Evl‹YÂ Çeleb‹ seyahatnâmes‹

Menzil i Çatalkend beli: Mukaddemâ evsâfı tahrîr olunmuşdur. Bir günde böyle güc ile asâkir i İslâm aşup andan yine cânib i şimâle (   ) sâ‘atde kal‘a i Hâtûniyye sol tarafımızda kaldı. Mukaddemâ bu dahi tahrîr olunmuşdur. Anı ubûr edüp yine taraf ı şimâle,

Menzil i karye i Kızıldepe, mastûrdur. Andan yine cânib i şimâle (   ) sâ‘atde,

Menzil i karye i azîm Göllü : [217b] Bu dahi Mardin hâki nevâhîlerinden olduğu bâlâda mufassal terkîm olunmuşdur. Andan yine cânib i şimâle (   ) sâ‘atde gidüp,

Menzil i kal‘a i Mardin i sedd i emîn: Bu şehre Mustafâ Paşa mehâbet ü dârât ve azamet ile bir alây ı azîm gösterüp girmişdir. Cümle ahâlî i Mardin'in zöhreleri çâk oldu. Meğer mukaddemâ Sin­câr'a Urbân üzre gitdikde paşaya ri‘âyet et­me­miş­ler. Bu kerre ol kadar ta‘zîm ü tekrîm edüp ak­mi­şe i fâhire i didik ve abâyî ve harîr kahve mak­re­me­leri getirdiler kim Mustafâ Paşa ve tevâbi‘leri bây-ender-bây olup Mardin kavminden dahi pay aldılar. Hakîre dahi paşa "el-hedâyâ teşterek" diye­rek me’kûlâtdan baklava ve börek ve çörek ve didik ve abâyî muhtım gül-reng serbendler ihsân etdi. (   ) Andan yine cânib i şimâla Mardin'den gidüp bir baş,

Menzil i Zırzıvân boğazı: Diyârbekir hâkinde bir mahûf u muhâtara boğaz olduğu bâlâda mevsûfdur. Andan yine şimâle (   ) sâ‘atde bî-hâsıl zemîn i yâbise ile gidüp

Menzil i karye i,

....................(1 satır boş)....................

Bu mahalde Diyârbekr'ün cemî‘i a‘yân u kibârı istikbâle çıkup ol kadar sükkerî hulviyyât ve katr ı nebât eşribeler getirdiler kim diller ile ta‘bîr olun­maz.

Andan ertesi gün sene 1065 mâh ı Recebü'l-müreccebinün yigirminci günü bir hây [u] hûy alây ı azîm ile bu kadar üserâlar ve bapırlar sekban u sarıcalar zincîrlerinde keşân-ber-keşân sürüyerek kal‘a i Diyârbekr'e mansûr u muzaffer dâhil ol­duk­da paşanın râhına pâyendâz harîrler döşeyüp hoş-âmed kurbânları zebh olınup hakîre Balıklı ayazma kurbünde Osmân-Paşazâde hânesin konak verdiler.

Ertesi gün Gâzî Mustafâ hakîri da‘vet edüp mâl ı ganâ’imden Melek Ahmed Paşa efendimize borcun edâ etmeğiçün otuz yedi kîse hakîre verdi ve hakîrden temessük aldı. Ve iki tavla kısrak ve elli katâr urbân devesi ve yedi katâr katır ve on aded mahbûb Gürcî gulâmı ve yüz elli aded tengtir çadır ve onbeş aded nohûdî segbân u sarıca ve karakul­lukçu çergeleri ve on aded münakkaş âğavât çergeleri ve iki bin mikdârı Urbân gönderleri kim her birisi Bağdâd kargılarıdır. Ve hakîre bir kîse gu­ruş ve bir küheylân at dahi verüp cümle eşyâları paşanın develerine tahmîl edüp üç bayrak segbân ı refîkler ta‘yîn eyleyüp hedâyâları ile ve tahrîr olan mektûb ı muhabbet-üslûbları ile bu hakîri paşa efendimize yollayup kendisi bile av tarîkile Şat cisrin ubûr edüp ol mahalde paşa ile ve cümle Diyârbekir a‘yâniyle vedâ‘laşup,

Diyârbekir'den Van'a revâne olduğumuz menâzilleri ve kılâ‘ [u] büldânları beyân eder ve eşkâl ı Şat keleğin ayân eder

Evvelâ Diyârbekir'den nehr i Şat üzre cisr i Kelek kim (   ) göz kantara ı musanna‘dır. Hasankeyfâ'ya ve Cezîre ve Musul'a ve Bağdâd'a Şat ile giden tulumdan kelek gemileri bu cisr dibinde binâ olınur tulumdan gemilerdir kim üzerleri tahta döşeli. Atlarınla ve sâ’ir bisâtınla ve niçe bin kantar bâr ı sakîlinle bu kelek gemilerine süvâr olup cânib i erba‘asında korkuluklarına girdebâlişlere dayanup tavla ve sadranc oynayarak yemîn ü yesârı temâşâ ederek ba‘zı imâr kendlere yanaşarak ve matbahında ta‘âm tabh olarak tâ Bağdâd'a ve Basra'ya varınca semâ‘ u safâ ederek selâmet gider bir tûrfe binâ tulum gemileridir. Ana mahsus üstâd kelekçi mellahları vardır. Diyârbekir'de bu mezkûr cisr dibinde niçe yüz kelek âmâdedir.

Bu hakîr ol cisri ubûr edüp cânib i şimâl ile taraf ı şark mâbeynine bir sâ‘atde gidüp,

Menzil i karye i Sa‘dî: Bir sahrâ-yı lâlezârda bâğlı u bâğçeli ma‘mûr Yarmenî köyüdür, ammâ hırsızı çokdur. Ol gice bir denk çadır uğurladup hamd i Hudâ yine bırakdırdık ve iki hırsız diri alup katl etdik. Andan yine cânib i şarka [(   )] misilli ferahfezâlar ile (   ) sâ‘atde (   ),

Menzil i Çöldepe: Bir sahrâda amelî yığma de­pedir, kurbünde ma‘mûr kurâlar vardır. Cümle Diyârbekir vâlîlerinin atları bu sahrâda çayırlar ve tirfil ve yonca ve ayrık giyâhâtıyla meşhûr bir çe­menzâr ı ma‘mûr vâdîlerdir. Bunda dahi kara hırsızı çokdur. Zîrâ diyâr ı Kürdistân'da Halitî ve Çekvânî ve Zıbarı ekrâdı kânıdır, gâfil yatmamak gerek (   ) (   ) (   ) (   ). Andan yine şimâle (   ) sâ‘atde,

Evsâf ı şehr i kadîm, makâm ı ârifîn ya‘nî kal‘a i atîk Miyâfârıkîn

hafazahullahu min âfâti'd-dehr, âmîn

Sebeb i tesmiyyesi ve galat ı meşhûru oldur kim bu kal‘a nehr i Şat ile nehr i Batmân mâbeyninde vâki‘ [218a] olup mâbeyn i nehreyni fark etdiğiyçün kal‘a i Mâ i fârıkaynn, derler. Kavm i Arab'da Mafrık ı Ermen derler. Gerçi arz ı mukaddesdendir ammâ hâk i Ermenîstân'da vilâyet i Kürdistân'dır. Kavm i Ekrâd bu kal‘aya Mefarıkın derler. Kavm i Ermen (   ) (   ) derler. Kavm i Acem kal‘a i Miyân-fark derler. Ya‘nî "Beli ince ayrılmış kal‘a" demek olur ve kavm i Yunaniyân (   ) (   ) derler. Kal‘a i kadîm ü şehr i azîm idi. İbtidâ binâsı Musul kal‘ası içinde medfûn olan Hazret i Circîs Nebî'nin ümmetlerinden Han­dik nâm bir melik binâsıdır kim Hazret i Circîs'in ta‘lîmiyle binâ olunmuşdur ve Hazret i Circîs bu şehir kavmine meb‘ûs olunup nübüvve­tine imân getirmediklerinden mâ‘adâ Hazret i Circîs'i bu kal‘a hâ’ilindeki Mefârikîn cebeli üzre kırk kerre âteşe yakup hâkisterin bâda savururlardı. Cenâb ı İzzet rîha emr edüp gubâr ı Circîs'i cem‘ edüp yine Circîs Nebî hayât bulurdu. Niçe tefâsîr­lerde ve niçe bin kütüb i mu‘teberelerde mastûrdur. Hâlâ Mefârikîn kal‘ası ensesinde olan kûh ı bâlâ üzre gubâr ı Circîs düşdüğü hâkde ve vücûd ı nâzenîni ihrâk olduğu hâk i anber i pâkde asla nebâtât [u] giyâhâtdan bir şey hâsıl olmaz. Ermen tâ’ifeleri ol türâb ı pâki yüzlerine sürüp ziyâret ed­erler.

Ba‘dehû bu kal‘a ahâlîsine Circîs Nebî bed-du‘â edüp Van deryâsı kenârında cebel i Sübhân'da bir ejderhâ zâhir olup bu şehrin cümle halkını hûra geçirüp kal‘ası mu‘attal kaldı. Ba‘dehû Buhtunnasr hûn ı Yahyâ Nebî talebiyçün hurûc edüp bu kal‘ayı münhedim etdi. Dest i Ermen'de yine imâr olup Âl i Abbâsiyân'da iken Hulâgû bu kal‘a kavmin helâk edüp kal‘asın dahi harâb etdi.

Ba‘dehû sene (   ) târîhinde Seyfüddevle ibn Hemedânî bu kal‘ayı imâr edüp Kürdistân ve Ermenîstân vilâyetlerine şa‘şa‘a saldı. Eyle imâr oldu kim hemân yetmiş bin alaca çapar atlı askeri var idi. Gayri cüyûşunun hisâbın Hudâ bilürdü. Asâkir i bî-pâyânının vefreti şundan kıyâs oluna kim rûz merre matbah ı Keykâvûs'unda kırk aded bâr ı şütür, aşına sarf olunup nökerlerine ta‘âm ı gûnâ-gûn bezl olunurdu. Hâlâ Seyfüddevle sarây­la­rının esâsları nümâyândır. Sene (   ) târîhinde bu kal‘a­yı Timur ı sâhib hurûc harâb etmişdir. Hâlâ kal‘a­sının câ-be-câ rahnedâr yerleri zâhir ü bâhir­dir.

Ba‘dehû sene 920 târîhinde Selîm Hân ı Evvel Çıldır gazâsı avdetinde Diyârbekr fethine Bıyıklı Mehemmed Paşa'yı serdâr edüp Diyârbekir'i feth etdikde bu kal‘ayı bâ-sulh Selîm Hân vezîri Ebû Şevârib ya‘nî Bıyıklı Mehemmed Paşa'ya teslîm ey­leyüp Süleymân Hân tahrîri üzre Kara Âmid hâkinde sancak beği tahtıdır. Taraf ı pâdişâhîden beğinin hâssı (   ) yük akçedir. Beğine ber-vech i adâlet on kise hâsıl olur. (   ) aded erbâb ı timâr ve (   ) aded erbâb ı zu‘amâları cebelüleriyle sefer eşerler. Cümle (   ) aded müsellah asker i mükellef olur ve yüz elli akçe kazâdır ve nâhiyesi cümle (   ) aded kurâdır. Kadıya senevî üç aded kise hâsıl olur. Alâybeği ve çeribaşı ve muhtesibi vardır, ammâ müftî ve nakîbi ve sipâh kethudâyeri ve yeniçeri serdârı ve kal‘a dizdârı ve neferâtları ve cebehâneleri yokdur. Zîrâ iç il olmak ile neferâtlara ihtiyâcları yokdur. Lâkin mîr i livâsı tarafından kal‘ada birkaç topları var, rûz ı ıydde ve hilâl i mâh ı Ramazân nümâyân oldukda endâht edüp kurâlardaki müs­limîni âgâh ederler.

Evsâf ı eşkâl i kal‘a i Meyâfârikîn: Müver­ri­hân ı Rûm bu kal‘a hakkında cezîre i Şat ve nehr i Furât mâbeynindeki cezîre i azîm içredir deyü tahrîr etmişler ammâ galat ı fikr etmişler. Hakîr bu mahalde on sene mikdârı tek ü pûm vardır kim selîkam bu fenne düşmek ile kırat-be-kırat dakîkiyle ma‘lûmumdur. Nehr i Furât u Murâd Malatıyye kurbünde Kömürhânı cenbinde cereyân edüp kırk menzilde kal‘a i Kurna kurbünde nehr i Şatt'a mun­­sabb olup Şattu'l-Arab olur ve nehr i Şat Di­yâr­­bekr'in Fızkayası dibinden geçüp iner, Hasan­keyfâ ve Cizre ve Musul ve Bağdâd ve Kurna dibinde yine nehr i Furât'a rîzân olur. Bu kerre Diyârbekir'den cisri geçüp şimâle iki gün gidüp bu kal‘a i Mefârikîn'e gelir. Bu takdîrce bu kal‘a niçe Şat ile Furât mâbeynindeki cezîrede olmuş olur. Bu hakîr i pür-taksîr im‘ân ı nazar ile nazar edüp böyle gör­dük. Ancak bu kal‘a nehr i Şat ile nehr i Batmân mâbeyninde vâki‘ cezîrede mebnî olup nehreyn i azîmeyn mâbeynlerini fark etdiğiyçün Mâ-fârıkayn derler. Hakkâ ki böyledir. [218a]

Kal‘a i Mefârikîn'in esâs ı binâsı: Yine Mefârikîn dağının dâmeninde bir top menzili ba‘îde cânib i şarkîde bir düz vâsi‘ sehel mürtefi‘ çemen­zâr zemînde şekl i murabba‘ Şeddâdî binâ seng-tırâş kal‘a i zîbâdır. Binâ-yı kadîm olmağile her taşı hammâm kubbesi ve fil i Mahmûdî cüssesi kadar vardır, ammâ dîvârlarının kaddi yigirmi zirâ‘dan âlî değildir, ammâ on beş zirâ‘ ı melikî arîz u metîn dîvâr ı kavîlerdir. Hatta Timur ı bî-nûr münhedim etmede usret çeküp hâli üzre bırağup gitmişdir. Cümle (   ) aded kapuları vardır. (   ) (   ) (   ) (   ) (   ) (   ) (   ) (   ) (   ) (   )

Ve dâ’iren-mâdâr cirmi on bir bin adımdır, ammâ handakları rimâl i turâb ile memlû olmuşdur ve şekl i murabba‘dan şimâl i cenûba tûlânîce vâki‘ olmuşdur. Kal‘a i kebîr olmağile içinde imâreti gâyet kalîldir. Ancak bin mikdârı hâk i anber i pâk ile mestûr bâğlı u bâğçeli tahtânî ve fevkânî hâne i ma‘mûrlar vardır. Beğ sarâyı ve Sücâh Beğ sarâyı (   ) (   ) ma‘mûrdur. (   ) (   ) Câmi‘i,

....................(4 satır boş)....................

Çârsû-yı bâzârı azdır. Bu kal‘anın cânib i erba‘asında uyûn ı câriyeler cereyân edüp en uluca aynına Ayn ı havz derler. İskender i Kübrâ nûş edüp bir havz ı azîm binâ etdiğiyçün Ayn ı havz derler, hakkâ ki âb ı hayâtdan nişân verir billûr-misâl mâ i zülâldir. Bâğ u bâğçeleri ve hadîka i ravza i Rıdvânları reyy edüp iner, nehr i Şatt'a dâhil olur. Ve bu kal‘a i Mefârikîn hâkinde nehr i azîm Basinka'dır. Gerçi kal‘aya ba‘îddir ammâ bu hâk­den tulû‘ edüp niçe kurâ vü kasabâtların mezâri‘ât­ların saky ederek İbn Ömer cezîresi üstünde cânib i şarkîsinde beş fersah mesâfe i ba‘îdede nehr i Dicle'ye ya‘nî nehr i Şatt'a dâhil olan âb ı hayâtın biri dahi bu nehirdir. Ve bu Mefârikîn dağlarından niçe uyûn ı câriyeler hurûc edüp ve uyûn ı bî-şumârlar ictimâ‘ olup kal‘a i Hısînkeyfâ'da Cezîre ve Musul'da birbirlerine vâsıl olurlar. Ve Zarbeyn i Alî ve Zarbeyn i Esfeleyn müstemed olup bu ikisi bilâd ı Ermenî'de olan uyûnlardan sonra Zarbeyn bir nehr i şedîd ve kaviyyü'l-cereyân olup dâ’imâ ra‘d-âsâ gürleyerek cereyân etdüğinden müver­ri­hân ı Irâk zârib i mah­bût (?) derler, kal‘a i Tikrit'e ve Bağdâd ve Vâsıt ve Batâyıh'da dahi niçe enhârlar Şatt'a mahlût olduğu bâlâda re’s i Şat mahallinde tahrîr olunmuşdur. Ve kal‘a i Mefârikîn'in âb u hevâsının letâfetinden Kürd mahbûbları meşhûrdur. Ve engürü dahi memdûhdur. Ve kal‘anın cânib i şimâli dağlardır ve dağlar üzre bâğlardır. Anınçün halkı kaviyyü'l-bünye olup sağlardır. Ve kal‘anın kıble tarafı sahrâlardır kim (   ) menzilde kal‘a i Hısînkeyfâ'ya varır ve cânib i şarkîsinde cisr i Bat­mân'ı ubûr edüp bir günde kal‘a i Hazzo'ya varır. Cânib i şimâle dağları aşup kal‘a i (   ) varır ve cânib i kıblesinde bir günde sür‘at ile Cizre'ye varılır. (   ) (   ) (   ) (   ) (   ) (   ) (   ) (   ) (   )

Evsâf ı ziyâretgâh ı Mefârikîn: Evvelâ derûn ı kal‘ada eş-Şeyh Hazret i Necmeddîn Sûrânî, andan ziyâret i el-Melik Seyfüddevle ibn Hemedânî, bu kal‘ayı sonra binâ edendir, seng i mezârıyla ma‘lûm bir ziyâretgâh ı ünâsdır.

....................(4 satır boş)....................

Müverrih Mıkdısî kavli üzre ba‘de't-tûfân ı Nûh, imar olan şehr i Cûdî'dir, andan kal‘a i Sincâr'dır, andan bu kal‘a i Mefârikîn'dir ammâ şehr i Cûdî sâhibi Hazret i Nûh ümmetinden Melik Kürdim altı yüz sene mu‘ammer olup Kürdistân diyârların geşt [ü] güzâr ederek bu Mefârikîn'e gelüp âb u hevâsından hazz edüp bu zemînde sâkin olup evlâd [u] ensâbı gâyet [219a] çok olup lisân ı İbrî'den indiyyât bir gayrı lisân ı Turrehât peydâ etdi kim ne İbrî'dir, ne Arabî ve ne Pârisî ve ne lisân ı Derî'dir ve lisân ı Pehlevî'dir, ana hâlâ lisân ı Kürdim derler. Bu diyâr ı Mefârikîn'de peydâ olup hâlâ diyâr ı Kür­dis­tân'da isti‘mâl olunan lisân ı Kürd Hazret i Nûh ümmetinden Melik Kürdim'den kalmışdır, ammâ vilâyet i Kürdistân dağistân u sengistân bilâd ı bî-pâyân olmağile on iki gûne lisân ı Ekrâd vardır kim birbirlerine elfâzları ve lehce i mah­sûsaları muğâyirdir kim niçesi birbirlerinin kelimât­ların tercümân ile anlarlar. Memâlik i azîmdir, bir ucu cânib i şimâlde diyâr ı Erzurûm'dan diyâr ı Van'dan diyâr ı Hakkarî ve Cizre ve İmâdiyye ve Musul ve Şehrezûl ve Harîr ve Ardalân ve Bağdâd ve Derne ve Derteng ve ta Basra'ya varınca yetmiş konak yer Kürdistân u sengistân add olunur kim Irâk ı Arab ile Âl i Osmân mâbeyninde bu kûh ı bülendler içre altı bin aded aşâ’ir ü kabâ’il i Ekrâd sedd i sedîd olmasa kavm i Acem diyâr ı Rûm'a istîlâ etmeleri emr i sehl idi.

İnşâallah mahalliyle altı bin aded mîr i aşâ’irleri dahi tahrîr etmeğe destime hâme i cevâhir-gûyâmı almışım, ammâ bu Kürdistân'ın arzı tûlu gibi vâsi‘ değildir. Cânib i şarkîsinde Acem hudûdunda Harîr ve Ardalân'dan hâk i Şâm ve hâk i Irâk ı Arab ki hâk i Haleb'dir, ol hâk i pâkeyne varınca Kürdis­tân'ın arzı yigirmi ve yigirmi beş konak ve ednâsı on beş konak yerlerdir. Ammâ bu kadar ülkeler içre beş kerre yüz bin tüfeng-endâz üm­met i Muham­med Şâfi‘îyyü'l-mezheb vardır. Ve cümle yedi yüz yet­miş altı pâre kal‘a add olunur kim cümle imâr­dır. İnşâallah kılâ‘ları dahi mahal­leriyle tavsîf olu­nur. İnkırâzu'd-devrân Âl i Osmân ile şâh ı Acem mâbeyninde memâlik i Kürdistân mü’ebbed ola, âmîn,yâ Mu‘în.

Bu tahrîr olunan sevâd ı mu‘azzam olmağile elsine i muhtelifeleri vardır. Lisân ı Zaza ve lisân ı Lulu ve lisân ı Celve-yi Hakkarî ve lisân ı Avnikî ve lisân ı Mahmûdî ve Şirvanî ve Cizrî ve Pisanî ve Sincârî ve Harîrî ve Ardalânî ve Sûrânî ve Haltî ve Cel­vanî ve İmâdî ve lisân ı Rujikî vardır, ammâ li­sân ı kadîm Arabî ve Fârisî ve Derî'dir. Zîrâ min Da­kâ­yıkı'l-Hakâyık li-Kemâlpaşazâde kuddise sır­ruhu.

¹

buyurmuşlardır. Ammâ lisân ı Kürd budur kim tahrîr olunur.

Evvelâ lisân-ı Ekrâd-ı Sûrân

yek 1

du 2

se 3

çâr 4

penç 5

şeş 6

Heft 7

heşt 8

nüh 9

deh 10

yânzde 11

dâzde 12

Lo Kirmançi varra runiti. Sen Kürd gel otur.

Selâmet hate Sağ geldin

Halite çiye? Nedir hâlin?

Hoşî kılâvî İyi hâlim

Herre şuğli hu Git kendü işine

Hasbî suvariye Ata bin

Varra rune Gel otur

Varra hovar Gel aşağı

Herre jor Git yukaru

Herre bin Git getir

Heye nân Ekmek var mı?

heye var?

Ce heye bin Arpa varsa getir.

Mirişk heye bine Tavuk varsa getir

Nizânim mirişk Bilmem tavuğu

Tu darav dike Sen yalan söylersin

Heye çendeke Vardır satarsın

Nizânim hirre bin Bilmem git getir

Rabım serite çâr tanikim beser-i hânîte Kalkarım, başını dörd yerde yararım hân başıyçün.

Verre rûnî Kirmânç be-ser-i mîrîte Gel otur Kürd, Beğ başıyçün.

verre gel

herre git

rabe kalk

zânim bilirim

nizânim bilmem

nân ekmek

av su

gûşt et

hingivî bal

dibiş bekmez

tirî üzüm

zebeş karpuz

hejir incir

bazın kavun

bizen keçi

sîv elma

işkuk armud

sûz kuru üzüm

gûz ceviz

Şapik heye Şalın var mı?

heye vardır

Fürûşî Satar mısın?

Fürûşîm Satarım

Be çend fürûşek? Neiçeye satarsın?

çârîk kuşak

gupâl çevgân

legân Karda yürüyecek papuç

tahuk kızak

hıyot çadırlar

Çuma Cizîri Cizre şehrine vardım.

Kelek berdânî Gemileri koyvermişler.

Bû çiye gelendu ta hore Niçün böyle etdin bana.

Îrû du rûje mekân-ı düre Bugün iki gündür ki evinden uzakdır.

Î şev çe şeve şevege dârî Bu gece ne gecedir ki böyle karanlıkdır.

Bârândı bârî Ve yağmur yağar.

Şev ki hâciyân Hacılar gecesinde.

Bejnik zirâve hâl halite İnce boynunda benleri.

Gevher dû gûhân Kulağında iki küpe.

Bu gûne niçe bin elfâz ı dürer-bârları vardır ki bu kadarca tahrîr olunup iktifâ olundu. [219b]

Der-fasl ı tetimme i kal‘a i Mefârikîn

....................(5 satır boş)....................

Kal‘a i Mefârikîn şimâlde (   ) sâ‘atde,

Evsâf ı ibret-nümâ-yı âsâr ı ebniyye i acîbe ve hayrât ı musanna‘ ı garîbe pesendîde i mühendisân ya‘nî vâcibü's-seyr cisr i Batmân

Evvelâ bu kantara i bî-adîlin altından cereyân eden,

Nehr i zülâl Batmân: (   ) (   ) (   ) (   ) kur­bünde (   ) (   ) dağlarından gelüp bu püll i kûza­hun altından ubûr edüp cânib i şarka ve kâh kıbleye cereyân ederek (   ) (   ) altında nehr i Şatt'a rîzân olur, ammâ bu cisr i Batmân altından ubûr etdikde eyle darb ı hiddet ile akar kim sâ’ikasından âdemin kulağı asamm olur. Zîrâ ol mahalle kûh ı bî-sütûn pârelerinden nişân verir kayalar üzerinden ubûr eder ve bu mahal Diyârbekir ve Mefârikîn'den Hazzo'ya ve Bitlîs'e ve Van'a ve gayrı diyâr ı Kürdistân'a memerr i nâs olduğundan nesl i Âl i Abbâsiyân'dan (   ) (   ) (   ) (   ) (   ) (   ) (   ) hazretleri helâl i zülâl mâlından üç bin kîse masrûf edüp bu mahalle cemî‘i diyârın bennâ ü mi‘mâr [u] mühendislerin cem‘ edüp bir püll i azîm binâ et­dirmişdir kim Anadolu diyârında cisr i Geyve ve cisr i Çâşnigîr ve püll i Osmâncık ve kantara i Amasiyye ve Adana köprüsü ve Misis sırâtı ve Hasankeyfâ cisri gibi niçe yüz cisr i ibret-nümâlar vardır ammâ bu cisr i Batmân'ın binâsı ve tarzı tavrı ve vaz‘ı esâsı ve kadd u kâmeti ve metâneti bir cisrde yokdur. Bu nehr i azîmin bir tarafı kayadır, bir tarafı rimâldir.

Üstâd ı bennâ "Bu nehr i mecnûn üzre bir göz cisr olmakdan gayrı ilâç yokdur", deyüp bu cisrin tarafeynine ol kadar metânet üzre vâsi‘ ve arîz rıhtım ve ıskara esâslar bırağup bir tarafdan bir tarafa tâk i Kisrâ'dan nişân verir bir göz inşâ et­mişdir kim mesâfe i ba‘îdeden zıhgîr gibi nümâ­yân­dır. Cisrin bir çenesinden bir çenesine varınca kâmil yüz yetmiş üç adımdır. Gerçi diyâr ı Her­sek'de Mostar köprüsü de bir gözdür ammâ bu cisr i Batmân hendese i batmanda gâyet ağır mos­ta[r]­dır. Zîrâ bunda olan metânet ve istihkâm ve bun­da olan hendese i zerâfet ve nezâfet i tâm bir cisr i benâmda yokdur. İmdi ey ihvân ı vefâ Hudâ âlimdir, bu ömr i girân-mâyeyi hâlâ seyâhatde ifnâ etmedeyiz, ammâ böyle bir mehîb u mahûf kantara görmedim. Hey’et ve hikmet okuyan ihtimâlci yârânlar bu cisrden geçmek ihtimâli yokdur. Niçesi tulumlar ile kelek ve pot yapdırup ubûr eder. Zîrâ ta zirve i a‘lâsına çıkdıkça cisrin kendiri bâr ı sakîl ol­masın içün üstâd ı bennâ cisrin zirvesin incecik et­miş. Ol mahalden aşağı âdem bakmağa cür’et ide­mez, ammâ aşağıları gâyet vâsi‘dir ve iki tarafında kal‘a kapuları gibi demir kapuları vardır.

Bu kapulardan içeri yemîn ü yesârda cisrin temeli berâberliğinde cisrin altında hânlar vardır kim âyende vü revendegânlar yemîn ü yesârdan geldiklerinde mihmân olurlar. Ve cisrin kemeri al­tında müte‘addid hücreler vardır ve demir pençereli şâhnişînlerde müsâfirîn meks edüp kemerin karşu tarafındaki âdemler ile kimi musâhabet eder ve kimi şebeke ve olta ile balık avlarlar. Ve bu cisrin yemîn ü yesârında dahi niçe pencereli hücreler vardır. Üstâd ı şîrînkâr kasd edüp "Cisrin kemerine bâr ol­masın" deyü bu kantara i ibret-nümânın için boş edüp kat-ender-kat revzenli ve kâ‘alı hücreler de eylemiş. Bu cisrin yemîn ü yesârında korkulukları cümle polad ı Nahçevânî demirdendir, ammâ üstâd ı haddâd dahi var makdûrun sarf edüp bir gûne mu­sanna‘ şebeke korkuluklar etmiş kim hakkâ ki yed i tûlâsın ayân etmişdir.

Bu cisr i bî-hemetânın Hazzo tarafındaki hânda Hazzo beği âdemleri ubûr eden tüccârdan bâc alurlar. Mefârikîn tarafındaki hânda (   ) beği âdemleri bâc alırlar, ammâ bu hân dediğimiz binâ­dan taşralarda bir âsâr ı binâ yokdur. Cümle cisrin iki tarafı altında hân ı azîmlerdir. Gerçi eyâlet i Erzurûm'da [220a] Hasan kal‘ası sahrâsında nehr i Araz üzre Sultân Çoban cisri dahi bir azîm muvas­satdır ammâ bu cisr i Batmân'a mânend değildir. Hatta Bursa şehri içre cebel i Ruhbân'dan gelen nehr i Irgandı üzre cisr i Irgandı'yı bu Batmân cisri gibi murâd edinmişler ammâ ne münâsebet, anın yanında bu cisr i Batmân kehkeşân-âsâ semâya kad çeküp zirve i evce kemend i bî-mânend atmışdır. Hakkâ ki üstâd ı mühendis var makdûrun sarf edüp ol binâ-yı bânî bu cisrde tasarruflar etmişdir kim atlas ı gerdûnda eyle bir kârgîrlik bir mi‘mâr ı selef etmemişdir. Zîr u bâlâsından zirve i a‘lâsına varınca Diyârbekir kal‘ası taşından taş döşenmişdir kim çakmak taşı anın yanında rahmetdir. Yedi yüz sene­den berü bu cisr üzre bu kaldırım asla fenâ bul­mayup gûyâ bennâ elinden henüz çıkmışdır. Bu hakîr at ile ubûr etmeğe havf edüp piyâdece ubûr edüp selâmetle karşu tarafa vâsıl olduk. Hülâsa i kelâm bu cisrin midhatinde lisân kâsır ve kalemler kâsirdir. Cenâb ı Kayyûm ınkırâzu'd-deverân metîn ü müstahkem eyleye, âmîn ve yâ Mu‘în.

Andan nehr i Batmân sâhiliyle cânib i şarka (   ) sâ‘atde,