Falsafa asoslari

Hozirgi davr falsafasining dolzarb masalalari va uni o‘rganish
vazifalari. 
Falsafiy tafakkur rivoji insoniyat taraqqiyoti bilan uz­
viy bogliq jarayondir. M a’lumki, hayotdagi voqea-hodisalarning 
barchasi ijtimoiy ongda aks etadi. Taraqqiyot jarayonida davrlar 
o'zgarishi bilan unga xos ma’naviy, huquqiy, siyosiy va falsafiy 
mezonlar ham shakllana boshlaydi. Ammo bu o‘z-o‘zidan yuz 
bermaydi. Ayniqsa, inson tafakkurining o‘zgarishi, dunyoqarash­
ning yangicha tamoyillarga ega bolishi uzoq davom etadigan 
murakkab jarayondir. Bu hoi bizning kunlarimizda ham yaqqol 
namoyon bolm oqda.
Hozirgi kunda jamiyatimizda istiqlol g‘oyalariga asoslanadigan 
yangi dunyoqarashni shakllantirish asosiy vazifa bolib turibdi. Zero,
24

---

inson dunyoqarashini, uning asosiy tamoyillarini o'zgartirmasdan, 
yangi jamiyatni qurish qiyin. Istiqlol talablari darajasida falsafiy 
tafakkurni yangilash vazifalarini bajarish g‘oyat murakkab bolib, 
quyidagi bir qator muammolarni hal qilishni taqozo etmoqda:
— kishilar ongi va turmush tarzidan sobiq tuzumga xos 
g‘ayriinsoniy tamoyillarni siqib chiqarish;
— 0 ‘zbekiston falsafasida jahon falsafiy tafakkuri yutuqlaridan 
yanada kengroq foydalanish;
— bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o‘tish jarayonida 
nafaqat oddiy fuqaro, balki ziyoli va falsafa mutaxassislarining 
ongida hamon saqlanib kelayotgan loqaydlik va mutelik kabi kay~ 
fiyatlarga barham berish;
— ma’naviy merosimizni qayta tiklash va ijodiy rivojlantirish 
jarayonida buyuk ajdodlarimiz falsafiy merosini yanada keng va 
chuqurroq o‘rganish;
— falsafiy adabiyotlarni milliy manfaatlarimizga yanada 
ko‘proq moslash, qo‘llanma va darsliklarimizda milliy g‘oya va 
istiqlol mafkurasi tamoyillarini aks ettirish;
— istiqlol talablariga mos keluvchi soglom g'oyali ma’naviy 
barkamol avlodni tarbiyalash zaruratiga mos tadqiqotlar olib bo­
rish, ular asosida ta’lim-tarbiyaning samarali usul va imkoniyat- 
larini izlab topish;
— jahon va Sharq xalqlari falsafiy merosini puxta va chuqur 
o‘rganish, bu jarayonda turli g‘oya va mafkuralaming davlatlar 
va xalqlar taqdiriga ta’sirini aniq ko‘rsatish va shu asosda istiqlol 
mafkurasining tamoyillarini kishilar ongiga singdirish.
Ana shu masalalarni uyg‘un holda hal qilish falsafiy dunyoqa- 
rashimizni yangilashga yordam beradi.
Bunda, avvalo jamiyatning siyosiy-huquqiy, iqtisodiy-ijtimoiy 
hayotida yuz beradigan ijobiy o‘zgarishlar uni harakatlantiruv- 
chi, taraqqiy ettiruvchi asosiy omil — inson tafakkuri, ruhiyati, 
his-tuyg‘ulariga samarali ta’sir etadi. Shu bilan bogliq ravish­
da, Vatan va xalq tarixi, ma’naviy-madaniy meros, ona till, din, 
milliy turmush tarzi, milliy urf-odatlarni ya ngi davming mohi- 
yat-mazmunidan kelib chiqqan holda tiklash, boyitish va milliy 
g‘urur-iftixorning yuksalishida juda ulkan o‘rin tutadi.
25

---

Falsafiy 
dunyoqarashni 
yangilash 
zarurati 
bir 
qator 
yo‘nalishlarda namoyon boladi.
1. Avvalo bu kelajagi buyuk davlatni barpo etish bilan bogliq. 
Bunda ana shu yaratilajak yangi jamiyat haqida, bozor munosa- 
batlariga bosqichma-bosqich o lish jarayoni, yangi ijtimoiy-iqti- 
sodiy munosabatlarning qaror topa borishi, islohotlarning inson 
manfaatlariga xizmat qilishi, milliy uyg‘onish ijtimoiy taraqqiyot 
taqozosi, komil insonni voyaga yetkazish davr talabi ekani kabi 
dasturiy vazifalarning hayotiyligi to‘g‘risidagi g‘oyalarni odamlar 
dunyoqarashida qaror toptirish zarur.
2. Falsafiy ongning yangilanishi mohiyat e’tibori bilan fuqa- 
rolik jamiyati va huquqiy davlat barpo etish borasida iqtisodiy 
mustaqillikka erishish orqali siyosiy mustaqillikni mustahkam- 
lash, mamlakatimizning xalqaro nufuzi va aloqalarining o‘sib 
borishi, tinchlik, osoyishtalik, milliy totuvlik, bahamjihatlik- 
ka xizmat qiluvchi g‘oyalarga tayanadi. Uning hayotiyligi xalq 
irodasiga, ruhiyatiga, milliy tuyg‘ulari, orzu-intilishlariga mos- 
ligi bilan belgilanadi.
3. Albatta, falsafadagi yangilanish millat va Vatan manfaatlari, 
istiqbol rejalari, milliy qadriyatlarimiz ruhiga mos holda kechadi. 
Bu esa, o‘z navbatida, yurtimizda kechayotgan islohotlar jarayo­
ni, davlatimizning siyosiy, huquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy, ma’naviy 
hayotidagi ijobiy o‘zgarishlar to‘g‘risida xalqimizda to‘g‘ri tasav- 
vur va tushunchalarni hosil qilib borish lozimligini ko‘rsatadi.
4. Falsafiy tafakkur yangilanishi taqozo etadigan eng muhim 
vazifa poklanish jarayoni odamlar ruhiyati va tafakkurida amaliy 
tus olishi uchun 0 ‘zbekiston Konstitutsiyasida mujassam etilgan 
maqsad va g‘oyalarni amalga oshirish yolida xizmat qilishdir. Bu 
maqsad va g‘oyalar omma manfaatlarini aks ettirgani bois ularni 
ma’naviy hayot tarzining tarkibiy qismiga aylantirish muhim aha­
miyatga ega.
5. Mamlakatimiz mustaqilligi, tinchligi, uning fuqarolari totuv- 
ligi, ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy barqarorlikning qadriga yetish, 
jamiyatimiz hayot tarziga xavf solishi mumkin bolgan tahdidlarga 
qarshi ogohlikni kuchaytirishda falsafa va umuman, ijtimoiy fan­
larning ahamiyati beqiyos. Shu bois o‘z xalqi tarixini, o‘z mil-
26

---

liy madaniyatini, urf-odat va an’analarini yaxshi biladigan, milliy 
g‘ururi yuksak avlodni tarbiyalash falsafaning muhim vazifasidir.
6. 
Falsafiy dunyoqarashning yangilanishi, mohiyat e’tiboriga 
ko‘ra, insondan, uning ijtimoiy xususiyatlari takomillashuvidan 
chetda kechadigan jarayon emas. U nafaqat umumjamiyat miq- 
yosidagi, balki har bir inson kamoloti uchun ham zarur shart- 
sharoit yaratadigan jarayondir. Shu m a’noda, u ham, jamiyatdagi 
boshqa o‘zgarishlar kabi, avvalo, inson uchun, uning kamoli va 
hayot farovonligini ta’minlaydigan islohotdir.
Mamlakatimizda bu borada juda keng kolam li ishlar bosh­
lab yuborildi. Bugun ijtimoiy fanlar rivojini zamon talablari da~ 
rajasiga yetkazish borasida davlat va jamoat tashkilotlari, olim 
va ziyolilar oldida g‘oyatda mas’uliyatli vazifalar turibdi. Birgina 
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni amalga oshirishning o‘zi bir 
necha yillarga mo‘ljallangan keng kolam li faoliyat yo'nalishlarini 
nazarda tutadi. Bugungi kunda siyosiy, mafkuraviy va m a’naviy 
sohalardagi taraqqiyot vazifalari o‘zaro uyg‘unlashib bormoqda, 
ta’sir doirasi ancha kengaymoqda. Ayniqsa, mafkura borasidagi 
nazariy faoliyat, targlbot va tashviqotni har tomonlama kuchay- 
tirishga alohida ahamiyat berish zaruratga aylanib bormoqda. 
Galdagi vazifalar esa, ana shu imkoniyatlarni amaliy ishga aylan- 
tirishda har birimiz o‘z mas’ulligimizni qay darajada sezishimiz 
va qanday faoliyat yuritishimizga bogliq.
XXI asrga kelib, insoniyat g‘oyat murakkab, olamshumul 
muammolar qarshisida turganligini anglay boshladi. Xususan, 
yadro urushi xavfi, keskinlashayotgan ekologik muammolar, xom­
ashyo va energetika resurslari, Yer shari aholisining shiddat bilan 
o‘sib borayotgani, ularni oziq-ovqat bilan ta ’minlash, sogliqni 
saqlash, maorif va madaniyatni, fan-texnika va texnologiyani 
rivojlantirish muammolari yangicha tafakkurni taqozo qilmoqda. 
Bu masalani milliy va umuminsoniy falsafiy g'oyalarni, nazari- 
yalarni ishlab chiqmasdan hal qilish mumkin emasligi esa tobora 
aniq b o lib bormoqda.
Falsafa ijtimoiy hayotda insonning muhiyati, yashashdan 
ko‘zlagan maqsadi, oliy qadriyat ekani, ma’naviy omillari (ideal- 
lari), borliqdagi o‘rni, munosabatlari sabablari, ruhiy va mod-
27

---

diy ehtiyojlarini qondirish usul va vositalari — barcha-barchasini 
ko‘rsatib beradi.
Jamiyat taraqqiyoti va falsafaning rivojlanishi dialektikasi ana 
shu xususiyatlarga asoslanib, o‘ziga xos tarzda namoyon boladi. 
Bir tomondan, jamiyatning o‘zgarib borish tamoyili falsafiy 
g‘oya, nazariya va ta’limotlar o‘zgarishini taqozo qiladi. Ikkinchi 
tomondan, o‘zgarayotgan falsafa jamiyat moddiy-ma’naviy ha­
yot tarzini ilg‘ab olib, uning istiqbollarini belgilash, mafkurasini 
shakllantirishda nazariy, uslubiy asos b o lib xizmat qiladi. Ay- 
niqsa, mamlakatimiz bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o‘tgan 
bugungi kunda kishilar tafakkuri va ongida saqlanib qolayotgan 
eskicha fikrlash qoliplarini bartaraf etish, yangi ijtimoiy-iqtisodiy 
munosabatlarni rag‘batlantirish, milliy o‘zlikni anglash, istiqlol 
mafkurasini shakllantirishda shoshilmay, behuda his-hayajonlar- 
ga berilmasdan, aql-zakovat bilan ish tutishda falsafaning o‘rni va 
ahamiyati g‘oyatda ulkandir.
Falsafa har qanday murakkab ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy vazi- 
yatda ham kishilarni yuksak g‘oyaviylik, mustahkam e’tiqod, ke- 
lajakka ishonch ruhida tarbiyalash bilan birga, ularga murosa va 
hamkorlik qilish, chigal muammolarni ham umummilliy, umum­
insoniy manfiaatlarni nazarda tutgan holda madaniy va ma’rifiy 
hal etish imkoniyatlarini topishga yordam beradi.