Eskiden uzayı doldurduğu, yıldız ve felekleri oluşturduğu sanılan havadan hafif, saydam ve esnek madde

EL-ESHÜRÜ'1-HURUM⁶⁴²

EŞİK AĞASI

Akkoyunlular, Safevîler ve Kaçarlar zamanında hükümdar kapısı hizmetlilerine verilen unvan.

Sarayın önemli hizmet erbabından olan bu görevliler divan ve harem olmak üzere İki dairede istihdam edilmişlerdir. Bun­ları birbirinden ayırmak için birinci sını­fın âmirine "eşik ağası başı-yı dîvân-ı a'lâ", ikincisinin âmirine "eşik ağası ba­şı-yı harem" denirdi. Her ikisinin mai­yetinde ise eşik ağaları vardı. Eşik ağa­lan "eşikhâne" denilen yerde bulunurlar­dı. Dîvân-ı a'lâ eşik ağasıbaşının Safevî Devleti'nin kuruluş yıllarında mevcut ol­madığı, kaynaklarda İlk defa 11. Şah İs­mail zamanında 985'te (1577-78) zikre-dildiği görülmektedir. Daha sonraki tarihlerde sık sık geçen bu unvan, I. Şah Abbas zamanında (1588-1629) merkezî idarede değişiklik yapılırken de varlığını korumuş, devletin belli başlı altı memu­riyetinden biri olmuştur.

Hükümdar meclisinin nizam ve terti­binden eşik ağasıbaşı sorumluydu; me­rasimlerde oturma ve ayakta durma gi­bi teşrifatla ilgili hususları o belirlerdi. Resmî toplantı ve kabullerde elinde "değ­nek" denilen altından yapılmış bir çomak tutar ve hükümdarın karşısında durur­du. Elçileri hükümdarın huzuruna götü­rür, bu vesile ile gelen hediyeleri göste­rirdi. Bu hediyelerin onda birini, "pîşkeş-nüvîs" denilen ve pîşkcş'lerin hesabını tutan görevliyle birlikte eşik ağasıbaşı paylaşırdı. Eşik ağaları bazan elçi olarak da görevlendirilirdi. Nitekim 1555'te, ilk Osmanlı-Safevî antlaşması için Kanunî Sultan Süleyman'ın kışladığı Amasya'ya gönderilen Ferruhzâd Bey 1. Tahmasb'ın eşik ağasıydı. Ayrıca 1599 yılı sonlarında Şah Abbas Mirza İstanbul'a elçi olarak eşik ağasını göndermişti⁶⁴³. II. Şah Abbas döneminde (1642-1666) eşik ağasıbaşının görevi hemen sadece me­rasimlere inhisar etmekle birlikte nüfu­zu artarak devam etmiştir. 1726 yılında telif edilen Tezkiretü'I-müîûk'te eşik ağasıbaşılığı yüksek rütbeli unvan ve gö­revler arasında zikredilmektedir⁶⁴⁴. "Mukarrebü'l-hadrât" denilen sa­ray görevlilerinin âmiri durumundaki ha­rem eşik ağasıbaşının rütbesi divanda-kinden daha düşüktür.

1 Fi's-Semâ, s. 141-142

2 Kitâbü'l-Aşâri'l-'utviyye, s. 15-16

3 eş-Şifâ1 et-Tabfiyyât [2], s. 28-29

4 Resâ'il, II, 47

5 nşr. Abdurrahman Bedevî

6 trc. Yahya b. el-Bıtrîk, nşr. Casimir Petraitis, The Arabic Version of Aristotle's Meteorology

7 Şeyhî, I, 478

8 Ni­san 1631

9 Tem­muz -Ağustos 1656

10 Mayıs 1658

11 20 Mart 1659

12 Silâhdar, 1, 160

13 Vekâyi'nâme, s. 131-132

14 13 Cemâziyelâhir 1072/3 Şu­bat 1662

15 13 Mart 1681

16 Sülcymaniye Ktp , Amcazade Hüseyin Paşa. nr. 242

17 Süleymaniye Ktp., Esad Efen­di, nr. 941

18 Haz. F Çetin Derin, doktora tezi, 1993

19 fetvalarından uç örnek verilmiştir

20 Bk. Ebheri. Esîrüddin

21 Bk. Ahd-İ Atik

22 Bk. Özeğe, M. Seyfettin

23 nşr. Vakıflar Ge­ne! Müdürlüğü

24 Haz. İhsan Erzi

25 Patrik Konstantios

26 trc. M. R

27 Haz. Fatih Müftülüğü

28 Bk. Simya

29 Bk. Ulucaml

30 Seyahatname, Vlll, 158

31 Şimdiki Kuzey Yunanistan Bakanlığı

32 Bk. Diehl v.dğr., s. 205, resim 91

33 Bk. Bibl

34 Edebiyata Dâir, s. 275

35 Bütün şiirleri arasında yal­nız "Ok" şiiri başarısız tek hece denemesi olarak kalır

36 La Geogmphie d'Edrisi, II. 293-294

37 BA, TD, nr. 77, s. 469; nr. 370. s. 67

38 Seyahatname, III, 378-380

39 trc. P. A. laubert

40 Haz. Ertuğrul Düzdağ

41 Bk. Ulucami

42 Sofia Na­tional Library, 0AK, nr. 13/60

43 BA, MAD, nr. 2846, s. 74-76

44 Turski Izvori za Bâlgarskata istorija, II. cilt içinde

45 TD, nr. 167, vr. 52

46 Ocak 1668

47 Belâzürî, s. 236

48 Runciman, I, 140-144

49 Turan, Selçuklu­lar Zamanında Türkiye Tarihi, s. 508

50 Orta Mescid, Alaca Mescid, Hacı Atmaca, Salı Mescidi, Paşa, Dede, Türkmenler

51 İstanbul ue Ana­dolu'ya Seyahat Günlüğü, s. 312

52 Bk. Lewis, sy. 3 119561, s. 104-105

53 Seyahat­name, II, 12-13

54 BA, KK, nr. 2567, vr. I8b

55 Küçük Asya, II, 345

56 2 Eylül 1922

57 Cuinet, IV, 208

58 trc. Ad­nan Pekman

59 nşr. Çiftçioğlu N. Atsız, Osmanlı Tarihleri I içinde

60 trc. Yaşar Önen

61 trc. Fikret Işıltan

62 trc. F. Selçuk

63 Bk. Kurşunlu Külliyesi

64 6-8 Kasım 1985

65 Bk. Faik Reşad

66 İbn Hişâm, I, 254

67 İbn Sa'd, III, 100

68 Ibn Hişâm, I, 487; Taberî, 11, 379; ibnAsâkir, s. 13

69 Buhârî, Akîka", 1

70 İbn Asâkir, s. 3; Nevevî, 1/2, s. 329; Zehebî, Aclâ-mü'n-nübelâ, II, 288

71 Fayda, s. 419

72 İbn Sa'd, VIII, 251

73 İbn Asâkir, s. 9

74 İbn Sa'd, III, 304

75 Taberî, VI, 188

76 Müslim, "Fezâ'i-lü'ş-şahâbe", 229; Tirmizî, "Fiten", 44; Muhtar es-Sekafî adının Gibb tarafından Mugîre b. Şu'be olarak kaydedilmesi bir zühul eseri olmalıdır (El2 |Fr.|, I, 735)

77 1 Ekim 692

78 İbn Asâkir, s. 28

79 Buhârî, "Ni­kâh", 107

80 el-Mümtehine 60/8

81 İbn Sa'd, V, 124

82 Buhârî, el-Edebü'l-müfred, s. 106, nr. 280

83 Bk. Wensinck, el-Mu.ccem, VIII, 11-12

84 A'lâmü'n-nübelâ3, II, 296

85 nşr. Kemâl Yûsuf el-Hut

86 nşr. Ham­dı Abdülmecîd es-Selefî

87 Dâru İhyâi't-türâsi'l-Arabî

88 Lisânü'l-cArab, "hsn" md.; Ebü'l-Bekâ, el-Külliyyât, "hüsn" md

89 el-Emedul-akşâ, vr, 4b-53

90 Mefâ-tthu'l-ğayb, XX, 66

91 Kitâbü't-Teohîd, s. 25

92 Meselâ bk. Nevevî, el-Ezkâr, s. 111-113, 117, 348, 350

93 et-Fütûhât, 1,41-42

94 İsim-sıfat farkı için bk. DİA, II, 482

95 Kitâbü't-Teuhîd, s. 24-25, 93-96

96 eş-Şûrâ 42/ 11

97 el-Mu'te-ber 128

98 Aş. bk

99 Bk. M. F. Abdülbâ-kî, el-Mu'cem, "ism" md

100 el-A'râf 7/180

101 Teşbih; bk. Taberî, IX, 91; Ebû Bekir İbnü'l-Arabî, vr. 5b; Fahreddin er-Râzî, Mefâtthu'l-ğayb, XV, 71-72

102 Tâhâ 20/ 8

103 Cami'u'l-beyân, XV, 121

104 "Teşbih" kavramı göz önünde bulundurul­duğu takdirde on yedi

105 İhsâ; aş. bk

106 Bk. M F. Abdülbakl, el-Muccem, "sebbeha", "te-bâreke" md.leri

107 a.g.e., "zikr" md.

108 Bk- isim-müsemma

109 el-Fütûhat, I, 205

110 el-Faşl, II, 120, 150-151, 173

111 Bk. Wensinck, el-Mu'cem, "sıfat" md.

112 Bk. Wensinck, Miftâh, "ism" md

113 “Nucût"r 1, IV, 393

114 Süyûtî,III, 613

115 Bk. Fîrûzâbâdî, el-Kimûsü'l-muhît, "ihşâ" md

116 Konu ile ilgili çeşitli yorumlar için bk. İbn Hacer, XI, 228-230

117 "Da'avât", 82

118 "Ducâ", 10

119 Müsned, 11, 258, 267, 314, 427, 499, 503, 516

120 el-Muharrerü'l-uecîz, VII, 213; Fethu'l-bârl XI, 218-219

121 Saiât-ı vustâ, bk. el-Bakara 2/238

122 Leuâmi'u'l-beyyinâi s. 77-78

123 Şerhu Şahîhi Müslim, XVII, 5; krş. Müsned, I, 391, 452; Hâkim, I, 509

124 et-Esmâ ue's-şıfât, vr. 49b-50a; Leuâmi'u'l-beyyinât, s. 81-82

125 Bağdadî, el-Esmâ3 oe'ş-şıfât, vr. 48a"b; Beyhaki, el-Esmâ3 ue'ş-şıfât, s. 32; İbn Ke-sîr, III, 257; İbn Hacer, XI, 219

126 Süyûtî, III, 615

127 Fethu'l-bârî, XI, 222, 224

128 a.g.e., XI, 219

129 İşükâku es-mâ'Mâh, s. 19-21

130 Süyûtî, 111, 615-616

131 Bazıları bunlann sayısını 1000'e kadar çıkarmaktadır

132 lşârü'1-hak, s. 158-162

133 Meclisi, IV, 186-187

134 Bk. Cevşen; Şiî literatüründeki es-mâ-i hüsnâ çalışmaları için bk. Âgâ Büzürg-i Tahranı, II, 66-67; V, 287; XIII, 88-90

135 el-İsrâ 17/ 110

136 el-Haşr 59/22-24

137 el-Ceoâhirü'l-mudıyye, I, 22-28 el-Ceoâhirü'l-mudıyye, I, 22-28

138 Süleymaniye Ktp , nr 840, 841

139 el-Enfâl 8/17

140 el-Kehf 18/99

141 er-Ra'd 13/39

142 JRAS, XII, 1-69

143 Meselâ bk. 60, 87, 549. isimler

144 Z.es Noms diüins en islam, s. 431-436

145 Bk. el-En'âm 6/19; el-Kasas 28/88

146 Mev­cudiyeti için başkasına muhtaç olmayan

147 Diğer bazı kullanımlar için bk. Fahreddin er-Râzî, Mefâtîhtul-ğayb, I, 119-130

148 Tâhâ 20/41; en-Neml 27/88

149 Bir,tek; Buhârî, "Da'avât", 68

150 Kalpleri halden hale çeviren; Buhârî, "Kader", 14, "Tevhid", 11

151 Her zaman ve her dilde yüceltilen; Müslim, "Şalât", 223

152 Müslim, "îmân", 147

153 Buhârî, "Edeb", 101; "Tefsir", 45/ 1 ; "Tevhîd", 35; Müslim, "Elfâz", 2-4

154 Bk. el-Câsiye 45/24

155 Râgıb el-İsfahânî, el-Müfredât, "dhr" md

156 et-Tahbîr ft't-tezklr, s. 25

157 el-Fütahât, II, 146

158 Fahreddin er-Râzî, Leoâmi'u'l-beyyi-nât, s. 109-113

159 Bk. Beyhakî, I, 163-165

160 Türk Edebiya­tında Manzum Esmâü'I-hüsnâlar, s. 45-47

161 Fethu'l-bâıt XXI, 227-228

162 Ayrıca Bk. İsm-i A'zam

163 İsârü'l-hak, s. 174, 186

164 Makâlât, s. 197, 525

165 Mücerredû'l-makâtât, s. 42, 49-50

166 el-Fasl, II, 341-346

167 el-Enfâl 8/17; el-Vâkıa 56/63-64

168 el-Maksada't-esna, s. 194-196

169 Rûhu'l-me'ânî, IX, 121-122

170 Topaloğlu, II, 119, 556-557

171 el-Ceuâhirü'l-mudıyye, s. 21-29

172 el-Esmâ ue'ş-şıfât, vr. 53b-240b

173 Meselâ bk. el-Bakara 2/9, 15; el-Enfâl 8/30

174 Bk. M. F. Abdülbâkı, el-Mu'cem, "zû" md

175 Zengin tasnif çeşitleri için bk. Abdülkâhir el-Bağdâdî, üşûlü'd-dtn, s. 116-130; a.mlf., el-Esmâ* ue's-şıfât,vr. 7a-llb

176 el-Emedü'l-akşâ, vr. 16a-58b

177 Bk. Bağdadî, üşûlü'd-dîn, s. 124-127; a.mlf., el-Esmâ.3 ue'ş-şıfât, vr. 52S

178 Minhâc, I, I83-I85

179 Üşülud-dîn, s. 128

180 Ayrıca bk. DİA, II, 485

181 Her iki grubun listesi için bk. a.g.e., II, 484-485

182 el-Fütüht, II, 124-125

183 a.g.e., 11, 125-127; IX, 79

184 s. 27-32

185 Kur'ari-da Ulühiyyet, s. 67-78

186 el-Makşadü'I-esna, s. 36-38

187 el-İsrâ 17/! 101

188 el-Fütûhât, II, 129-130; III, 297-298, 318

189 el-Minhâc, I, 187-209

190 Es­mâ-i hüsnânın zatî, kevnî ve insanla ilgili gruplarına ayrılmış muhtevası bir kompozis­yon halinde "Allah" maddesinde zikredil­miştir, bk. DİA, II, 484-485

191 Yk. bk

192 Ayrı­ca bk. Wensinck, Miftâh, "dueâs", "ism", "teşbih" md.leri

193 Meselâ bk. Fethu'l-bârî, XI, 218-231

194 Bk. bibl

195 V-VI, Riyad 1381

196 Bk. bibl

197 nşr. Şuayb el-Arnaût IBeyrut 1406/ 1985

198 Bk. el-Fıkhü'l-ekber, mukaddime

199 Bk. Kitsbut-Tevhîd, s. 25, 93; İbn Fûrek, s. 38-59

200 Tefstru esma illâhi'I-hüsnâ, bk. bibi

201 İstikaku esmâ'itlâh, bk. bib

202 el-Hizânetü'l-âmme, nr. 1142

203 Tefsîrü'l-esmâ3 ue'd-dacavât; krş. Şe'nü'd-du'â3; nşr. Ahmed Yûsuf ed-Dekkâk, Dımaşk 1404

204 Bk. Bibl

205 el-Emedü'l-akşâ, bk. bibi

206 Leuâ-micu't-beyyinât, bk. bibi

207 Bk. el-Fütûhât, nşr. Osman Yahya, "el-Efkârü'r-reisiyye" ve "el-Müf-redâtü'l-fenniyye" indeksleri

208 Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 691; Pertevniyal, nr. 448

209 Trabzon 1325; Latin harf­leriyle, nşr. Murat Yüksel, İstanbul 1989

210 2. bs., Ankara 1957

211 1-11, Beyrut 1402/1981-82

212 İstanbul 1984

213 İstanbul 1987

214 Bk. Bibl

215 el-Esmâ'il'l-hüsnâ ve münâsebetühâ li'i-âyâti'ltetî hutimet bihâ..., Câmiatü Ümmi'1-kurâ Külliyyetü'd-Da've ve Usûliddîn, Mekke 1409-1410

216 MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü

217 MÜ Sosyal Bilimler Ens­titüsü

218 DÜİFD, IV, 227

219 Şe­ner, Türk Edebiyatında Manzum Esmâü'l-hüsnâlar, s. 91-115

220 Bk. Yûnus 10/ 57; el-İsrâ 17/82; Fussılet 41/44

221 Bk. Havas

222 Yk. bk

223 Iştdâhâtü'ş-şûflyye,s. 91-123

224 nşr. A. Sâmî en-Neşşâr-A. C. et-Tâlibî, cAkâ'idü's-Selef içind

225 nşr Abdülgaffâr Süleyman el-Bündârî-Seyyid Kisrevî Hasan

226 nşr Ahmed Yûsuf ed-Dekkâk

227 nşr. Abdulhüseyin el-Mübârek

228 nşr, Abdülhalîm Mah-mûd - Tâhâ Abdüibâki Sürür

229 nşr. Mc Carthy

230 nşr. Fuâd Seyyid

231 Umeyrel, II, 138-139, 162-165, 341-346; Bey-haki. Şu'abü'1-lmân Inşr. M. S. Besyûnî Zağ-lûl

232 nşr. H. S. Nyberg

233 el-Mektebetü'Hs-lâmiyye

234 nşr. H Muhammed Mahlûf

235 Dârü'l-Ma'rife

236 nşr. Nebîl Safvet

237 nr. 2763

238 TİEM, nr. 2712

239 İÜ Ktp., Yıldız, nr. A. 5566

240 Bk. Tedüs

241 Haydarâbâd 1360

242 Dımaşk 1404/1984

243 Medine 1404/1984

244 Küveyt-Beyrut 1413/1992

245 Haydarâbâd 1322

246 Beyrut 1407/1987

247 Kahire-Bey­rut 1411 /1991

248 Pertev Paşa, nr. 451

249 nr. 365/ 1, muştalan 228, nr. 138

250 Millet Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, nr. 1531

251 Ha­let Efendi, nr. 628

252 I-I1I, Beyrut 1403/ 1983

253 nşr Mu­ta' et-Tarâbîşî

254 Bk. Ümmehatü'l-Mü Minin

255 Feuâtü'l-uefeyât, II, 372

256 Tabakât, V, 140

257 Keşfüz-zunûn, I, 441; II, 1432

258 el-Müzhir, I, 27

259 GAL Suppl., I, 667

260 İthâfü's-sâde, II, 18, 19

261 el-Esmâ' ue'ş-sıfât, I, 31, 381

262 Meselâ ism-i azam konusu için krş. Bağdadî, vr. 54J-58d; Bey-hakî, I, 46-49; Gazzâlî, s. 40-41; Ebû Be­kir İbnü'l-Arabî, vr. 13'1- 16d; Fahreddin er-Râzî, s 92-103

263 Bk. Ithsfü's-sâde, II, 18-26, 30, 95, 102, 129-131, 137; el-Müzhir, I, 27, 28; krş. Bağdadî, vr. 28b, 29", 32°, 58b, 87b 128Ü, 155b, 160. 1753, 222b-224d, 240b, 244a

264 Me­selâ bk Nesefî, 1, 142-149, 151, 152-154; krş. Bağdadî, vr. 20b-23b

265 nr 43

266 1994, MÛ Sosyal Bilimler Enstitüsü

267 trc. F.them Ruhi Fığlalt

268 İlcâmü'l-'auâm, s. 75-76

269 Beyazıt Devlet Ktp., nr. 1370; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 1307; Atıf Efendi Ktp.. nr. 598

270 Beyrut 1405/1984

271 Beyrut 1988

272 nşr. M. Zâhid Kevseri

273 nşr. Muhammed el-Mu'tasım-Billâh el-Bağdâdî

274 es-Sîre, 1,323; IV, 359