Falsafa asoslari

diniy qadriyatlar 
ham m uhim o‘rin tutadi 
va ular axloq, axloqiy qadriyatlar bilan uzviy bogliq. Diniy qad­
riyatlarning mavjudligi diniy ta’limotlarga asoslansa-da uning
311

---

rivojlanishi jamiyat hayotidagi ijtimoiy-iqtisodiy va m a’naviy-ax- 
loqiy taraqqiyoti bilan mustahkam bog‘langan. Ular xalqimizning 
turmush tarzi va jamiyat hayoti uchun muhim ahamiyat kasb 
etmoqda.
Mustaqillik yillarida buyuk bobokalonlarimizning ma’naviy 
merosini tadqiq etish, asarlarini nashr qilish, yubileylarini ni- 
shonlash mamlakatimizda odat tusiga kirib, millatimizning har 
tomonlama uyg‘onib, kamol topishiga keng imkoniyat yaratmoq- 
da. Xususan, islom falsafasi asarlarini, diniy ulamo va allomalar- 
ning merosini nashr qilish, o‘rganish, targ‘ib etish xalqimizni is- 
lomiy qadriyatlardan bahramand qilishga katta yo‘l ochdi.
Kasbiy odobning axloqiy madaniyat bilan uyg‘unligi. 
Kasb etikasi 
(odob-axloqi) — odamlarning kasbiy faoliyatidan kelib chiqadigan 
o‘zaro munosabatlarning axloqiy yig‘indisidir. Tarixda kasb odo- 
bining shakllanishi qadimga borib taqaladi. Ilk kasbiy-ma’naviy 
talablami qadimgi Misrda paydo bolgan «Pxatotep o‘gitlarida» 
uchratish mumkin. Ushbu pandnomada mehnat orqali boylik va 
yuqori mavqega erishish uchun o‘z vazifasini vijdonan bajarish 
lozimligi ta’kidlangan. Shuningdek, Qadimgi Yunonistonda pay­
do bolgan Gjppokrat qasami ham kasb odobi kodeksi zaruriyati, 
unga ehtiyoj avvaldan bolganligi, birinchi navbatda, u kasbiy 
faoliyatni axloqiy jihatdan izga solish, m a’lum qoidalar doirasida 
ish yuritish, turli murakkab holat va vaziyatlarda kasbiy-insoniy 
nuqtayi nazarlardan to‘g‘ri xatti-harakat qilish mezonlarini yara- 
tish, Shuningdek, kasblarning jamiyatdagi o‘rni, mavqei, salo- 
hiyatini mustahkamlash maqsadida paydo bolganidan dalolat 
beradi.
Sharqda ham kasb odobi masalalariga katta e’tibor qaratil­
gan. Husayn Voiz Koshiflyning «Futuvvatnomai Sultoniy» asari 
beshinchi bobining o‘n to‘rtinchi, o‘n beshinchi va o‘n oltinchi 
fasllari turli kasb egalari odobiga baglshlangan. Masalan, o‘n 
to‘rtinchi fasl «Kasb-ког va savdo-tijorat odobi haqida» deb nom- 
lanadi va umuman kasb egasi, ayni paytda, savdo-tijorat ahli odo­
bi qonun-qoidalarini bayon etadi. ««Bilgilkim, hamma kasblarga 
birday taalluqli qisqacha qoida-adablar mavjud, Shuningdek, har 
bir kasb uchun alohida odob ham bor. Agar barcha kasblar uchun
312

---

zaruriy odoblar xulosasi nechta, deb so‘rasalar, sakkizta deb ayt- 
gil: o‘z kasbini haromdan, shubhali mol-mablag‘dan pok saqlasin; 
rizq-ro‘zi zarurati uchungina kerakli kasb bilan shug‘ullansin, 
kasbni mol-dunyo to‘plashga sarflamasin; kasbni obro‘ olish, 
yaxshi nom chiqarishning sababi, deb bilsin; moli harom odam­
lar (amaldorlar, poraxo‘rlar, qaroqchilar, o‘g‘rilar, qimorbozlar, 
kazzob do‘kondorlar) bilan muomala qilmasin...»1.
Koshifiy sotuvchi odobi, xaridor odobi, xodimlar (xizmat- 
korlar) odobi, maddohlar odobi singari masalalarda ham xuddi 
shunday asosli fikrlar bildiradi. Sotishning sakkiz odobi, sotib 
olishning o‘n ikki odobi borligini bayon etadi. Sotish odobi haqida 
xaridorga muloyim gapirish, dag‘allik qilmaslik, olchovdan, ya’ni 
tarozidan urmaslik, xaridorni aldamaslik kabilarni aytib o ladi. 
Sotib olish odobida esa molni halol pulga sotib olish, qalbaki, 
soxta pul bermaslik, sotuvchiga qo‘pol gapirmaslikni ta’kidlab 
o‘tadi2. Kasbiy odobning barcha uchun birdek taalluqli hisoblan- 
magan, balki muayyan kasb-kor egalarigagina mansub bolgan 
ijtimoiy xulq-atvor qoidalari, me’yorlari mavjuddir. «Kasb odobi» 
atamasi «kishilar o‘rtasidagi kasb faoliyati bilan bogliq munosa- 
batlarga ma’rifiy tus beradigan xulq-atvor kodeksidir»3.
Kasb axloqi kasb odobiga nisbatan keng tushuncha. Chun­
ki kasb odobi kasb axloqi tarkibiga kirib unga shaxs xulq-atvori 
asos bolsa, kasb axloqi xulq-atvor bilan birgalikda, umuminsoniy 
axloqiy kasbiy me’yorlarga asoslanadi. Kasbiy axloq insonning 
kasbiy burchlari o‘z kasbiga bolgan munosabatini belgilaydigan 
axloqiy me’yorlar majmuyi bolib, u kishilarni u yoki bu kasbga 
mansubligiga qarab birlashtiradi.
Masalan, rahbarlikning axloqiy jihatlari borasida ta’kidlash 
joizki, bu boradagi kasb odobi qonun-qoidalari faqat kabinetlarda 
emas, balki, xalq bilan muloqot jarayonida shakllanadi. Rahbar 
xodimlar faoliyatidagi kamchilik sifatida 0 ‘zbekiston Prezidenti