Falsafa asoslari

Estetika kategoriyalari va ularning tasnifi. 
Falsafaning birorta 
kategoriyasini ham voqelikdan ayri holda tasavvur etib bo‘lmaydi.
328

---

Chunki, bu kategoriyalar (butun, qism, zaruriyat, tasodif, mohi- 
yat, sifat va h.k.) insonni o‘rab turgan olamda sodir boladigan 
voqea-hodisalar haqida aniq xulosalar chiqarishga, ularni to‘g‘ri 
tahlil etishga ko‘mak beradi.
Estetika ham falsafiy fan sifatida o‘zining qonun va kategori- 
yalariga ega. Estetika kategoriyalarining yaxlit tizimini ishlab 
chiqish muammosi ko‘p yillardan buyon olimlar e’tiborida. Bu 
borada go‘zallik, ulug‘vorlik, fojiaviylik, kulgulilik, hunuklik kabi 
an’anaviy ko‘rinish ko‘pgina adabiyotlarda o‘z aksini topgan. Bu- 
gungi kunda go'zallik — ulug‘vorlik — fojiaviylik — kulgililik; es­
tetik ideal - estetik did - estetik tuyg‘u; san’at - badiiy obraz
— ijodkorlik ko‘rinishdagi tizim estetika fanining kategoriyalar 
tasnifida kengroq qo‘llanilmoqda.
Biroq, kategoriyalar tizimi qanday ko‘rinishda bo‘lmasin, 
ularning har birida go‘zallik markaziy kategoriya sifatida ishtirok 
etadi. G o‘zallik nima? Bu savolga estetik tafakkur rivoji tarixida 
juda ko‘plab javoblar berilgan, xilma-xil nazariya va qarashlar 
ishlab chiqilgan.
Juda ko‘p yillardan buyon estetika kategoriyalarini yaxlit tizimga 
solish olimlar e’tiborini jalb etib kelayotgan bo‘lsada, lekin keltiril- 
gan an’anaviy va zamonaviy tasniflardan ko‘rinib turibdiki, go‘zallik 
metakategoriya sifatida estetikada muhim ahamiyat kasb etadi.
Go‘zaIIik kategoriyasi va uning muqobillari. 
Ma’naviy va mod- 
diy xususiyatga ega bo‘lgan, ijtimoiy hayotda favqulodda ahamiyat 
kasb etuvchi hamda narsa-hodisalarning uyg‘unligi, hamohang- 
ligi, mutanosibligi, maqsadga muvofiqligiga asoslangan qadri- 
yat shakli «go‘zallik» tushunchasida ifodalanadi. U estetikaning 
markaziy mezoniy tushunchasi — asosiy kategoriyasi sifatida bar­
cha estetik tushunchalar uchun asos vazifasini bajaradi. Chunki 
estetika bilan bog‘liq har qanday savolning javobi go‘zallik ma- 
salasiga borib taqaladi.
Go‘zallik o‘z-o‘zidan vujudga keladigan hodisa emas, balki 
shakli, mazmuni va xususi/atiga ko‘ra ikki ko‘rinishda namoyon 
bo‘ladi. Birinchi ko‘rinishi go‘zallik ontolo 'iyasi bilan bog‘liq. 
Go‘zallik tafakkur va tabiat mahsuli. Kulol loydan, naqqosh 
yog‘ochdan, misgar misdan, zargar tillodan shunday buyum
329

---

yaratadiki, uning jozibasi insonni hayratga soladi. Yoki tabiat- 
dagi purviqor tog‘lar, yuksak cho‘qqilar, dengiz-u ummonlarning 
go‘zalligini inson takrorlashga ojiz.
Ikkinchi ko‘rinishi go‘zallik gnoseologiyasi bilan bog‘liq. Ya’ni 
go‘zallik ayni paytda bilishning mahsuli. Voqelikdagi har qan- 
day narsa-hodisaning go‘zalligi uning ishonchlilik, qiziqarlilik, 
haqqoniylik mezonlari bilan o‘lchanadi. Inson go‘zallikni chi- 
nakam his etganda, uning mohiyatini bilgandagina zavqlanadi, 
huzur qiladi. Zero, go‘zallikni bilish, idrok etish insonning badi- 
iy-estetik tafakkurini o‘stiradi.
Go‘zallikni tadqiqot doirasiga ko‘ra tabiat, jamiyat, san’at 
hodisasi sifatida tabiatdagi, jamiyatdagi hamda insondagi go‘zallik 
turlariga ajratib o‘rganish mumkin. Tabiatdagi go‘zallik — bu tabi­
atdagi narsa, hodisa, jarayonlardagi uyg‘unlik, mukammallikning 
insonda yorqin va uzviy his-hayajon uyg‘onish jarayonidir. Bu 
go‘zallik inson uchun tabiatni asrash, undan bahra olishning 
manbayi bo‘lib, tabiatni estetik qadriyat sifatida qadrlashni taqo- 
zo etuvchi kuch, vosita bo‘lib xizmat qiladi. Jamiyatdagi go‘zallik
— bu shaxs va jamiyat manfaatlarining uyg‘unligini ta’minlovchi 
adolat, insonparvarlik va tenglikka asoslangan ijtimoiy muno- 
sabatlar majmuyi hisoblanadi. Insondagi go‘zallik — bu undagi 
ma’naviy va jismoniy vujudning uyg‘unligidir.
Go'zallik tabiat, jamiyat, inson tafakkuri mahsuli sifatida 
quyidagi xususiyatlarga ega:
a) go‘zallik obyekiv mazmunga ega bo‘lgan subyektiv obrazlar, 
tasawurlar, idroklar, tafakkurlarning hosilasidir. Go‘zallik obyek- 
tivlik va subyektivlikning o‘zaro mutanosibligi, uyg‘unligidir;
b) go‘zallik — bu narsa, hodisa, voqea va jarayonlarning in­
sonni ruhlantiradigan, ilhom bag‘ishlaydigan, yuksak oliyjanob 
maqsadlar sari yetaklaydigan, jo‘shqinlik baxsh etib jonlantiradi- 
gan tomonlaridir. Go‘zallik xuddi shu ma’noda jism va ruhning 
uyg‘unligidir. Ruhni oziqlantirib, jismni yanada ulug‘vor qiladi­
gan narsa, hodisa, voqea, jarayonlarning xossasidir;
d) 
go‘zallik — bu insonning erkin faoliyatidir. Hayotda o‘z 
huquqini, erkini, qadrini topgan insongina go‘zaldir. Erkin ijod, 
mehnat bo‘lmagan joyda go‘zallik yo‘qdir;
330

---

e) 
go‘zallik — bu odamlarning jamiki yuksak axloqiy fazilat- 
larini o‘zida mujassamlashtirgan voqelikdir. Zero, shunday ekan 
go‘zallik mavhum emas, balki muayyan shakl-shamoyil, ma’no- 
mazmunga, mohiyatga ega bo‘lgan real narsa, hodisadir.
Go‘zallikda mujassamlashgan ana shu xususiyatlar uni oliy 
estetik qadriyat darajasiga ko‘taruvchi kuchdir. Ana shu kuchni 
axloqiy qadriyatlarning kuchi bilan uyg‘unlashtirish zamonaviy 
estetik tafakkurning bosh vazifalaridan biridir.
Go‘zallikning elementlari. Go‘zallikning namoyon bo‘lishi, 
shakllanishi va his etilishida muayyan unsurlar mezoniy vazifasini 
o‘taydi. Bular - me’yor, maqsadga muvofiqlik, tartiblilik, uyg‘unlik, 
hamohanglik, moslik, yaxlitlik, birlik, mutanosiblik, tenglik va ho- 
kazo. Mazkur tushunchalar narsa-hodisalarda bevosita yoki bil- 
vosita ishtirok etib, undagi go‘zallikni namoyon ettiradi. Masalan, 
bahor faslining go‘zalligi tabiatning uyg‘onishi, ko‘klamning yuz 
ochishi bilan, qish fasli esa oppoq qor bilan o‘ziga xos go‘zallikni 
namoyon etadi. Tabiatning ikkala faslida ham go‘zallikning moslik 
va mutanosiblik unsuri muhim ahamiyat kasb etadi.