Falsafa asoslari

Induktiv xulosa chiqarishda birorta belgining ma’lum bir sinfga
mansub predmetlarda takrorlanishini kuzatish asosida, shu belgi­
ning mazkur sinfga tegishli barcha predmetlarga xosligi haqida xu­
losa chiqariladi.
Induktiv xulosa chiqarishning tarkibi xulosa asoslari, tek- 
shirilayotgan belgi va xulosadan iborat. Induktiv xulosa chiqa­
rishning ikkita turi mavjud: toliq va to‘liqsi
2
induksiya.
To‘liq induksiyada 
birorta belgining ma’lum bir sinfga mansub 
har bir predmetga xosligi aniqlanib, shu belgining berilgan sinf
239

---

predmetlari uchun umumiy ekanligi haqida xulosa chiqariladi. 
Toliq induksiya miqdori cheklangan va aniq bolgan (sanaladi- 
gan) predmetlar sinfi haqida empirik materiallarni umumlashti­
rish yoli bilan xulosaviy bilim olishning samarali vositasi bolib, 
uning xulosasi doimo aniq boladi.
Toiiqsiz induksiyada 
birorta belgining bir mantiqiy sinfga te- 
gishli predmetlarning bir qismiga (bir nechtasiga) xosligini (yoki 
xos emasligi) aniqlash asosida shu belgining berilgan sinfga man- 
sub barcha predmetlarga xosligi (xos emasligi) haqida xulosa 
chiqariladi.
Ilmiy induksiya
Ilmiy induksiyada bir sinfga mansub predmetlarda takrorlanuv- 
chi belgining mavjudlik sababi o‘rganiladi. Toiiqsiz induksiya- 
ning bu turi hodisalarning sababini aniqlash va ularni ifoda etuv­
chi qonunlarni ochishga qaratilgani uchun ham ilmiy induksiya 
deb ataladi.
Sababiy aloqadorlikni aniqlash ilmiy induktiv xulosa chiqa- 
rishda muhim ahamiyatga ega. Sababiy aloqadorlikni aniqlash va 
o‘rganishda quyidagilarga e’tibor berish zarur:
— ikki hodisa o‘rtasidagi zaruriy aloqadorlik muayyan sharoit- 
da ularning biridan (sabab) ikkinchisini (oqibatni) keltirib chiqa- 
radi. Sabab-hodisaning yo‘qligi oqibat-hodisaning ham yuzaga 
chiqmasligini bildiradi;
— sabab-oqibat munosabatlari umumiy xarakterga ega, olam­
dagi hech bir hodisa sababsiz mavjud bolmaydi;
— sabab va oqibat vaqtda ketma-ket keladi. Lekin, oldinma- 
ketin kelgan hodisalarning hammasi ham sababiy aloqadorlikda 
bolavermaydi;
— sabab-oqibat munosabatlari bir ma’noli bolib, muayyan sa­
bab o‘ziga muvofiq keladigan muayyan oqibatni keltirib chiqaradi.
Sababiy aloqadorlik murakkab strukturaga ega. Xususan, sa- 
bab-hodisa turli xil sharoitlarda turli oqibatlarni keltirib chiqa- 
rishi yoki aksincha, bir oqibat turli sharoitlarda har xil sabablar 
ta’sirida paydo bolishi mumkin.
Sababiy aloqadorlikni aniqlashning bir qancha metodlari mav­
jud bolib, ular ilmiy induksiya metodlari deb yuritiladi. Bularga
240

---

o‘xshashlik, tafovut, yoldosh o‘zgarishlar va qoldiqlar metodlari 
kiradi. Ularning har birini alohida ko‘rib chiqamiz.