Falsafa asoslari

munosabat 
(relyativ) 
mulohazalari 
deyiladi. Masalan: «Butun 
bolakdan katta». «Ikki — uchdan kichik son». Birinchi mulohaza- 
da «kattalik» munosabati butun va bolak o‘rtasida bolishi tas-
224

---

diqlansa, ikkinchi mulohazada «uch» soni bilan «ikki» sonining 
munosabati haqidagi fikr tasdiqlangan.
Atributiv va munosabat mulohazalari bilan bir qatorda yana 
mavjudlik 
(ekzistensial) 
mulohazalari 
(Kutubxonada mantiq dars- 
ligi bor), 
ayniyat mulohazalari 
(«Alisher Navoiy «Mahbub ul- 
qulub» asarining muallifi» ko‘rinishda bolgan) va 
modal mulo­
hazalar 
(Ehtimol, yomglr yog‘adi)ni ko‘rsatish mumkin.
Mulohazalar o‘rtasidagi munosabatlar. 
Mulohazalar ham tu­
shunchalar kabi taqqoslanuvchi (umumiy subyekt va predikatga 
ega bolgan) va taqqoslanmaydigan turlarga bolinadi. Taqqosla­
nadigan mulohazalar siglshadigan yoki siglshmaydigan boladi. 
Mantiqda ikki mulohaza (r va q)dan birining chinligidan ikkin- 
chisining yolg‘onligi zaruriy kelib chiqadigan bolsa, ular o'zaro 
siglshmaydigan mulohazalar deyiladi. 
Siglshmaydigan mulohaza­
lar qarama-qarshilik (kontrar) va zidlik (kontradiktorlik) munosa- 
batida boladi. 
Siglshmaydigan mulohazalar 
bir vaqtda chin bola 
olmaydi. Siglshadigan mulohazalar aynan bir fikrni toliq yoki 
qisman ifodalaydi. Siglshadigan mulohazalar o‘zaro ekvivalent- 
lik, mantiqiy bo‘ysunish va qisman mos kelish (subkontrar) mu- 
nosabatida boladi. Bu munosabatlarni quyidagi misollarda tahlil 
qilamiz:
Masalan, 1-misol. A,. «Hamma o‘simliklar shifobaxshdir».
Bu umumiy tasdiq mulohaza bolib, uni umumiy inkor, juziy 
tasdiq va juziy inkor mulohaza ko‘rinishlarida quyidagicha ifoda- 
laymiz:
Et. Hech bir o‘simlik shifobaxsh emas.
Ir Ba’zi o‘simliklar shifobaxshdir.
Or Ba’zi o‘simliklar shifobaxsh emas.
Tajribamiz va bilimimizga asoslanib, yuqoridagi mulohaza- 
lardan faqat I va О mulohazalarni chin deb baholashimiz mum­
kin.
Mantiq ilmida mulohazalarning chinligini aniqlash uchun 
ular o‘rtasidagi munosabatlarga asoslaniladi: