Eserleri: 4 Bibliyografya: 4

BÂYEZÎD-İ ENSÂRÎ

Bâyezîd b. Abdillâh b. Muhammed el-Ensârî (ö. 980/1573) Afganistan'da Revşeniyye adlı Râfizî bir tarikatın kurucusu.

Pîr-İ Revşen ve Pîr-i Kâmil diye tanı­nan Bâyezîd'in soyunun, büyük dedeleri Bâyezîd Parende ve Sirâceddîn-i Ensârî vasıtasıyla ashaptan Ebû Eyyüb el-En-sârî'ye dayandığı ve bu yüzden el-Ensârî nisbesiyle anıldığı rivayet edilir. Ba­basının ikinci hanımı olan annesi Eyme-ne (veya Benîn) Hacı Ebû Bekir el-Calen-dehrî'nin kızıdır.

931'de (1525) annesi Eymene'nin mem­leketi Calendehr'de doğdu. Doğumunun ilk aylarında babası onu ve annesini Ca-iendehr'de bırakarak kendi memleketi olan Kandehar civarındaki Kaniguram'a döndü. Yedi yaslarında iken babası an­nesinden ayrıldığından çocukluğu güç şartlar içinde geçti. Kendisiyle ilgilen­meyen ve eğitim görmesine imkân ver­meyen babasının karşı çıkmasına rağ­men amcasının oğlu Şeyh İsmail'e inti­sap ederek onun yanında bir süre riya­zetle meşgul oldu. Bir ara babasıyla bir­likte birkaç ticarî seyahate çıktı. Bu yol­culuklarından birinde tanıştığı Süleyman adlı bir İsmâilî dâîsinin onun düşünce hayatında derin izler bıraktığı söylenir. Bâyezîd'in yogilerle de ilişkisi bulundu­ğu, onlardan tenasüh inancını öğrendi­ği, Hızır ile görüşerek elinden âb-ı ha­yât içtiği rivayet edilir.

Keşf yoluyla "pîr-i kâmil" olduğunu iddia eden Bâyezîd gaybdan birtakım sesler işittiğini ve ruhî tekâmülün sekiz mertebesini aştığını öne sürdü. Elli ya­şına yaklaştığı sırada artık dinin gerek­lerini yerine getirme zorunda olmadığı­na ve ibadetlerin yerine, Hz. Peygam-ber'den nakledilen bir sözle zikretme­nin yeterli olacağına dair bir hitap duy­duğunu iddia etti.

Bâyezîd kendisini Allah'ın ahlakıyla ah-lâklanan, ilâhî sırların hakikatini keşfe­den ve devamlı Allah'tan ilham aian bir kimse olarak görmekte, herkesin onu arayıp bulmak ve itaat etmek zorunda olduğunu iddia etmekte ve kendisine ita­ati Allah'ın resulüne, dolayısıyla Allah'a itaate denk saymaktaydı. Onun inancına göre marifet farz-ı ayındır. Çünkü mari­fetsiz itaat ve ibadet Allah katında mak­bul olmaz. Marifetin elde edilebilmesi İçin de pîr-i kâmile intisap etmek gerek­lidir.

Bâyezîd, Allah'ın her yerde hâzır ve nazır bulunduğu inancından hareketle namazda kıbleye yönelme mecburiyeti­nin bulunmadığını söylüyordu. Bu ve ben­zeri düşünceler onun nakilden çok akıl­la hareket ettiğini gösterir. İslâm esas­larıyla uyuşmayan bu nevi görüşlerini halka yaymaya kalkışan Bâyezîd'e, baş­ta babası olmak üzere pek çok kimse karşı çıktı. Kur'an ve hadisi yanlış bir bi­çimde yorumlaması ve ilham alan bir mehdî olduğunu iddia etmesi çeşitli tep­kilere yol açtı. Onun en büyük hasmı, çağdaşı Ahund Dervîze ile kendisinin üstadı sayılan ve Molla Zengî lakabıyla anılan Hacı Molla Muhammed'dir. Kay­nakların verdiği bilgiye göre Ahund Der­vîze Mahzenü'l-İslâm ve Tezkiretü'l-ebrâr ve'1-eşrâr adlı eserlerinde onun zındık ve mülhid olduğunu açıkça belirt­mektedir. Buna rağmen Bâyezîd zekâ­sı ve üstün ikna kabiliyeti sayesinde pek çok kimseyi etrafında toplamayı başar­dı. Yılmadan düşüncelerini yaymaya ve etrafa dâîler göndermeye devam etti. Hind-Türk devletinin hükümdarı Ekber Şah ve Bedahşanlı Mirza Süleyman gibi devlet adamlarına, Hindistan, Belh ve Buhara bölgelerine elçiler gönderdi. Ek­ber Şah, kendisini ziyarete gelen Bâye­zîd'in oğlu Celâleddin'i iyi karşıladı ve onunla bir süre görüştü.

Sayılan artan Revşenîler siyasî bir güç ortaya koymaya kalkışarak Hindistan ile Kabil arasındaki yollan kapatınca Ekber Şah tarikatın faaliyetlerine karşı çıkmak zorunda kaldı. Bâyezîd'in adamları Hay-ber Geçidi'nden geçen bir kervanı yağ­maladılar, halka eziyet edip ortalığı ka­rıştırdılar. Durumdan haberdar olan Bâ­yezîd, Peşâver Valisi Mirza Muhammed Hakîm'e bir mektup yazarak özür diledi ve tutuklu bulunan müridlerinin serbest bırakılmasını rica etti. Mirza Muhammed onun bu özrünü kabul etmediği gibi o bölgede bulunan Ma'sûm Han'a bir fer­man göndererek Bâyezîd'in yakalanma­sını emretti. Ma'sûm Han emrindeki as­kerlerle Revşenîler'e saldırdı. Bâyezîd bir ara zor duruma düştüyse de sonuç­ta Ma'sûm Han'ın askerlerini mağlûp ederek Peşâver'e çekilmek zorunda bı­raktı. Bâyezîd başlattığı bu silâhlı müca­delenin hâtırasını yaşatmak ve taraftar­larını mücadeleye teşvik etmek için bu savaşa "âgâzpûr" (başlama yeri), savaşa katılanlara da "âgazpûrî" adını verdi.

Ma'sûm Han bundan sonra Bâyezîd ve adamlarıyla iki yılı aşkın bir süre savaş­mak zorunda kaldı. Nihayet askerleri mağlûp olan Bâyezîd Kalepanî'de yorgun­luk ve susuzluktan öldü; Haştnagar'a defnedildi. Kaynaklar vefatıyla ilgili biri 1573, diğeri 1581 olmak üzere iki ayrı tarih veriyorlarsa da genellikle kabul edi­len tarih 1573'tür.

Bâyezîd'in kurduğu Revşeniyye tari­katının mensupları iç ve dış baskılara mâruz kalarak Hindistan'ın muhtelif böl­gelerine yayılmışlar ve bugün tamamen kaybolmuşlardır. Tarikatın esasları, Bâyezîd'in soyundan gelen mensuplarıyla Pakistan'ın Kohat ve Tirah bölgelerinde yaşayan Patanlar'ın bazıları tarafından uygulanmaktadır.⁶¹

Eserleri. Bâyezîd inanç ve düşüncele­rini yaymak maksadıyla pek çok eser ve risale kaleme almıştır. Eserlerindeki üs­lûp tasavvufîdir. Önce konu ile ilgili âyet ve hadisleri, daha sonra da büyük âlim ve sûfflerin sözlerini nakleder. Zikretti­ği hadisler arasında yer alan bazı kutsî hadislerin kendisine de ilham yoluyla bildirildiğini, Arapça ve Farsça ilhamlar aldığını söyler. Araştırmacılar, onun eser­lerinde kullandığı Arapça'nın gramer ba­kımından bozuk olduğunu belirtir. Eser­lerinde zaman zaman Peştu (Afgan) dili­ni de kullanmıştır.

1- Hayrü'l-beyân. Kırk bölümdür. Bazı bölümleri Arapça ve Farsça, bazıları ise Afgan ve Hint dineriyledir. G. Morgen-stierne eserin bazı bölümlerini İngilizce'­ye tercüme ederek neşretmiştir⁶². Bâyezîd vefatı sırasında mürid-lerine önemle vahdet-i vücûd fikrini anlatan bu eserini okumalarını tavsiye et­miştir.

2- Maksûdu'-mü’minîn. Revşe­niyye mensuplarının okuyup amel etme­lerini sağlayacak bir eser yazmasını oğ­lu Ömer'in kendisinden rica etmesi üze­rine kaleme alınmıştır. Arapça olan eser yirmi bir bölümden ibarettir. Akıl, iman, havf ve recâ, şeytan, dünya ve âhiret gi­bi konularla tarikatın sekiz mertebesini anlatır⁶³.

3- Şırâtu't-tevhîd. Bâyezîd'in kendisini pîr-i kâmil olarak gördüğü zamana kadar olan hayatını an­lattığı, yer yer Arapça ve Farsça olarak yazılmış otobiyografik bir eserdir. 1571'-de kaleme alınan eser, hükümdar ve emîrlere hitaben yazılan bir bölümle so­na ermektedir. Bâyezîd'in bir elçi vası­tasıyla devrin sultanı Ekber Şah'a tak­dim ettiği bu eser, M. A. Şekûr tarafın­dan baş tarafı kısmen tahrip olmuş bir nüshadan neşredilmiştir.⁶⁴

4- Hâlnâme. Farsça olan eserin aslı mev­cut olmamakla birlikte Bâyezîd'in ha­lifelerinden Ali Muhammed Kandehârî tarafından gözden geçirilmiş ve geniş­letilmiş şekli günümüze kadar gelmiştir⁶⁵. Bâyezîd'in hayatını anlatan bu manzum eser, ha­yatının siiâhlı mücadele ite geçen son iki yılına dair bilgi vermemektedir. Hâînâme şerhinde Bâyezîd'in Afgan kültürü­ne ve özellikle Peştuca ile Afgan mûsi­kisine hizmetinden bahsedilerek oğullarının ve tarikat mensuplarının onun yolunu takip ettikleri ve bunların şiir ve mûsiki ile meşgul oldukları kaydedilmek­tedir. Ayrıca Hâlnâme'de adı geçen ve günümüze ulaşmayan Fahrü't-talibin adlı bir eseri daha vardır.

Bibliyografya:

Abdülhay el-Hasenî, Nüzhetü'l-havâtır, IV, 49; Brockelmann, GAL Suppl, II, 791; A. Schim-mel. İslam in the İndian Subcontinent, Leiden 1980, s. 87, 147; Ebü'l-Hasan Ali en-Nedvî, el-İmâmü's-Serhendt} Kuveyt 1983, s. 41-45; Dharma Btıanu, "The Raushania Movement and The Mughals", IC, XXVI/2 (1952], s. 57-67; S. A. A. Rizvî. "Rawshaniyya Movement I", Abr Nahrain, Vi, Leiden 1965-66, s. 63-91; VII (1967-681, s. 62-98; Mir Wali Khan Mashûd. "Rowshni Movement Bayazid Anşâri's Life and Teachings", IS, K/4 (1970), s. 317-329; H. Beveridge. "Bayezid", İA, II, 398; D. S. Mar-goliouth, "Revşeniye", a.e., IX, 719-720; Mu-hammed Shafi. "Bayazid Anşâri", El2 (ing.), I, 1121-1124.