F. H. Zeynalov

Фяхряддин ВЕЙСЯЛЛИ

СЕМИОТИКА

Studia Philologica. IV




Бакы – – 2010

Elmi redaktoru:

filologiya elmləri doktoru, professor

F.H. ZEYNALOV

Rəyçilər:

filologiya elmləri doktoru

F.Ə. ASLANOV
filologiya elmləri namizədi

V. QƏMBƏROV

Фяхряддин Вейсялли. СЕМИОТИКА. Studia Philologica. IV. – Бакы: Мцтяръим, 2010. – 336 с.
Китабда ишарялярин мащиййяти, нювляри вя функсийалары шярщ олунур, ишаря нязяриййяси вя ишаря системляри арашдырылыр, онларын онтоэенези вя филоэенези ачыгланыр, ишарянин фялсяфи бахымдан изащы верилир. Ишаря иля баьлы чохсайлы мяхязляр китабда эениш тящлил олунур.

Китаб дил фялсяфяси иля мяшьул олан, дили хцсуси обйект кими сечян мцтяхяссисляр (маэистр, докторант вя и.а.) цчцн мараглы мянбядир.

ISBN 978-9952-28-045-6
© Ф.Вейсялли (Йадиэар), 2010


Kitabın içindəkilər

ÖN SÖZ 9

I. ÜNSİYYƏTİN MODELİ 11

I.1. Ümumi qeydlər 11

I.2. İşarə, anlam və məna 13

I.3. Ünsiyyət və məna 29

I.4. Ünsiyyət və interpretant 39

I.5. Ünsiyyət və digər motivli işarələr 41

a) İkonik işarələr 41

b) Deyktik işarələr 43

c) Simvolik işarələr və kodlar 43

I.6. Ünsiyyətdə konnotasiya 46

I.7. Fəslin ədəbiyyatı və qeydlər 48

II. Semiotika və ya semiologiya 50

II.1. Semiotikanın mahiyyəti və tərifi 50

II.2. Semiotikanın ümumi məsələlərinə dair 53

II.3. Semiotikanın sahələri 56

II.4. Fəslin ədəbiyyatı və qeydlər 63

III. Semiotikanın tarixinə bir baxış 66

III.1. Qədim dövrlərdən pirsəqədərki semiotika 66

III.2. Semiotikada Ç.Pirs mərhələsi 71

III.3. Semiotikada Ç.Morris mərhələsi 77

III.4. R.Yakobson və semiotika 79

III.5. Semiotikanın müasir mərhələsi 91

III.6. Fəslin ədəbiyyatı və qeydlər 94

IV. Aşağı səviyyəli semiotik sistemlər 99

IV.1. Heyvan “dili” haqqında 99

IV.2. Arıların ünsiyyəti 103

IV.3. Həşəratlar və intensional işarələr 108

IV.4. Bəzi heyvanların “ünsiyyəti” insanlarınkına yaxındır 110

IV.5. Fəslin ədəbiyyatı və qeydlər 116

V. İnsan dilinin yaranması 117

V.1. İlkin dil haqqında 117

V.2. Semiotika və dil 121

V.3. İnsan dilinin formallaşması 126

V.4. Fəslin ədəbiyyatı və qeydlər 132

VI. İşarə sistemlərinin 133

ümumi səciyyəsi 133

VI.1. İşarə situasiyaları haqqında 133

VI.2. İşarələr axını haqqında 142

VI.3. İşarə sistemlərinin genezisi və ontogenezi 148

VI.4. Sadə və qeyri-sadə işarələrin qarşılaşması 150

VI.5. İndeks işarələr biokommunikasiyada 152

VI.6. İşarə–simvollar təbii və süni 157

semiotikalarda 157

VI.7. Düzəltmə və mürəkkəb işarələr 162

VI.8. İşarələrin və işarə sistemlərinin məzmunu 168

VI.9. Fəslin ədəbiyyatı və qeydlər 175

VII. Dil spesifik işarələr sistemi kimi 177

VII.1. Ümumi qeydlər 177

VII.2. Dil işarələrinin digər işarə sistemlərindən fərqləri 178

VII.3. İşarələrin binar təsnifinin texnikası 187

VII.4. İşarələrin funksional baxımdan təsnifi 198

VII.5. Fəslin ədəbiyyatı və qeydlər 204

VIII. İşarə sistemlərinin 206

struktur tipləri 206

VIII.1. Ümumi qeydlər 206

VIII.2. Paralinqvistikanın struktur cizgiləri 208

VIII.3. Mədəniyyətin işarə sistemləri 213

VIII.4. İncəsənətin semiotikası 218

a) Teatr 220

b) Musiqi 222

c) Digər incəsənət semiotikaları 228

VIII.5. Verbal incəsənətin semiotik özəlliyi 235

VIII.6. Fəslin ədəbiyyatı və qeydlər 237

IX. Dil işarələrinin sintaksisi 239

IX.1. Ümumi qeydlər 239

IX.2. Paradiqmatik və sintaqmatik əlaqələr 240

IX.3. Müxtəlif səviyyələrdə paradiqmatik 242

və sintaqmatik əlaqələr 242

IX.4. Dil işarələrinin ikitərəfliliyi (bilaterallığı) 245

IX.5. Dil işarələrinin bölünməzliyi (diskretliyi) 248

və ixtiyariliyi 248

IX.6. Dil işarələrinin hierarxikliyi 250

və ikili üzvlənməsi 250

IX.7. Fəslin ədəbiyyatı və qeydlər 252

X. Dil işarələrinin 253

semantik sahələr üzrə təhlili 253

X.1. Ümumi qeydlər 253

X.2. Dil işarələrinin semantik sahələr üzrə 256

bölgüsü 256

X.3. Dil işarələri cümlədə 263

X.4. Söz mənasının müxtəlif üsullarla açılışı 280

X.5. Məna və koqnisiya 292

X.6. Cümlə semantikası 309

Fraqment qrammatikası 310

X.7. Model nəzəriyyəsi semantikası 319

X.8. Fəslin ədəbiyyatı və qeydlər 336

XI. Dil işarələrinin praqmatik 337

və siqmatik xüsusiyyətləri 337

XI.1. Ümumi qeydlər 337

XI.2. İşarələrin aspektləri haqqında 337

XI.3. Dil işarələrinin praqmatik 346

və siqmatik təhlili 346

XI.4. Fəslin ədəbiyyatı və qeydlər 351

Ad göstəriciləri 352

Özək sözlər 355

ÖN SÖZ

Semiotika sahəsində son illərdə çoxşaxəli fikirlərə və müla­hizələrə rast gəlmək olur. Müasir dilçilikdə semiotikanın geniş vüsət almasına R.Yakobson, T.Sebeok, U.Eko, A. Qraimas və rus dilçiliyində Y.Maslov, Y.Stepanov, N.B.Meçkovskaya kimi alim­lər güclü təkan vermişlər. Hazırda bütün elm sahələrində semiotik ümumiləşmələrə can atırlar.

İndi biokommunikasiyadan tutmuş canlı insan dilinə qədər hər yerdə semiotik baza axtarılır. Dil də xüsusi semiotik işarə sistemi olmaqla bərabər digər semiotik sistemlərlə oxşar cəhətlərə malikdir. Bu hər şeydən öncə dilin də başqa semiotik sistemlərdə olduğu kimi əsas funksiyalarından birinin məlumatın törəməsi, saxlanılması və ötürülməsi funksiyasını yerinə yetirə bilməsindədir. Ancaq başqa semiotik sistemlərdən fərqli olaraq dilin ən başlıca fərqləndirici cəhəti onun maddi tərəfinin səsdən ibarət olmasıdır. Dil səsləri deyilməli, tələffüz edilməli və eşidilməlidir. Musiqi də ifa olunur, çalınır və eşidilir, ancaq o heç vaxt dili əvəz edə bilməz, çünki musiqidəki tonları və ton ardıcıllığını adi adam başa düşə bilmir. Adi adam musiqini bütöv, hissələrinə parçalanmayan melodiya kimi dərk edir. Bu, melodiyada, fransız dilçisi A.Martine demişkən, birinci və ikinci üzvlənmə yoxdur, danışıq aktında olduğu kimi, musiqidə fonem və morfem ardıcıllığı yoxdur. Deməli, musiqinin maddi tərəfi var, bu mənada o, dilə oxşayır. Ancaq deyildiyi kimi, melodik substansiya diskret elementlərin ardıcıllığından ibarət deyildir. Musiqidə də ayrı-ayrı tonları göstərməyə və bütöv musiqi əsərini onların ardıcıllığı kimi şərh etməyə cəhd göstərilsə də, musiqidəki /do, re, mi, fa, sol, lya, si/ notları dildəki fonemlər kimi ixtiyari və diskret deyildir. Dildə fonemin birini götürüb yerinə başqasını qoysaq yeni bir işarə yaranar. Ancaq musiqidə bu cür rəftar etmək olmaz. Belə yerdəyişiklik kakofoniya yaradar.

Dil işarələri digər semiotik sistemlərdən məhz maddi substansiyasının yalnız səslərdən ibarət olması ilə seçilir. Lakin bununla yanaşı, dil də bütövlükdə spesifik işarələr sistemi yaratdığı, həm də digər işarələr arasında daha mükəmməl olduğu üçün onun ümumi semiotika adı altında birləşdirilməsi müasir elmin tələbidir. Bütün bunları nəzərə alaraq və humanitar elmlər sahəsində fonologiyanın yeni söz sahibi olduğunu əsas götürərək biz «Semiotika» adı altında bir əsər yazmağı çoxdan planlaşdırmışdıq. Onun bu şəkildə reallaşması yalnız indi mümkün oldu.

Kitabda işarə ümumi nəzəri və fəlsəfi planda araşdırılır, ontogenez və filogenez baxımdan işarə sistemləri öyrənilir, biokommunikasiyadan tutmuş insan dilinə qədər sadə və mürəkkəb semiotik sistemlər, habelə mədəni və süni işarə sistemləri dərin təhlil edilir, onların insan cəmiyyətində yeri və rolu şərh olunur və insan dili geniş material əsasında təhlil edilir. Aydındır ki, bu kitab ilk təşəbbüsdür və elə buna görə də nöqsanlarsız deyildir. Bütün nöqsanları görüb müəllifə çatdıracaq adamların hamısına bəri başdan təşəkkürümü bildirirəm.

Qəti şəkildə inanıram ki, bu kitab bir sıra ixtisas sahibləri, o cümlədən filosof, psixoloq, dilçi və semiotiklər üçün maraqlı informasiya mənbəyi olmaqla, həm də tez-tez müraciət olunan bir qaynaq olacaqdır və gələcəkdə bu sahədə çalışanlar üçün bir dayaq rolunu oynayacaqdır.

F.Y.Veysəlli

e-mail: [e-mail]

Bakı-London-Berlin-Zuq-Bakı, 2006-2010
I. ÜNSİYYƏTİN MODELİ

I.1. Ümumi qeydlər