F. I. Salomova 2014 yil O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi
Yüklə 0,6 Mb.
|
MA'RUZANING TEXNOLOGIK KARTASI
Hayotimiz davomida doimo quyosh nurlari ta'siri ostida bo‘lamiz. Ular organizmga har xil ta'sir qiladi, bu ularning to‘lqin uzunligiga bog‘liq. To‘lqin uzunligi qanchalik katta bo‘lsa, ular shunchalik ko‘zga ko‘rinmas bo‘ladi. Tibbiyot amaliyotida ko‘zga ko‘rinmas nurlaridan kasalliklarni davolash va oldini olish maqsadida keng foydalaniladi. Tovush to‘lqinlari muhitning mexanik tebranishi natijasida paydo bo‘ladi. Odamning eshituv apparati chastotasi 16 gsdan 16 kgsgacha boradigan tovush tebranishini sezadi. Tebranishlarning soni 16 kgsdan ko‘p bo‘lsa ultratovush to‘lqinlari deyiladi, tebranishlarning soni 16 kgsdan kam bo‘lsa infratovush to‘lqinlari deyiladi. Fizioterapiya amaliyotida tebranishlarning soni 600 – 900 kgs keladigan tovush to‘lqinlaridan foydalaniladi. Shu bilan bir qatorda bosimdan ham tibbiyot amaliyotida davolash maqsadida keng foydalaniladi. Tibbiyot amaliyotida kasalliklarni davolash va oldini olish maqsadida infraqizil, qizil (ko‘rinuvchi) va ultrabinafsha nurlari keng qo‘llaniladi. Yorug‘lik oqimida ularning to‘lqin uzunligi har xildir, ya'ni infraqizil nurlarniki 400 mkm – 760 nm, ko‘rinuvchi nurlarniki 760 nm – 400 nmgacha, ultrabinafsha nurlarniki 400 nm – 180 nmgacha. Yorug‘likning fiziologik ta'siri murakkab va xilma xildir. Ularning ta'siri asosida reflektor mexanizmlar yotadi. Yutilgan yorug‘lik energiyasining to‘qimalar bilan o‘zaro ta'sir qilishi natijasida yuzaga keladigan mahsulotlar terida joylashgan retseptorlarning ta'sirlanishiga sabab bo‘ladi, buning natijasida kelib chiqadigan impulslar markaziy nerv sistemasiga beradi. Terida morfologik o‘zgarishlar ro‘y beradi va biologik aktiv moddalar hosil bo‘ladi, masalan, oqsil parchalanishidan hosil bo‘ladigan mahsulotlar va h.z. Ular qon va limfa oqimiga tushib, organizmga ta'sir ko‘rsatadi. Nurlarning bir qismi teridan qaytariladi, bir qismi esa organizmga yutiladi va boshqa turdagi energiyaga – issiqlik hamda kimyoviy energiyaga aylanadi. To‘lqin uzunligi har xil bo‘lgan nurlarning odam organizmiga yutilish darajasini o‘rganish katta ahamiyatga ega, chunki faqat yutilgan energiya biologik ta'sir ko‘rsatadi. Ko‘rinadigan nurlarning to‘lqin uzunligi qancha kam bo‘lsa, bu nurlar teriga shuncha chuqur kirib boradi va aksincha. Infraqizil nur issiqlik hosil qilish xususiyatiga ega, shuning uchun uni issiqlik energiyasi ham deb ataladi. Ular organizmga ancha chuqur kirib boradi (4-5 sm). Teri retseptorlari issiqlik ta'siri natijasida tomirlarni reflektor yo‘l bilan kengayishiga va arterial qizarishiga sabab bo‘ladi. Shu sababdan infraqizil nurlari og‘riqni kamaytirish maqsadida qo‘llaniladi. Ta'sir etilayotgan sohada qon shaklli elementlarining ko‘payishi va oksidlanish jarayonlarining kuchayishi almashinuvning yaxshilanishiga hamda patologik mahsulotlarning tezroq so‘rilib ketishiga olib keladi. Nur bilan ta'sir to‘xtatilganda teridagi qizarish yo‘qoladi. Ko‘rinuvchi nurlar organizmga 1-2 smgacha ichkariga kirib, issiqlik va fotoelektrik ta'sir ko‘rsatadi. Ultrabinafsha nurlari boshqa nurlarga qaraganda faol ta'sir etadi. Ular organizmga ta'sir etganda issiqlik sezgisini keltirib chiqarmaydi va terining eng yuza qatlamida yutiladi, ya'ni 1 mmgacha ichkariga kirishi mumkin. Uning ko‘p qismi epidermisga yutiladi va kam qismigina terining so‘rg‘ichli qatlamiga va yuzadagi tomir chigallariga yetib boradi. Terida pigmentlarning bo‘lishi uning yutilishini ko‘paytiradi, teri kapillyarlarini kengaytiradi, terining rangini o‘zgartiradi. Ultrabinafsha nurlari fotoelektrik va fotokimyoviy ta'sir qilish xususiyatlariga egadir.Bunda organizm to‘qimalaridagi har xil atomlarga ta'sir etib, ularni qo‘zg‘atadi va u yerda kimyoviy modda almashinuvining kuchayishiga sabab bo‘ladi. Buning natijasida biologik aktiv moddalar hosil bo‘lib, qonga so‘riladi va organizmda javob reaksiyalarini yuzaga keltiradi. Shu bilan birga organizmga ta'sir etib, raxitga qarshilik ko‘rsatadigan maxsus modda – vitamin D hosil bo‘ladi. Shuning uchun ultrabinafsha nurlari raxit kasalligining oldini olinishda qo‘llaniladi. Ular bakteriotsid ta'sir qilish xususiyatiga ega, bunda nurlar jarohat yuzasidagi, shilliq pardadagi, shuningdek havodagi bakteriyalarga bevosita, to‘g‘ridan to‘g‘ri ta'sir ko‘rsatadi, ya'ni ularni o‘ldiradi. Organizmga infraqizil va ultrabinafsha nurlari bilan ta'sir etilganda terida qizarish yuzaga keladi. Ular bir-biridan quyidagilar bilan farq qiladi : A)infraqizil nurlanishda hosil bo‘ladigan qizarishga xos belgilar : -qizarish nur ta'sir etish vaqtida yuzaga keladi, ta'sir tugagach yo‘qoladi; -chegarasi aniq emas; -rangi toshmaga o‘xshash; -nurlanishdan so‘ng dog‘lar qolmaydi. B)ultrabinafsha nurlanishda hosil bo‘ladigan qizarishga xos belgilar : -qizarish 4-6 soatdan so‘ng paydo bo‘lib, o‘zining maksimal cho‘qqisiga 18-24 soatdan keyin chiqadi va terida 2-3 kun saqlanadi; -chegarasi aniq; -rangi yaqqol qizil; -nurlanishdan so‘ng terida dog‘lar qoladi (zagar). Nurlar tabiiy va sun'iy yorug‘lik manbalaridan olinadi. Tabiiy yorug‘lik manbai quyoshdir, sun'iy yorug‘lik manbalariga har xil apparatlar kiradi. Infraqizil nurlarini olish uchun Minin, Solyuks lampalari va yorug‘lik-issiqlik vannalaridan foydalaniladi. Ko‘rinuvchi nurlar qizuvchi lampa va kunduzgi lampalar orqali, ultrabinafsha nurlar simob-kvars trubkali lampalar yordamida olinadi. Infraqizil va ko‘rinvchi nurlarga ko‘rsatmalar : o‘tkir osti va surunkali yallig‘lanish jarayonlari (infiltratning so‘rilishini tezlatish maqsadida), og‘riqlarning bo‘lishi, jaroxatlar, yaralar (yara yuzasini quritish va mikroorganizmlarga noqulay sharoit yaartish maqsadida). Ultrabinafsha nurlarini umumiy usuli qo‘llaniladi : raxitda, madorsizlikda, asab sistemasining kasalliklarida. Mahalliy usuli : trofik yaralarda, nevralgiya, teri, bo‘g‘im va suyak sildan zararlanganda, zotiljam va h.z. Nurlatishga qarshi ko‘rsatmalar : havfli o‘smalar, kaxeksiya, qon ketish va unga moyillik, o‘pka silining aktiv shakli, nefrit, o‘tkir ekzema va h.z. Hozirgi vaqtda tibbiyot amaliyotida lazer nurlari keng qo‘llanilmoqda, shuningdek fizioterapiyada. Ular yuqorida ko‘rib chiqilgan nurlardan quyidagilar bilan farqlanadi : -monoxromatikligi bilan, ya'ni optik spektorda 1 to‘lqin uzunligi bo‘lgan diapozonda bo‘ladi; -kogerentligi bilan, ya'ni nurlanish elektromagnit tebranish chastotalari bilan mos tushadi va bir-birining ta'sirini kuchaytiradi; -nurlar parallel holatda tarqaladi, shuning hisobiga boshqa nurlarga qaraganda yorug‘likni juda kam miqdorda yo‘qotadi; -kichik bo‘lgan sohada katta quvvatli, yuqori bo‘lgan energiya hosil qiladi (jarrohlikda optik skalpel ravishda qo‘llaniladi); -nurlanish juda yaxshi fotosirovka qilinadi, ya'ni ta'sir etish sohasiga aniq boradi. Lazer nurlari to‘qimalarni termik jarohatlash, ya'ni kuyishga o‘xshash va mexanik effekt hosil qilib ta'sir ko‘rsatadi.Bu to‘qimalardagi bosimning oshishiga sabab bo‘lib, “to‘lqin zarbasi”ni hosil qiladi. Natijada endotoksinlar hosil bo‘ladi, to‘qimalarda ionizatsiya jarayonlari yuzaga keladi va elektromagnit maydoni to‘planadi. Shu bois katta quvvat hosil bo‘ladi, ular o‘smalarni parchalashda, to‘qimalarni kesishda, to‘r pardani yamashda keng qo‘llniladi. Fizioterapiyada past quvvatli lazer nurlari qo‘llaniladi. Bu nurlar fermentlarni faollashtiradi, epitelial va suyak to‘qimasi regeneratsiyasini, modda almashinuvini yaxshilaydi. Nurlar og‘riq qoldirish, kavernaning bitishi va ustini kapsula bilan qoplash, trofik yaralarning bitishini tezlashtirish, yallig‘lanishga qarshi ta'sir qilish va boshqa xususiyatlarga ega. Lazer nurlari optik, kvant generatorlari yordamida olinadi. Bu maqsadda fizioterapiyada LG-75, OKG-12, LT-1 (yagoda) apparatlari keng qo‘llaniladi. Aerozolterapiya – dori moddalarini ingalyasiya usuli yordamida organizmga yuborishdir. Fizika nuqtai nazaridan aerozollar 2 fazali sistemadir, ya'ni bir fazada gaz holatida, ikkinchi fazada dispers holatida bo‘ladi. Aerozollarning ta'sir darajasi yuborilayotgan zarralarning nafas yo‘liga qanchalik ichkariga kirishi bilan baholanadi, bu esa zarralarning dispersligiga yoki kattaligiga bog‘liqdir. Aerozollarning 5 ta disperslik darajasi farqlanadi : -yuqori disperslik -0,5 - 5 mkm -o‘rta disperslik -5 – 25 mkm -past disperslik-25 - 100 mkm -kichik tomchili -100 - 200 mkm -yirik tomchili-250 - 400 mkm Nafas sistemasining qaysi qismi zararlanganligiga qarab aerozollarning har xil disperslik darajasi qo‘llaniladi. Masalan : alveolalar zararlanganda yuqori disperslik, yirik bronxlar zararlanganda o‘rta disperslik, yuqori nafas yo‘llari zararlanganda kichik yoki yirik tomchili aerozollar qo‘llaniladi. Dori moddalari ingalyasiya usuli yordamida organizmga kirgiziladi, bunda to‘qimalar jarohatlanmaydi, nafas olish organi jarohatlangan yeriga dori moddalari o‘zgarmagan holda yetkaziladi. Nafas yo‘llariga aerozollar tushib neyroreflektor ta'sir etadi, shilliq qavatlari orqali so‘rilib, qonga tushadi va organizmga tarqaladi. Davolash ta'siri ularning farmakologik xususiyatlariga bog‘liqdir. Dori moddalari sifatida balg‘am haydovchi, desensibilizatsiya qiluvchi, bakteriotsid, bronxial o‘tkazuvchanlikni tiklovchi, qon tomirlarini kengaytiruvchilar qo‘llaniladi.Ingalyasiya yordamida har xil organizmda yaxshi so‘riluvchi o‘simlik moylari bilan ta'sir qilish mumkin, ya'ni shaftoli moyi, bodom, namatak, oplepixa, myata. Efkalit va boshqa moylar. Shu bilan bir qatorda baliq, mol, mineral yog‘lar ham qo‘llaniladi. Amaliyotda quyidagi ingalyasiya turlari qo‘llaniladi : -issiq nam ingalyasiya – boshqalarga nisbatan keng qo‘llaniladi, uning yordamida sulfanilamid, antibiotik va boshqa dori moddalari organizmga yuboriladi, shu bilan birga mineral suvlardan ham foydalaniladi; -yog‘li ingalyasiya - u asosan issiq nam ingalyasiyadan so‘ng, ya'ni 15- 30 minutdan keyin qo‘llaniladi; -namli ingalyasiya - bu usul yordamida organizmga fermentlar, anti- biotiklar, garmonlar va fetonsidlar yuboriladi; -parli ingalyasiya - bu usulda asosan yengil purlanadigan dori mod- dalari qo‘llaniladi : efkalit yog‘i, mentol va h.z -poroshoksimon - juda kam qo‘llaniladigan usul bo‘lib hisobla- ingalyasiya nadi, chunki uni qo‘llash uchun maxsus poroshok bo‘lishi kerak. Uning yordamida sulfanilamid, antibiotiklar, tomirlarni toraytiruvchi va allergiyaga qarshi poroshok holidagi dorilar qo‘llaniladi. Ingalyasion terapiya maxsus ingalyator apparatlar yordamida o‘tkaziladi. Ular dori moddalarini maqsadga muvofiq ravishda maydalab, qo‘llaniladigan kattaligiga yarasha havo yoki gaz (kislorod) yordamida bemorga beriladi. Purlatish mexanik yo‘li bo‘yicha, ya'ni pulvirizatorlar yordamida olib boriladi. Yuqori disperslik aerozollar ultra tovush pulvirizatorlari bilan beriladi. Aerozol zarralari elektr zaryadi bilan ham purlatilishi mumkin, bunday aerozollar elektr aerozollar deb ataladi. Elektr aerozollar dori moddalarining faolligini oshiradi, to‘qimaning elektr potensialini kuchaytiradi. Organizmga manfiy zaryadlangan aerozollarning ta'siri yaqqoldir. Ularning ta'sirida hilpillovchi epiteliyaning faolligi oshadi, o‘pkaning maksimal ventilyasiyasi kuchayadi, o‘pkaning tiriklik sig‘imi oshadi, bundan tashqari ular gipotenziv va desensibilyasiyalovchi ta'sir ham etadi. Davolash amaliyotida aerozolterapiya o‘tkazishda haroratning roli kattadir. Berilish harorati asosan 37,5 – 38,0 gradus bo‘lishi kerak, chunki bu harorat organizmning ichki muhitiga mos tushadi. Aerozolterapiya guruhli va yakka tartibda o‘tkazilishi mumkin. Guruhli tartibli o‘tkazilishda bir xil tashxisli bemorlar maxsus xonaga yig‘iladi va dori moddalari tumanga o‘xshash ravishda xonaga purlantiriladi. Yakka tartibdagi usulda aerozollar bemorning nafas olish yo‘llari orqali uzatiladi. Bemorlarning faol va chuqur nafas olishi aerozollarning chuqurroq kirishi va bir xil ravishda nafas yo‘llarida tarqalishi uchun imkon yaratadi. Muolajani o‘tkazish uchun quyidagi apparatlardan foydalaniladi : -partotiv - IP-2, AI-1, PAI-1, PAI-2, Aerozol-P-1 -statsionar - Aerozol –U-1, Aerozol-K-1, UI-1 Ultra tovushli purlatkich TUR apparati, elektr zaryadlar olish uchun GEI-1 apparati, guruhli usulni o‘tkazish uchun GEK-1 apparati, shu bilan bir qatorda yakka tartibda foydalanish uchun IKM-M Snipxaller balonchigidan foydalanish mumkin. Aerozolterapiya asosan nafas yo‘li kasalliklarida, gipertoniya kasalligida, kuyish holatlarida, trofik yaralarni davolashda keng qo‘llaniladi, lekin burun bo‘shlig‘idagi poliplarda, ozena (sassiq tumov) kasalligining III-IV darajasida qo‘llash mumkin emas. Bemorlarni davolash aerozolterapiya bilan bir qatorda aeroiono va gidroaeroionoterapiyadan ham keng foydalaniladi. Aeroionlar atmosfera havosidagi zarrachalar bo‘lib, o‘zida musbat va manfiy zaryadni saqlaydi. Tabiiy holatlarda aeroionlar quyosh radiatsiyasi, koinot nurlari va boshqa omillaridan hosil bo‘ladi. Davolash maqsadida asosan manfiy zaryadlangan aeroionlar qo‘llaniladi. Bu aeroionlar ta'sirida oksidlanish-tiklanish jarayonlari faollashadi, modda almashinuv jarayonlari kuchayadi, tashqi nafas olish yaxshilanadi, reporatsiya jarayonlari faollashadi, gipotenziv ta'sir qilish xususiyatiga ega. Davolash amaliyotida aeroionlar bilan bir qatorda gidroaeroionlar ham qo‘llaniladi. Gidroaeroionlar suvning parchalanishidan yoki parlatilishidan hosil bo‘ladi. Tabiiy holatlarda gidroaeroionlar tog‘ daryolari oldida, sharshara atrofida, fantanlar oldida va suvning yuqoriga otilishidan hosil bo‘ladi. Sun'iy holatlarda gidroaeroionlar gidroaeroionizatorlar yordamida olinadi. Organizmga ta'siri aeroionlarnikiga o‘xshash. Bu davolash usullarini qo‘llash uchun quyidagi apparatlardan foydalaniladi: -Serpuxov-1, AF-3, GAI-4, GAI-Ch-6 va h.z. Ko‘rsatmalar : nafas olish organlarining kasalliklari, gipertoniya kasalligi, oshqozon va o‘nikki barmoq ichak yara kasalligi, nevrozlar, stomatit, migren, astenonevratik sindromi va h.z. Davolash amaliyotida boshqa fizioterapevtik muolajalar bilan bir qatorda ultratovush bilan davolash ham keng qo‘llaniladi. Ultra tovushlar fizik muhitda mexanik tebranishlar hosil bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Fizioterapiya amaliyotida ultra tovushlar 800-900 kilogers chastotasi ko‘rinishida qo‘llaniladi. Tibbiy davolash amaliyotida esa 800-3000 kg ravishda qo‘llanilishi mumkin. Davolash jarayonida ultra tovushlarning organizm ichiga kirishi ularning chastotalariga bog‘liqdir. Qo‘llanilayotgan tebranish chastotasi qanchalik katta bo‘lsa, u shuncha to‘qima ichiga kam kiradi. Masalan: chastotasi 1600-2600 kg bo‘lgan ultra tovush faqatgina 1 sm chuqurlikka kiradi, chastotasi 800-900 kg bo‘lgan ultra tovush 4-5 sm ichkariga kiradi. Ultra tovushlarning ta'siri asosida mexanik va issiqlik omillari hamda shular tufayli organizmda kelib chiqadigan fizik-kimyoviy o‘zgarishlar yotadi. Mexanik ta'siri asosan chaqiralayotgan mikrovibratsiya bilan tushuntiriladi, bu esa to‘qimalarda mikromassaj holatini hosil qiladi. Buning natijasida to‘qimalarning funksional holati o‘zgaradi, membranalarning o‘tkazuvchanligi oshadi, diffuziya va osmos jarayonlari kuchayadi, to‘qimalardagi har xil tuzilmalarning bir-biriga bog‘liqligi oshadi. Issiqlik ta'siri ultra tovushning bir tomondan mexanik energiyasining issiqlikka aylanishi bilan, ikkinchi tomondan biokimyoviy jarayonlarning oshishi bilan tushuntiriladi. To‘qimalarda haroratning ortishi qon va limfa tomirlarining kengayishiga olib keladi, mikrotsirkulyasiya oshadi, modda almashinuvi jarayonlari yaxshilanadi. Fizik-kimyoviy ta'siri to‘qimalarning molekulyar kompleksining qayta qurilishi bilan tushuntiriladi. Bunda bir qator fermentlarning faolligi ortadi, oksidlanish-tiklanish jarayonlari yaxshilanadi, to‘qimalarda biologik aktiv moddalar (geparin, gistamin, serotonin va h.z) hosil bo‘ladi. Ultratovushlarning fiziologik ta'siri mahalliy va umumiy reaksiya-lardan, gumoral va neyroreflektor ta'sirlaridan kelib chiqadi. Natijada og‘riq qoldiruvchi, spazmalitik, yallig‘lanishga qarshi ta'sirlar yuzaga keladi. Shuningdek reperativ va regenerativ jarayonlar, nerv-mushak apparatining qo‘zg‘alish darajasi ortadi, nerv bo‘yicha impulslarning o‘tishi yaxshilanadi. Ultra tovush bilan davolash muolajasi quyidagi apparatlar yordamida o‘tkaziladi -partotiv - UTP-1, LOR-1, LOR-2, LOR-3, UZT-101, UZT-102, UZT-103 -statsionar - UTS-1, UTS-1M. Muolajani qo‘llashda quyidagi usullardan foydalaniladi : -labil yoki kontakt usuli; -stabil usuli; Ultra tovush tarqalib ketmasligi uchun muolajani har doim maz yoki vazelin bilan o‘tkazilishi shart. Bu usul yordamida organizmga dori moddalari kirgizilishi mumkin, bu usul fonoforez yoki ultrafonoforez deb ataladi. Masalan : butadion, gidrokartizon, dolgit va boshqa dorili mazlar. Bu muolaja davolash amaliyotida juda keng qo‘llaniladi, ayniqsa hozirda keng tarqalgan bo‘g‘im kasalliklarida. Ko‘rsatmalar : tayanch-harakat apparati kasalliklari (artrit, poliartrit, podagra, osteoxondroz), nerv sistemasining kasalliklari va jarohatlari, LOR kasalliklari (tonzilit, vazamator renit), ko‘z kasalliklari (kon'yuktivit, keratit), ginekologik va urologik kasalliklari (salpingoofarit, prostatit), nafas olish organlari kasalliklari (bronxial astma, bronxit), stomatologik kasalliklar va h.z. Lekin shu bilan bir qatorda tromboflebit, kaxeksiya, gipotoniya, qon ketishga moyillik holatlarida muolajani qo‘llash mumkin emas. Magnitoterapiya Organizmga past chastotali o‘zgaruvchan magnit maydoni va doimiy magnit maydoni ta'siriga asoslangan fizioterapevtik usul magnitoterapiya deb ataladi. Magnit maydoni – uning yordamida harakatlanuvchi elektr zaryadlar yoki toklarning o‘zaro ta'siri va bog‘lanishi orqali amalga oshadi. Magnit maydoni tabiiy va sun'iy bo‘ladi. Tabiiy magnit maydonlar tashqi va ichki, sun'iy magnit maydonlar esa kuchaytirilgan va kuchsizlantirilganga bo‘linadi. Tabiiy magnit maydon odamzot mavjudligini ta'minlaydi. Biz doimiy magnit maydonida yashaymiz – gemamagnitli, hamda odam organizmi faqat musbat yo‘nalishdagi shimoldan janubga oquvchi magnit oqim ta'siriga javob beradi. Sun'iy magnit maydon tokli g‘altak cho‘lg‘amlari atrofida paydo bo‘ladi. Magnit maydonining eng ko‘p zichligi qutblar atrofida bo‘ladi (metallar qutblar atrofiga tortiladi). Magnit maydon kuch chiziqlari yo‘nalishi bo‘yicha doimiy va o‘zgaruvchan, uzluksiz va impulsli tartibda har xil chastotadagi, shakldagi va uzunlikdagi impulslar generatsiya qilishi mumkin. Magnitlanish xususiyatiga ega bo‘lgan moddalar paramagnitli va diamagnitli moddalar deb ataladi. Paramagnit moddalar tashqi magnit maydonda u bilan bir yo‘nalishdagi magnit xususiyatlariga ega bo‘ladi. Bular asosan alyuminiy, kalsiy, kislorod va h.z. Diamagnit moddalar tashqi magnit maydonida ma'lum xossalarga ega bo‘lmaydiyu, lekin tashqi magnit maydon bilan ta'sir qilmaydi va umumiy magnit maydon hosil qilmaydi. Bularga asosan oqsillar va tarkibida oltingugurt bor organik moddalar kiradi. Ferramagnit moddalar paramagnit moddalarga kiradi. Lekin ko‘proq magnitlanish xususiyatiga davo maydondan chiqqanda bu xussiyat kuchayadi. Bu temir, kobaltdir. Odam to‘qimalari diamagnit moddalariga kiradi. Odam to‘qimalarining magnit o‘tkazish xususiyati 1 ga teng. Doimiy magnit maydonining ta'sir mexanizmi. Klinik va sinov kuzatishlar bilan shu narsa aniqlandiki, doimiy magnit maydon ta'siri ostida bioto‘qimalarda murakkab fizik-kimyoviy jarayonlar yuz beradi. Qator fizik-kimyoviy jarayonlar ichida magnit maydon ta'siri mexanizmida EYuKni yo‘naltirish, hamda magnit maydon qator kimyoviy, fizik-osmatik jarayonlar biologik sistemalarda xujayra darajasida ta'sir etadi. Magnit maydon o‘tkazuvchanlik sistemsida ta'sir qiladi, chunki magnit maydon ta'sirida orientatsion hodisalar ro‘y beradi yoki magnit maydonida ionlar, dipollar ma'lum qutbga tortilishadi. Orientatsion hodisalarning hosil bo‘lishi ph o‘zgarishiga, membrana orqali kaliy, natriy ionlari o‘tishiga, ATF sinteziga olib keladi. Doimiy magnit maydon bo‘sh radikal bog‘lanishlarni faollashtiradi, jumladan, oksidlanish-qaytarilish hodisa-larini faollashtiradi. Doimiy magnit maydon quvvati va atomlar quvvati, hamda organizm to‘qimalari molekulalari orsidagi rezonansni ko‘paytiradi (rezonans qo‘shiladi va ko‘payadi). Doimiy magnit maydon moddalarda quvvatning taqsimlanishiga yangi ma'lumot beradi, bu esa o‘z navbatida DNK tarkibiga kiruvchi nukleotidlar quvvati darajasining o‘zgarishiga olib keladi. O‘zgaruvchan magnit maydonining ta'sir mexanizmi. O‘zgaruvchan magnit maydonining ta'siri doimiy magnit maydonining ta'siri bilan o‘xshash-dir, ammo hujayraning elektrik aktiv elementlarini tashqi maydonga nisbatan doimiy yo‘naltirish o‘rniga, tokning g‘altakning har bir yo‘nlishi bo‘yicha yo‘naltirish o‘zgarib turadi va uning atrofidagi maydonga nisbatan ham. O‘zgaruvchan magnit maydoni quyidagi chastotada, ya'ni 1,10,100,1000 Gsda ta'sir ko‘rsatadi. O‘zgaruvchan magnit maydoni eng katta ta'sirini 10 Gs chastotada ko‘rsatadi. Magnit maydoni maxsus va nomaxsus ta'siriga ega. Nomaxsus ta'siriga sedativ, analgetik, o‘rtacha gipotenziv ta'sir kiradi. Maxsus ta'siri faqat magnit maydoniga xosdir. Bunga mikrotsirkulyasiyani tezlashtirish, degidratatsiya, osmotik va metabolik hodisalarga ta'sir ko‘rsatish kiradi. Magnit maydonining maxsus va nomaxsus ta'siri uning ekspozitsiyasi va intensivligiga bog‘liq. Magnit maydon ko‘proq markaziy nerv sistemasi, ayniqsa, gipotalyamus, miya qobig‘i, so‘ngra retikulyar formasiyaga ta'sir etadi. Doimiy magnit maydoni MNSning tormozlanishiga ta'sir etib, shartli reflekslarning hosil bo‘lishini sekinlashtiradi. O‘zgaruvchan magnit maydoni MNSga aksincha ta'sir ko‘rsatadi, ya'ni simpatik hodisalarni kuchaytiradi. Magnit maydoni periferik nerv sistemasiga o‘rtacha sekinlashtiruvchi ta'sir etib, nerv oziqlanishini yaxshilaydi. Doimiy va o‘zgaruvchan magnit maydonlari endokrin sistemasi faoliyatini yaxshilaydi, ya'ni gipofizda tegishli gormonlarning ishlab chiqilishini kuchaytiradi. Ayniqsa bu ta'sir kompensator va adaptatsion faoliyati pasaygan organizmlarga foyda beradi. Magnit maydonining ta'siri kasal odam-larga sog‘lomlarga nisbatan, qarilarga nisbatan yoshlarga, ayollarga nisbatan erkaklarga kuchliroqdir. Magnit maydonlar immunologik reaktivlikning o‘zgarishida muhim rol o‘ynaydi. Immunologik sistemaga gipotalyamus, gipofiz, limfa to‘qimalari orqali ta'sir qiladi. Bu ta'sir tufayli gormonlar ishlab chiqarish ko‘payadi, leykotsitlarning fagotsitar aktivligi oshadi, lizotsim darajasi normallashadi, limfotsitlarning antitela ishlab chiqarish vazifasi yaxshilanadi. Shu bilan magnit maydonning reparatsiya va regeneratsiyaga ta'siri tushuntiriladi. Yallig‘lanishga qarshi ta'siri ko‘proq qon ivishi va suyulishi sistemalarining o‘zgarishi bilan tushuntiriladi, mikrotsirkulyasiya yaxshilanadi, degidratatsiya kuchayadi va nihoyat himoyalnish qobiliyati oshadi. Og‘riqni qoldirish qobiliyati magnit maydonining yallig‘lanishga qarshi ta'siri bilan bog‘liq. Arterial qon bosimini tushuradi, pulsni siyraklashtiradi, yurakning qon aylanishini yaxshilab, miokard qisqarishini kuchaytiradi. Qonda va siydikda 17-KSlarni kamaytiradi. O‘rtacha kattalikdagi qon tomirni kengaytirib, tonusi baland bo‘lgan qon tomirini bo‘shashtiradi. Magnit maydoni qichishishni bosadi. Og‘ir ishlarga chidamlilikni oshiradi. Mikrotomirlarda kolloid-osmatik bosimni normallashtiradi bu esa shishning qaytishiga, kislorodni to‘qimalarga tashilishiga va ishlatilishining yaxshilanishiga olib keladi. Magnit maydoni terapevtik dozalarda qon elementlariga ta'sir ko‘r-satmaydi. U tashqi nafas jarayonini yaxshilaydi, balg‘am miqdorini kamaytirib, kavernalar bitishini tezlashtiradi (sil kasalligida). Magnitlashtirilgan suvni bir kunda 1 litrgacha ichish mumkin. Diurez reabsorbsiya pasayishi hisobiga ko‘payadi, o‘t pufagidagi va buyrakdagi toshlar yemiriladi. Qon magnitlanganida desensibilizatsiya kuchaygani kuzatiladi. Magnit maydoni radiatsiyadan himoya qilishda qo‘llniladi. Hozirda magnitlangan dorilar rakka qarshi keng qo‘llanilmoqda. Magnitoterapiyani fono, elektroforez, UVCh bilan qo‘llash mumkin, lekin ketma-ketlikka rioya qilish kerak, ya'ni avval magnitoterapiya, keyin boshqa muolajalar qilinadi. Ko‘rsatmalar: kasalliklarning I – II darajalari, surunkali arterial va venoz yetishmovchiligi, posttromboflebetik sindrom, trofik yaralar, ateroskleroz, yurakning ishemik kasalligi, gipertoniya, o‘pka sili, bronxial astmaning og‘ir bo‘lmagan darajasi, tayanch-harakat organlarining revmatoid va revmatik kasalliklari, suyak bitishining sekin kechishi, oshqozon va o‘n ikki barmoq ichagining yallig‘lanishi, allergik dermatozlar, bosh miyaning va periferik nerv sistemasining tomir kasalliklari, polinevritlar, ayollar jinsiy organlarining kasalliklari. Magnitoterpiya uchun “Polyus-1” apparatidan foydalaniladi. Baroterapiya usuli yordamida barometrik bosimning 1 atmosferadan past bo‘lgan manfiy bosimi va 1 atmosferagacha bo‘lgan bosimlar bilan davolash jarayonida qo‘llaniladi. Baroterapiya mahalliy va umumiy usullarda o‘tkaziladi.Mahalliy yoki segmentar baroterapiya – bu manfiy (1 atmosferadan past) barometrik bosim bilan maxsus kameralar orqali tananing katta qismlariga (oyoq, qo‘l, qorin va h.z) davolash maqsadida ta'sir etishdir. Uning ta'sir mexanizmi qon va to‘qima sistemalarida hosil bo‘ladigan barometrik bosim farqiga asoslangan.Buning natijasida to‘qimalarning kislorod bilan ta'minlanishi kuchayadi, hujayra membranalarining o‘tkazuvchanligi yaxshilanadi, ATF biosintezi oshadi, hujayralararo suyuqlikning harakatlanishi, qon va limfa aylanishining tezlashishi, tinch holatda kapillyar va arteriolalarning kengayishi kuzatiladi.Shuningdek qon tomirlarda qon aylanishaga periferik qarshilik kamayadi, qon tomirlarning hajmi oshadi, transkapillyar diffuz almashinuvining maydoni kattalashadi. Bunday mahalliy o‘zgarishlar turli organ va sistemalarning funksiyasini boshqaruvchi mexanizmlariga ham ta'sir qiladi. Segmentar baroterapiyani o‘tkazishda Kravchenko barokamerasidan foydalaniladi. Barokamera qo‘l va oyoq atrofida vakuum (past) yoki kompression (baland) bosim yaratish barcha zaruriy moslamalar bilan ta'minlangan. Baroterapiya muolajasi zararlangan tana qismi atrofida sun'iy o‘zgaruvchan havo bosimi hosil qilishga va hosil bo‘lgan bosim kuchini har muolajada asta-sekin oshirib borishga asoslangan. Baroterapiya qo‘llanilayotganda bemorning umumiy ahvoli hisobga olinadi, tana qismlari uchun zarur harorat rejimi tanlanadi (30-45 gradus) teri to‘qimasining rangi o‘zgarishi kuzatib boriladi. Teri to‘qimasining qizarishi muolajaning effektivligini bildiradi. Terining ko‘karishi, oqarishi, tomirlar shishishi dekompressiyasini (manfiy bosim) pasaytirishga yoki kompressiyasini (musbat bosim) qo‘llashga imkon beradi. Muolaja vaqtida bemor issiqlikni, oyoq yoki qo‘l hajmining o‘zgarishini, taranglashishni, yengil sanchiqni sezadi. Agarda oyoq yoki qo‘lda og‘riq bo‘lsa, uvushishni xis qilsa bu dekompressiyani pasaytirishga yoki kompressiyani qo‘llashga imkon beradi. Umumiy baroterapiya – bu maxsus kamera yordamida davolash uchun barometrik bosim (1 atmosfera) qo‘llaniladi. Umumiy baroterapiya usuli – giperbarik oksigenatsiya gipoksiya holatlarida juda foydalidir, u nafas olinganda kislorodning parsial bosimi ko‘tarilishiga asoslangan. Giperborik oksigenatsiya usuli asosida suyuq holatlarda gazlarning erishi yotadi, shuning uchun qonning suyuq qismida erigan gaz miqdori bosimga va haroratga to‘g‘ri proporsionaldir. Ko‘rsatmalar : qon tomirlarining obliterik endoarteriti, qon tomirlarida venoz qonning turib qolish holatlari, gipertoniya kasalligi, qon tomirlardagi yetishmaslik kasalliklari, ginekologik kasalliklar, nafas olish organlarining kasalliklari, har xil bo‘lgan anaerob va jarrohlik infeksiyalaridan hosil bo‘lgan holatlar, yurak, nafas, jigar, buyrak yetishmasligi holatlari, botulizm va h.z. Qarshi ko‘rsatmalar : epilepsiya, o‘pkadagi absess va kavernalar, limfadenit, tomirlar atoniyasi, yevstaxiev truba va kanallari o‘tkazuvchanli-gining buzilishi, surunkali tromboflebit, qon tomirlarining varikoz kengayishi,qon tomirlar obleterik kasalliklarining kechiktirilgan darajalari va u yerda namli gangrenaning bo‘lishi, qon dimlanishlari (venoz dimlanishi). Massaj deganda maxsus usullar bilan organizm to‘qimalariga mexanik ravishda ta'sir qilish tushuniladi. Massajning bir necha turlari bor : -shifobaxsh massaj, bu asosan har xil kasalliklarda keng qo‘lla-niladi; -gigienik massaj, organizmni sog‘lomlashtirish va kasalliklarning oldini olish uchun foydalaniladi, unga teri funksiyasini yaxshilovchi kosmetika massaji ham taalluqlidir; -sport massaji, organizmning funksional imkoniyatlarini oshirish va sportchida charchash alomatlarini yo‘qotish maqsadida foydalaniladi. Massaj davomida to‘qimalarga ta'sir etib, butun tanada joylashgan mexanoretseptorlar qo‘zg‘atiladi. Teri retseptorlarini ta'sirlantirishning turli uslublari mavjud, terining har bir kvadrat santimetrida o‘rtacha 200 tagacha mexanik retseptorlar to‘g‘ri keladi. Oyoqning tagida ularning soni undan ham ko‘p. Massaj jaryonidagi impulslar teri, ichki va harakat organlaridan orqa va bosh miyaning har xil bo‘limlariga xususan, katta yarim sharlarga, o‘tkazuvchi nerv tolalari tizimining yuqoriga ko‘tariluvchi yoki sezuvchi afferent o‘tkazish yo‘llari orqali ta'sir ko‘rsatib, taalluqli a'zo va sistemalarda javob harakatlarini qo‘zg‘atadi va kuchaytiradi. Massaj usullari ta'sirida – hujayralarda joylashgan mexanoretseptorlar (mexanik ta'sirlarni sezuvchi nervlarning uchki qismi) qo‘zg‘alishi natijasida paydo bo‘lgan mexanik energiya, maxsus nerv tolalarini faol holatga olib keluvchi signallarga aylanib, nerv tolalari orqali nerv markazlariga axborot keltiradi.Mexanoretseptorlar terida joylashgan ekstraretseptorlar (organizmni o‘rab turgan tashqi muhitdagi ta'sirotlarni qabul qiluvchi), interoretseptorlar (ichki a'zolardagi – yurak, tomirlar, taloq va h.z. ta'sirotlarni qabul qiluvchi) va proprioretseptorlar mushaklar, paylar, bo‘g‘imlar, suyaklar va boshqa joylardan ta'sirotlarni qabul qiluvchi nerv tolalarining uchidan iboratdir. Massajning mexanik ta'siroti natijasida, teri to‘qimalarida issiqlikning hosil bo‘lishi oqibatida issiqlik retseptor sistemasi qo‘zg‘aladi. Bu qo‘zg‘alish uzunchoq miyada joylashgan markazlarga o‘tkazilib, qon tomirlarini toraytiruvchi – simpatik, qon tomirlarini kengaytiruvchi – parasimpatik nervlarga o‘tib, so‘ng qon tomirlar kovagini reflektor o‘zgartiradi. Massajning to‘qimalarga bevo-sita mexanik ta'siri natijasida terida biologik aktiv moddalar hosil bo‘ladi va organizmga ta'sir etadi, ya'ni organizmning himoya va moslashish kuchlarini oshiradi, mushaklarning faoliyatini kuchaytiradi va qo‘zg‘alish tezligining oshishiga sabab bo‘ladi, kapillyarlar soni oshadi bu o‘z navbatida hujayra va to‘qimalarning qon bilan ta'minlanishini yaxshilaydi, modda almashinuvi kuchayadi va to‘qimalarning ish faoliyati oshadi. Massaj-ning chuqur ta'siri natijasida mushaklarning qo‘zg‘alishi mushaklardagi energiya beradigan moddalarning parchalanishiga olib keladi, shu bilan bir qatorda mushak tolalari qisqarib, xujayralarda o‘zgarishlar paydo qiladi. Ayniqsa atrofiyaga uchragan mushaklar hajmini sezilarli darajada kattalashtirib, ish faoliyatini oshiradi, u yerda qon va limfa oqimining kuchayishiga olib keladi. Massajning ta'sir mexanizmi asosida, markaziy nerv sistemasining oliy bo‘limlari tomonidan boshqariladigan, murakkab, o‘zaro bog‘langan reflektor neyrogumoral va neyroendokrin jarayonlari yotadi. Massajning bevosita mexanik ta'siri natijasida to‘qimalarda hosil bo‘ladigan mahalliy reaksiyalar mustaqil bo‘lmay, organizmning keng tarqalgan reflektor reaksiyasi ifodasidir. Keltirilgan jarayonlar tufayli, organizmning himoya va moslashish mexanizmlari safarbar etilib, faoliyatlar normallashadi. Turli xil kasalliklarda qo‘llaniladigan massajning samarali ta'siri ushbu holat bilan ifodalanadi. Massaj amaliyotida asosan uch xil usul ishlatiladi : qo‘l, apparat, aralash va ayrim hollarda oyoq yordamida bajariladigan usuli qo‘llaniladi. Hozirgi vaqtda boshqa usullarga qaraganda qo‘l bilan massaj qilish usuli keng qo‘llaniladi, chunki qo‘l yordamida a'zo va to‘qimalarga berilayotgan ta'sirotni o‘zgartirib turish mumkin. Qo‘l bilan massaj qilinganda quyidagi asosiy usullardan foydalaniladi : -silash; -siqib chiqarish (qon tomiridagi qonni haydash); -yumshatish (bo‘yin, orqa, qo‘l, qorin, sonning oldingi yuzasi, dumba mushagi, boldir); -surtish (bo‘g‘imlar, umurtqa pog‘anasi va h.z); -tebratish. Qo‘l bilan massaj qilinganda har doim qo‘l harakati limfa oqimi bo‘yicha bo‘lib, yaqin yotgan limfa tuguni tomon bo‘lishi kerak. Massaj doim silash bilan boshlanib, silash bilan tugatiladi, shuningdek har bir usuldan so‘ng silash o‘tkaziladi. Qo‘llar yordamida quyidagi massajlar amalga oshiriladi : klassik, segmentar-reflektor va nuqtali. Klassik massajda odam tanasi bir necha qismlarga bo‘linib o‘tkazildi, masalan : qo‘l, oyoq, qorin va h.z. Har bir tana qismining yuzasi birliklarda belgilanadi, shunga qarab massaj qilish vaqti belgilanadi (1 birlik 10 minut). Segmentar-reflektor massajda ta'sir umurtqa pog‘onasining ma'lum segmentlariga ko‘rsatiladi, masalan: yoqa sohasi, bo‘yin-ensa sohasi, yuqori ko‘krak sohasi va x.z. Bunda ichki organlarning nerv sistemasi tomonidan innervatsiyasiga bog‘liq holda amalga oshiriladi. Nuqtali massajda odam tanasidagi ma'lum nuqtalar massaj qilinadi, ya'ni biologik aktiv nuqtalar. Bunda massaj ko‘rsatkich barmoq yoki uchinchi barmoq bilan o‘tkaziladi. Apparat bilan massaj qilishda har xil apparatlardan foydalaniladi va ularning quyidagilari ma'lum : -gidromassaj; -vibriomassaj; -pnevmomassaj; -baromassaj. Ular bilan bir qatorda vakuum massaj ham qo‘llaniladi. Bu massaj asosan o‘pka, nafas yo‘llari, osteoxondrozda keng qo‘llaniladi. Tananing tuzilishiga va teri yog‘ qatlamining rivojlanishiga qarab yoki unga bog‘liq holda vakuum massaj tibbiy bankalar yoki 500 ml hajmgacha bo‘lgan bankalar yordamida o‘tkaziladi. Bunda bemor kushetkaga shunday yotishi kerakki, uning orqasi tekis bo‘lishi lozim. Shundan so‘ng orqa maz bilan suritiladi va banka orqaga vakuum hosil qilgan holda qo‘yiladi. Vakuum massaj o‘tkazilganda quyidgilarga amal qilinishi kerak, ya'ni banka aylanma holda sekin harakat qildiriladi yoki ilon izi holida harakat qildiriladi, masalan: zotiljamda, bronxial astmada, bronxitda va h.z. Osteoxondrozda bankalar paravertebral soha bo‘yicha to‘g‘ri chiziqli harakat qildiriladi. Massaj tibbiyot amaliyotida juda keng qo‘llaniladi : yurak-qon tomir kasalliklarida (gipertoniya kasalligida, gipotoniya, arteroskleroz va h.z), nerv sistemasi kasalliklarida (nevroz, osteonevratik sindromi, nevrit, nevralgiya, parez, paralich, radikulit va h.z.), tayanch-harakat apparati kasalliklarida (artrit, artroz, poliartrit, osteoxondroz, ankiloz va h.z), hazm organlari kasalliklarida (gastrit, kolit, enterit, oshqozon va 12 barmoq ichak yarasi, xoletsistit va h.z.), nafas olish organlari kasalliklarida (zotiljam, bronxit, bronxial astma, o‘pka emfizemasi va h.z.) va boshqa kasalliklarda qo‘llaniladi. Shu bilan bir qatorda massajni qo‘llashga qarshi ko‘rsatmalar mavjud, jumladan, piodermiya, qon ketishga moillik, teri butunligining buzilishi, tromboflebit, kasalliklarning dekompensasiya bosqichlari, onkologik kasalliklar, surunkali yiringli jarayonlar va h.z. Xulosa Ma'ruzada bemorlarni davolash jarayonida qo‘llaniladigan fizik omillarga xarakteristika berildi. Jumladan yorug‘lik nurlari, aerozollar, aeroion va gidroaeroionlar, ultratovush, magnit maydoni, bosim omillari o‘rganildi, ularni qo‘llashda ishlatiladigan usullar va apparatlar, ko‘rsatmalar va qarshi ko‘rsatmalar haqida fikr yuritildi. Shu bilan bir qatorda shifobaxsh massaj haqida tushuncha berilib, uning kasallikni davolash va oldini olishdagi ahamiyati haqida gapirildi. Tinglovchilar bilan o‘zaro aloqani o‘rnatish uchun savollar 1.Davolash maqsadida qo‘llaniladigan qaysi yorug‘lik nurini bilasiz? 2.Lazer nurlarining tibbiyot amaliyotida tutgan o‘rni qanday? 3.Aerozollarning disperslik darajasi va ularning ahamiyati qanday? 4.Qanday ingalyasiya turlarini bilasiz? 5.Ultratovush qanaqa ta'sir mexanizmiga ega? 6.Magnitoterapiyaning ta'siri qanday? 7.Baroterapiya nima va uning turlari? 8.Shifobaxsh massajning ta'sir mexanizmlari, turlari va qo‘llaniladigan asosiy usullari haqida nima bilasiz? Yüklə 0,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
| |||||||||||||||||