Falsafa asoslari

Miqdor va sifatning bogliqligi qonuni. 
Olamning mavjudligi
— miqdor va sifat voqeligi tarzida ham namoyon boladi. Bu- 
ning mohiyati shundan iboratki, narsa va hodisalardagi sezilar- 
li bolmagan miqdoriy o‘zgarishlar asta-sekin to‘plana borib, 
taraqqiyotning ma’lum bir bosqichida me’yorni buzadi va sakrash 
yoli bilan tub sifat o‘zgarishlariga olib keladi.
116

---

Moddiy olamdagi xilma-xil narsa va hodisalar bir-biridan o‘z 
sifati bilan ajralib turadi. Sifat — narsalarning ichki va tashqi 
muayyanligi bolib, uning qator xossa, belgi, xususiyatlari birligini 
ifodalaydi. Sifat narsa qanday bolsa, uni shundayligicha ko‘rsatib 
beradi, jismning barcha tashqi xossalarini bogliqlikda namoyon 
qiladi.
Demak, sifat narsaning umumiyligini, yaxlitligini, uning nis- 
biy barqarorligini, bir-biriga o‘xshashligi yoki o‘xshamasligini 
ifodalaydi. U keng ma’noda narsalarning turli-tuman xossalari 
yig‘indisidir. Lekin sifat va xossa aynan bir xil ma’nodagi tu ­
shunchalar emas. Sifatning o‘zgarishi, muqarrar sur’atda, xossa- 
ning o‘zgarishiga olib keladi. Biroq xossaning o‘zgarishi har doim 
sifatning o‘zgarishiga ta’sir etavermaydi, ayrim xossalar narsalar­
ning sifatiga ta’sir etmasdan yo‘q bolib ketishi mumkin. Sifat 
predmetning doimiyligini, nisbiy barqarorligini ifoda etadi.
Narsalar sifat muayyanligidan tashqari, bir-biridan miqdoriy 
tomonlari bilan ham farq qiladi. Miqdor predmetning hajmi, 
olchovi, og‘irligi, harakat tezligi va shu kabilar bilan tavsifla- 
nadi. Tabiat hodisalari kabi ijtimoiy hodisalar ham miqdoriy to- 
monga ega. Chunonchi, suv o‘z solishtirma oglrligiga, qaynash 
va muzlash darajasiga ega. Bir ijtimoiy tuzum boshqasidan xu- 
susiyati jihatidangina emas, balki ishlab chiqaruvchi kuchlar 
taraqqiyoti, mehnat unumdorligi, madaniyati va hokazolar bilan 
ham farq qiladi. Har qanday narsa miqdor va sifat birligiga ega. 
Tabiatda faqat miqdorga yoki sifatga ega bolgan, ya’ni sifati 
bolib miqdori, miqdori bolib aksincha, sifati bolmagan nar­
saning o‘zi yo‘q.
Miqdor va sifatning birligi, o‘zaro bogliqligi me’yor tushun- 
chasida ifodalanadi. Me’yorning buzilishi predmet mavjudligi 
mumkin bolmagan holatga olib keladi.
Har qanday narsa va hodisaga miqdor va sifat o‘zgarishlari xos- 
dir. Miqdor o‘zgarishlari bilan sifat o‘zgarishlari o‘rtasida qat’iy 
qonuniyat mavjud bolib, bu qonuniyat quyidagicha ifodalanadi: 
miqdoriy o‘zgarishlar sifat o‘zgarishlarini tayyorlab, har bir aniq 
holatda muayyan tub sifat o‘zgarishlarini keltirib chiqaradi va shu 
holatda miqdor o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga o'tishi sodir
117

---

bo‘ladi. 
Olamdagi barcha o‘zgarishlar asta-sekin sodir boladigan 
miqdor o‘zgarishlaridan boshlanadi. Miqdor o‘zgarishlari muay­
yan chegarada sifatning barqarorligiga ta’sir etmaydi. Miqdoriy 
o‘zgarishlar chegaradan chiqishi bilan sifatning barqarorligi buzi- 
ladi. Natijada sifat yo‘qolib, yangi sifat yuzaga keladi. Taraqqiyot 
jarayonida miqdor o‘zgarishlari tub sifat o‘zgarishlariga o‘tishi 
bilan birga sifat o‘zgarishlari miqdor o‘zgarishlariga ham o‘tadi. 
Miqdor o‘zgarishlari bilan sifat o‘zgarishlari o‘zaro chambarchas 
boglangan bolishiga qaramay, ular ayrim o‘ziga xos xususiyat­
larga ham ega. Chunonchi:
— birinchidan, miqdor o‘zgarishlari doimo yuz berib turadi. 
Hatto hodisalar sifatining nisbiy barqarorligi davrida ham miq­
doriy o‘zgarishlar asta-sekin yuz beradi. Sifat o‘zgarishlariga 
olish faqat ma’lum bir davrda boshlanadi;
— ikkinchidan, miqdor o'zgarishlari ma’lum vaqtgacha narsa- 
larga muhim ta’sir ko‘rsatmaydi. Suv normal atmosfera bosimida 
100° gacha suyuqlik holatini yo‘qotmaydi, keyin esa bug‘ga ayla- 
nadi, sifatini o‘zgartiradi. Demak, sifat o‘zgarishlari hodisalarni 
tubdan o‘zgartirib, uning boshqa hodisaga aylanishini taqozo 
qiladi;
— uchincMidan, miqdor o‘zgarishlari asta-sekin amalga oshadi 
va ko‘p hollarda sezilmasdan oladi. Sifat o‘zgarishlari esa ancha 
tez, ayrim holatda to‘satdan sodir boladi;
— to'rtinchidan, sifat o‘zgarishlari miqdor o'zgarishlariga qa- 
raganda tub o‘zgarish bolib hisoblanadi.
Sakrash nima? Sakrash tabiat va jamiyatda sodir boladigan si­
fat o‘zgarishlarini anglatadigan falsafiy tushuncha bolib, taraqqi- 
yotning uzluksiz ko‘rinishiga qaraganda ancha tez o‘tadigan ja- 
rayondir.
Sakrash miqdor o‘zgarishlaridan sifat o‘zgarishlariga o‘tishda 
uzluksizlikning uzilishini bildiradi. Sakrash narsa va hodisalar­
ning uzluksiz rivojlanish davomida tayyorlanib, shu uzluksiz 
rivojlanish momenti tugab, uzilish sodir bolishi bilan zaruriy 
ravishda yuz beradi. Sakrash birdaniga, to‘satdan boladigan ho- 
latgina emas, balki yangi sifat elementlari ko‘payishi orqali yuz 
beradigan tadrijiy jarayon hamdir.
118

---

Sakrashning turlari o‘z xarakteriga ko‘ra tabiat va jamiyatda 
xilma-xil bo‘lib, ular bir-birlaridan farq qiladilar. Jamiyat taraq- 
qiyotidagi sakrashlarning o‘ziga xos tomoni shuki, bu sakrash- 
lar eski ijtimoiy tuzumni yo‘q qilish va yangi ijtimoiy tuzumni 
o‘rnatadigan ijtimoiy jarayonlar, tadrijiy rivojlanish orqali amal­
ga oshadi. Bunday sakrashlarni ikki turga bolish mumkin: bi~ 
rinchisi — portlash yoli bilan boladigan sakrashlar, ikkinchisi 
sekin-asta, tadrijiy yol bilan boladigan sakrashlar. Birinchi tur 
sakrashlarning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, bunda nar­
sa va hodisalarning yangi sifatga olishi nihoyatda tezlik bilan yuz 
beradi va kutilmagan natijalarni, tasodifiy jarayonlarni boshlab 
yuborishi, hatto salbiy holatlarni keltirib chiqarishi ham mumkin.
Sakrashning ikkinchi turida esa, eski sifat elementlarining as­
ta-sekin yo‘qolib borishi va yangi sifat elementlarining asta-sekin 
to‘planishi natijasida yangi sifat paydo boladi.
Shunday qilib sakrash quyidagi jihatlarga ega:
— birinchidan, sakrash taraqqiyot natijasida amalga oshadigan 
obyektiv va qonuniy jarayondir;
— ikkinchidan, sakrash tadrijiylikning uzilib, miqdor 
o‘zgarishlaridan tub sifat o‘zgarishlariga o‘tishidir;
— uchinchidan, sakrash eskini tugatish va yangi sifatga mos 
keladigan holatlarning vujudga kelishi tufayli paydo boladigan 
ziddiyatlarni hal qilishdir;
— to‘rtinchidan, sakrash olamning rivojlanib, ilgarilab bo- 
rishidir.
Hodisalarning sifat xususiyatlariga va ularning rivojlanish 
sharoitiga bogliq ravishda eski sifatdan yangi sifatga olish turli 
shakllarda sodir boladi. Har bir narsa, hodisa o‘zining aniq inkor 
qilish usuliga, o‘z navbatida aniq sakrash shakliga egadir.
Demak, har qanday o‘zgarish, har qanday rivojlanish miq­
dor va sifat o‘zgarishlarining o‘zaro bir-biriga o‘tishi orqali sodir 
boladigan jarayonlardan iborat.