olan aşağıdakı fel növləri daxildir :
Məsələn : وصل gəlmək, يسر yüngül olmaq.
Məsələn : قول قال demək, ميل مال meyl etmək
Məsələn : دعا دعو -çağırmaq, رمى رمي -atmaq, بقي بقي -qalmaq. Qeyri-salim fellərə iki və hətta üç kök samiti qeyri-salim olan aşağıdakı fel növləri də daxildir. Belə fellərə müvafiq surətdə “ikiqat qeyri-salim” və ya “üçqat qeyri-salim” fellər deyilir. Bunlar kök samitlərinin fonetik xüsusiyyətlərinə görə aşağıdakı kimi qruplaşdırılır :
Məsələn : اد ادد incitmək.
Məsələn : ال اول -qayıtmaq اتى اتي -gəlmək راى راي -görmək يتس يتس -ruhdan düşmək ساء سوا -pis olmaq جاء جيا -gəlmək
Məsələn : ود ودد sevmək, istəmək
Məsələn : وخى وخي -məqsəd guüdmək وسى وسي -qırxmaq روى روي -rəvayət etmək حبي -yaşamaq Üçqat qeyri-salim olan fellər. Məsələn : اوى اوي sığınacaq (yer) axtarmaq Morfoloji baxımdan üçsamitli fellərin aşağıdakı “natamam təsnifli” növləri də vardır :
Həmzəli fellər Birinci,ikinci və ya üçüncü kök samitinin həmzə olmasına görə üçsamitli felləri üç qrupa bölürlər. Fonetik dəyişiklikləri və habelə I kursdan məlum olan orfoqrafik xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla həmzəli fellər salim fellər kimi təsnif edilir, formalar üzrə dəyişir və s. Həmzəli fellərin müxtəlif bablarını göstərən aşağıdakı nümunələri götürək. Birinci kök samiti həmzə olan fellər. Nümunə : الف (ə) alışmaq (təs.f.) Məl. Məc. Məl. Məc. Əmr f. I ايلف يؤلف يالف الف الف II الف يؤلف يؤلف الف الف IIIالف يؤلف يؤالف اولف الف IVالف يؤلف يؤلف اؤلف الف Vتالف يتالف يتالف تؤلف تالف VIتالف يتالف يتالف تؤولف تالف VIIIانتلف-ايتلف يؤتلف ياتلف اؤتلف ايتلف Xاستالف يستالف يستالف استؤلف استالف Birinci kök samiti həmzə olan fellərin VII babı olmur. İkinci kök samiti həmzə olan fellər. Nümunə : سال (ə) soruşmaq,yalvarmaq,dilənmək. VIII və X babları olmadığı üçün həmin bablarda لام “yaranı bağlamaq” feli veriləcəkdir. Məl. Məc. Məl. Məc. Əmr f. I II
IV V VI VII VIII
X Birinci bab fellər təkcə فعل deyil, فعل və فعل vəznlərində də olduğu üçün daha iki misal göstərək : يؤس(u) mərd olmaq, ابؤس يبؤس سىم bezmək, اسام يسام hər iki felinməchul növü yoxdur. Üçüncü kök samiti həmzə olan fellər. Nümunə : برا (ə) yaratmaq Məl. Məc. Məl. Məc. Əmr f. I II
IV V VI VII VIII
X Həmzəli fellərdən düzələn məsdərlər, fail və məful Üçsamitli həmzəli fellərdən düzələn məsdərləri, fail və məfulları aşağıdakı nümunələrlə göstərmək olar. Həmzə birinci kök samiti olduqda (nümunə : الف kökü) Bab Məsadər Fail Məful I II III IV V VI VIII
X Həmzə ikinci kök samiti olduqda (nümunə : سال kökü, VIII və X bablarda isə لام kökü) Bab Məsdər Fail Məful I II III IV V VI VII
VIII Həmzə üçüncü kök samiti olduqda (nümunə : برا kökü) Bab Məsdər Fail Məful I II III IV V VI VII
VIII X Müdaaf fellər Qeyri-salim (qaydasız) qrupunun düzgün fellər bölməsinə daxil edilən müdaaf fellər və qovuşub-qovuşmaması halları nəzərə alınmaqla salim fellər kimi təsrif edilir, formalar üzrə dəyişir və s. Müdaaf fellərin təşdidli bablarında (II və V) isə hətta qovuşma da olur. Müdaaf fellərin zamanlarını, bablarını və növlərini göstərən aşağıdakı nümunələrə müraciət edək : يفعل فعل vəzili müdaaf fellərin təsrifi Nümunə : مد مدد çəkmək, يمد يمدد مددت مددنا مددت (مددت) مددتم (مددتن) مددتما مد مدوا (مددن مدا (مدتا) Müdaaf fellərin arzu və şərt formalarını müxtəsər şəkildə مد felinin şərti məsdərləri ilə göstərək : Arzu forması Şərt forması I II III IV V VI VII
VIII X Nəticə Yüklə 88,54 Kb. Dostları ilə paylaş:
|