F. R. Xolboyev, D. A. Azimov, E. Sh. Shernazarov z o o g e o g r a f I y a
Chuchuk suv havzalarida hayvonlaming tarqalishi
Yüklə 5,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 1.3. Chuchuk suv havzalarida hayvonlaming tarqalishi
Chuchuk suv havzalarining umumiy maydoni 4 mln. km2 ni tash kil etib, ularga ko‘llar,. daryolar, ulaming irmoqlari va umuman, at mosfera yog‘inlari hisobiga shakllangan havzalar kiradi. Chuchuk suv havzalarining o‘rtacha chuqurligi 100 metrdan oshmaydi (Baykal ko‘li 1600 m, Tanganika ko‘li 1435 m chuqurlikka fega). Chuchuk suv havzalaridagi yashash muhitlari dengizlarga qaraganda juda e ‘zgamvchan bo‘lib, u havzaning qaysi mintaqada joylashganligiga va boshqa qator omillarga bog‘liq. Shu asosda chuchuk suv havza larining hayvonot dunyosi o‘zining qator xususiyatlari bilan dengiz faunasidan ajralib turadi. Mazkur havzalar o‘zaro tutashmaganligi, alohidalashganligi sa babli ulaming hayvonot dunyosi orasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqalar kuzatilmaydi. Chuchuk suv havzalarida ninatanlilar, boshoyoqli mol lyuskalar, qobiqlilar kabi turlar mutlaqo uchramaydi, nemertinalar, ko‘p qilli chuvalchanglar, g‘ovaktanlilar va bo‘shfiqichlilaming juda kam turlarigina tarqalgan. Amfibiyalar sinfining vakillari esa faqat ehuchuk suv havzalari uchun xos hayvonlardir. Chuchuk suv havzalarining faunasi dengiz faunasi asosida shakl langan ikkinchi yashash muhiti sanaladi va ayni vaqtda ham ayrim hayvon turlarining dengizlardan daryo va ko‘llarga ko‘chib o‘tish ja rayoni davom etmoqda. Bunday xususiyat ayniqsa, tropik mintaqada kuzatiladi. Chuchuk suv havzalari faunasining o‘ziga xosligini belgilovchi asosiy ekologik omillarga suvning kimyoviy tarkibi, harorat, suv oqimining mavjudligi yoki mavjud emasligi va boshqalar kiradi. Mazkur omillar hayvonot dunyosining tarqalishini belgilovchi asosiy ko‘rsatkichlardir. Bunday havzalarda suv oqimi turlicha bo‘lib, daryo va irmoqlarda tez oqsa, ko‘llarda deyarli oqim kuzatilmaydi. Hayvon lar suv oqimi tezligiga juda sezuvchan bo‘lishadi va shunga ko‘ra ular reofil (oquvchan suvlarda yashovchi) va limnofil (oqmaydigan suvlarda yashovchi) turlarga ajratiladi. Chuchuk suv hayvon-larini evribiontlarga kiritish mumkin. Ko‘lning u yoki bu turdagi organizmlar tomonidan egallanishi uning mahsuldorlik darajasini belgilaydi. Ko‘llar mahsuldorlik da rajasiga ko‘ra gidrobiologik klassifikatsiya qilinadi. Gidrobiologik klassifikatsiyalashga asosan evtrof, oligotrof va distrof ko‘l tiplari farq qilinadi. Evtrof ko‘llaming suvi azot va fosfor o‘g‘itlariga boy bo‘lib, bu ularga quyiladigan suv tarkibida minerallar va organik moddalar ko‘pligi bilan tushuntiriladi. Evtrof ко‘llarda plankton va bentos or- ganizmlaming tur soni ko‘p, populatsiya zichligi esa yuqori bo‘ladi. Organizmlarning ko‘pligi suvning chuqur qatlamida kislorodning ka mayishiga, suvning tiniqlik darajasi pasayishiga olib keladi va ay niqsa, suv oqimi to‘xtaganda bu holat yaqqol kuzatiladi. 0 ‘zbekiston hududida joylashgan ko‘pchilik ko‘llami evtrof ko‘llarga kiritish mumkin. Bunday ko‘llaming litoral mintaqasidagi fauna tarkibida tur soni ko‘p bo‘ladi. AQSHning Michigan shtatida joylashgan ko‘l tubi dagi lm 2 maydonda 4400 ta bentos organizmlar topilgan (mollyuska- lar, hasharotlaming lichinkalari, mshankalar, to‘garak chuvalchanglar va boshq.). 18 Oligotrof ko‘llar odatda, chuqur ko‘llar boiib, suvining rangi ko‘k yoki yashil bo‘ladi. Bu tipdagi ko‘llarda azot vafosfor minerallari kam, hayvonlaming zichligi past bo‘ladi. Mazkur ko‘l tipiga baland tog‘liklarda (Alp) joylashgan, suvining harorati past bo‘lgan ko‘llar kiradi. Distrof ко‘liar chuqur bo‘lmagan ко‘liar bo‘lib, ulaming qirg‘oqlari torf hosil qiluvchi o‘simliklar bilan qoplangan bo‘ladi. Mazkur ko‘llardagi suv tarkibida gumin moddasi ko‘p, suv rangi qo‘ng‘ir, kislorod kam, suv reaksiyasi kislotali, mahsuldorlik darajasi past va hayvonot dunyosi tarkibidagi turlar soni ham kam bo‘ladi. Bunday ko‘llarga Yevropaning shimolidagi o‘rmonlarda joylashgan ayrim ko‘llami misol qilish mumkin. Harorat rejimidagi tafovutlarga ko‘ra ko‘llar uch tipga bo‘linadi: tropik, mo‘tadil va qutb oldi oblastlarining ko‘llari. Tropik ko‘llarda suv harorati kuchsiz tebranishga ega bo‘lib, havzaning yuza va chuqur qatlamlarida harorat juda kam farq qiladi. Mazkur ko‘llaming faunasi tarkibida turlar ko‘p hamda ularda yashovchi ko‘pchiJik hayvon turlari stenoterm va issiqsevar bo‘ladi. Qutb oldi ko‘llarida suv harorati kuchsiz tebranishga ega bo‘lib, harorati doimo sovuq, yuqori qatlamda harorat 10° С dan yuqoriga ko‘tarilmaydi, qishda esa muz qatlami hosil boTadi. Faunasi tarkibida turlar soni juda kam, losossimon baliqlar esa nisbatan ko‘p uchraydi. Umurtqasizlar faunasi tarkibida ham turlar soni kam bo‘ladi. Mo‘tadil oblast ko‘llari o‘tkinchi xususiyat kasb etadi. Mazkur ko‘llarda harorat tebranishlari yil davomida juda o‘zgaruvchan bo‘lib, yozda suvning yuza qatlami uning chuqur qatlamiga qaraganda iliq bo‘lsa, qishda aksincha holat kuzatiladi. Bu xususiyat plankton or ganizmlar va boshqa hayvon turlarining hayot siklini o‘zgarishiga va mavsumiy almashinuviga sabab bo‘ladi. Odatda, ko‘llarda plankton organizmlarning tur tarkibi dengizlar- ga qaraganda ancha kam bo‘lib, bu yerda plankton organizmlardan bir hujayralilar, kolovratkalar, turli qisqichbaqasimonlar va turli-tu 19 man umurtqasizlaming lichinkalari uchraydi. Shu bilan birga, plank ton biomassasi bentos biomassasiga qaraganda ko‘p bo‘ladi. Qirg‘oq mintaqalarining faunasi tarkibi baliqlar, amfibiyalar, toshbaqalar, ilonlar va hasharotlardan tashkil topadi. Daryolar ko‘llardan farq qilib, ko‘p hollarda dengizlar bilan alo qada bo‘ladi va bunday vaziyat baliqlaming daryodan dengizga va aksincha yo‘nalishda migratsiya qilishiga olib kelgan. Daryolaming quyi oqimlaridagi qulay sharoitlar ba’zi dengiz hayvonlarini o‘ziga jalb etadi. Shimolda daryolarga tyulenlar, janubda esa akula va skat lar kirib kelishadi. Qora va Kaspiy dengizi uchun mahalliy tur sanal gan gidra polipi (Cordylophora lacustris) va ikki qopqoqli mollyuska (Dreissena polimorpha)ning ayni vaqtda mazkur dengizlardan daryo lar bo‘ylab tarqalishi davom etmoqda. Yüklə 5,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|