Fbn teymiyye, Takıyyüddin

İBN TOLUN, AHMED 5

İBN TOLUN, ŞEMSEDDİN 5

Eserleri. 5

Bibliyografya : 7

İBN TOLUN CAMİİ 7

Bibliyografya : 9

İBN TUFEYL 9

Eserleri. 16

Bibliyografya : 17

İBN TÛMERT 17

Eserleri. 20

Bibliyografya : 20

İBN TÜRK 21

İBNUKDE İBN UKDE 21

Eserleri. 21

Bibliyografya : 22

İBN UKKÂŞE 22

İBN ULEYYE 22

Bibliyografya : 23

İBN UNEYN 23

Bibliyografya : 24

İBN USFÛR el-BAHRÂNÎ 24

Eserleri. 25

Bibliyografya : 26

İBN USFÛR el-IŞBÎÜ 26

Eserleri. 27

Bibliyografya : 28

İBN UYEYNE 28

İBN ÜMEYL 28

Eserleri. 28

Bibliyografya : 29

İBN ÜMMÜ ABD 29

İBN ÜMMÜ KASIM 29

Eserleri. 29

Bibliyografya : 30

İBN ÜMMÜ MEKTÛM 30

Bibliyografya : 31

İBN VADDÂH 31

Eserleri. 32

Bibliyografya : 32

İBN VÂFİD 33

Eserleri. 33

Bibliyografya : 33

İBN VAHŞİYYE 34

Eserleri. 34

Bibliyografya : 35

İBN VÂRE 35

Bibliyografya : 36

İBN VÂSIL 36

Eserleri. 37

Bibliyografya : 38

İBN VAZIH el-YA'KÜBÎ 38

İBN VED'ÂN 38

Bibliyografya : 39

İBN VEHB 39

Eserleri. 40

Bibliyografya : 40

İBN VEHBÂN 40

Eserleri. 41

Bibliyografya : 41

İBN VEHBÛN 42

Bibliyografya : 42

İBN VEKÎ 42

Eserleri. 43

Bibliyografya : 43

İBN VERDÂN 44

Bibliyografya : 44

İBN VERSAND 44

İBN VESÎK 44

Eserleri. 45

Bibliyografya : 45

İBN YAÎŞ, SALOMON 45

Bibliyografya : 46

İBN YA'MER 46

Bibliyografya : 47

İBN YEMÎN-İ TUĞRÂÎ 47

Eserleri. 48

Bibliyografya : 49

İBN YERBÛ' eş-ŞENTERÎNÎ 49

Bibliyografya : 49

İBN YEZDAD el-AHVAZI 49

İBN YEZDÂNYÂR 49

Bibliyografya : 50

İBN YÛNUS, EBÛ SAÎD 50

Bibliyografya : 51

İBN YÛNUS, EBÜ'L-HASAN 51

Bibliyografya : 54

İBN YÛNUS, KEMÂLEDDİN 54

Eserleri. 54

Bibliyografya : 55

İBN YÛNUS, TÂCEDDİN 55

İBN ZAFER 55

Eserleri. 56

Bibliyografya : 57

İBN ZAHİRE 57

Eserleri. 59

Bibliyografya : 59

İBN ZÂKÛR 60

Eserleri. 60

Bibliyografya : 61

İBN ZEBÂLE 61

Bibliyografya : 62

İBN ZEKİYYÜDDİN 62

Bibliyografya : 62

İBN ZEKRÎ el-FÂSÎ 63

Eserleri. 63

Bibliyografya : 64

İBN ZEKRÎ et-TİLİMSÂNÎ 64

Eserleri. 64

Bibliyografya : 65

İBN ZEKVÂN 65

Bibliyografya : 66

İBN ZEKVÂN, EBÛ AMR 67

Bibliyografya : 67

İBN ZENCEVEYH 68

İBN ZENCÛYE 68

Eserleri. 68

Bibliyografya : 68

İBN ZERB 68

Bibliyografya : 69

İBN ZEYDÂN 69

Eserleri. 69

Bibliyografya : 70

İBN ZEYDÛN 70

Eserleri. 71

Bibliyografya: 72

İBN ZEYLE 73

Eserleri. 73

Bibliyografya : 73

İBN ZİKRÎ 74

İBN ZİYÂD el-ABSÎ 74

Bibliyografya : 74

İBN ZİYÂD el-GAYSÎ 74

Bibliyografya : 75

İBN ZİYÂD el-LÜLÜÎ 75

İBN ZİYÂD en-NÎSÂBÛRÎ 75

Bibliyografya : 76

İBN ZÛLÂK 76

Eserleri. 76

Bibliyografya : 77

İBN ZÜHR 77

Eserleri. 78

Eserleri. 79

Bibliyografya : 81

İBNZÜMREK 81

Bibliyografya : 84

İBN ZÜNBÜL 84

Bibliyografya : 85

İBN ZÜR'A 86

Eserleri. 86

A) Felsefe. 86

B) Mantık. 87

C) Hıristiyan İlahiyatı. 87

Bibliyografya : 87

İBN ZÜREYK el-CÎZÎ 88

Eserleri. 88

Bibliyografya : 89

İBNÜ'1-ADÎM 89

Eserleri. 90

Bibliyografya : 90

İBNÜ'l-AHMER 91

Eserleri. 92

Bibliyografya : 92

İBNÜ'L-AHNEF 93

Bibliyografya : 94

İBNÜ'L-AHREM 94

Bibliyografya : 94

İBNÜ’L-ÂKÜÜ 95

Eserleri. 95

Bibliyografya : 95

İBNÜ'L-A'LEM 95

Bibliyografya : 96

İBNÜ'L-ALKAMÎ 96

Bibliyografya : 98

İBNÜ’L-ALLÂF 98

Bibliyografya: 98

İBNÜ'L-AMÎD, EBÜ'1-FAZL 99

Bibliyografya : 100

İBNÜ'1-AMÎD, EBÜİ-FCTH 100

Bibliyografya : 101

İBNÜ'L-AMÎD el-MEKÎN 102

İBNÜ'L-A'RÂBÎ, EBÛ ABDULLAH 102

Eserleri. 102

Bibliyografya : 103

İBN TOLUN, AHMED ¹

İBN TOLUN, ŞEMSEDDİN

Ebul-Fazl (Ebû Abdillâh) Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. Ahmed b. Tolun ed-Dımaşki (ö. 953/1546) Tarihçiliğİyle meşhur olan âlim ve şair.

IX. (XV.) yüzyılın son çeyreğinde Dımaşk'ın Sâlihiye semtinde doğdu; tica­retle ve bazı fertleri ilimle uğraşan bir Türk ailesine mensuptur. Dedelerinden Humâreveyh bir memlûktur; annesinin İse İbn Tolun'un kendi ifadesinden Anado­lulu bir kadın olduğu ve Anadolu halkı­nın dilini çok iyi konuştuğu öğrenilmek­tedir.² İlk derslerini babası ile, müftülük ve Dımaşk Dârüladli'nde kadılık yapan amcası Cemâled-din Yûsuf'tan aldı, ayrıca dedesiyle onun anne bir kardeşi Burhâneddin b. Kındîl'-den faydalandı. Yedi yaşında hıfzını ta­mamladı. Küçük yaşta babasını kaybedin­ce Yûnusiye Hankahf na yerleştirildi. Çe­şitli medreselere devam ederek Arap dili ve edebiyatı, fıkıh ve usulü, hadis usulü, kıraat ve mantığa dair bazı temel me­tinleri ezberledi.

İbn Tolun İslâmî ilimler başta olmak üzere tarih, tıp, hendese, matematik, mûsiki ve edebiyat gibi zamanında oku­tulan ilimlerin tamamında, bizzat açıkla­dığına göre otuz sekiz ilim dalında öğre­nim gördü ve ayrıca hat meşketti. Gerek hocalarının gerekse onlardan okuduğu ve isimlerini saydığı kitapların sayısı büyük bir yekûn tutmaktadır.³ Ders aldığı âlimler arasında Nâsırüddin İbn Züreyk. Takıyyüddin İbn Kâdî Aclûn, Necmeddin İbn Müflih, Burhâneddin İbn Avn, Şemseddin İbn Ramazan, Celâleddin ed-Devvânî, Ebü'l-Feth el-Mizzî, amcası Cemâleddin İbn Tolun, İbnü'l-Mibred, Süyûtî, Nuaymî ve kendisinden tıp kitapla­rını okuduğu Şemseddin İbn Mekkî onun üzerinde en etkili olanlardır, özellikle İbn Abdülhâdî ve Nuaymrden çok etkilenmiş. Dımaşk'ın tarihi, coğrafyası ve topograf­yası hakkında yazdığı kitaplarda bunla­rın eserlerinden büyük ölçüde faydalan­mıştır. İbn Tolun, ayrıca Sâlihiye'de İslâmî ilimlerde âlimlik mertebesine ulaşmış ka­dınlardan Ümmü Abdürrezzâk Hatice bint Abdülkerîm, Ümmü'l-Hasan Fâtıma bint Halîl ve Bintü'l-Kâdî İmâdüddin Ebû Be­kir'in de öğrencisi olmuştur. Onun her ho­casından bir veya birkaç icazet aldığı, bun­ların tamamını bir cilt halinde bir araya getirdiği ve bunu Yavuz Sultan Selim'in vefatı üzerine Şam Valisi Canbirdi Gazâlî tarafından çıkarılan isyan sırasında kay­bettiği bilinmektedir.⁴ Yetiş­tirdiği öğrencilerin başında Şehâbeddin et-Tîbî, Alâeddin İbnü'l-İmâd, Necmeddin el-Behnesî, İsmail en-Nablusî ve Zeynüddin İbn Sultân gibi âlimler sayılabilir.

İbn Tolun genç yaşından itibaren, Memlükler'in idaresinde bulunan Dımaşk'ın pek çok medrese, cami, hankah ve zavi­yesinde kalfalık, muîdlik. murakıplık, mubassırlık. kütüphane memurluğu, imam-hatiplikve müderrislik gibi görevler yaptı.⁵ Osmanlılar'ın bölgeye hâ­kim olmasından (1516) sonra yeni inşa edilen Selimiye Camii'nde Kur'an oku­makla görevlendirildi ve bu görevini ölü­müne kadar sürdürdü; 1524 yılında da ömeriyye Medresesi'nde Hanefî fıkhı okutmaya başladı. Ancak daha sonraları teklif edilen Emeviyye Camii hatipliğini ve Dımaşk Hanefî müftülüğünü yaşının ilerlediğini söyleyerek kabul etmedi. 10 Cemâziyelevvel 953 (9 Temmuz 1546) ta­rihinde yetmiş yaşının üzerinde iken ve­fat etti.

İslâm tarihinin en velûd âlimlerinden biri olan İbn Tolun bu yönüyle hocaların­dan Süyûtî'ye benzer; dinî ilimlerden tıp ve astronomiye kadar öğrenim gördüğü pek çok ilim dalında eser vermiştir. An­cak bunların çoğunu asıl temayüz ettiği tarih ve hadis alanlarında yazdığı görü­lür. Bizzat kendisi el-Fülkü'1-meşhûn'da 726 kitap ve risalesinin adını saymak­ta, onun üzerine çalışan araştırmacılar ise bu listeyi başka kaynaklardan derledikle­ri yeni isimlerle daha da zenginleştirmek­tedir. Fakat çoğu risale hacminde olan bu eserlerin büyük kısmı günümüze ulaşma­mış veya istifade edilemeyecek şekilde intikal etmiştir. İbn Tolun'un ayrıca çok sayıda şiir yazdığı ve bunları üç ayrı divan­da topladığı bilinmektedir. Mevcut kitap­ları arasında özellikle Şam tarihiyle ilgili olanlar İslâm tarihi ve medeniyeti açısın­dan çok önemlidir. Bu eserlerinde o za­manki medrese, cami, hankah ve zaviye­lerle buralarda verilen eğitim üzerine ge­niş açıklamalarda bulunmuştur.

Eserleri.

1. Vlâmü'1-verâ bi-men vül-lîye nâ'iben mine '1-Etrâk bi-Dımaşki'ş-Şâmi'l-kübrâ. Dımaşk'ta görev yapan Memlûk ve Osmanlı valilerini tanıtan eser. Suriye'de Osmanlı hâkimiyetinin ilk yıllan hakkında Memlükler döneminde yetişen tarihçiler tarafından yazılmış az sayıdaki kitaptan biri olması itibariyle önemli bir kaynaktır. Önce M. Henri Laoust tarafından Fransızca tercümesi ⁶ ardından Muhammed Ah­med Dehmân tarafından aslı (Dımaşk 1383/1964) yayımlanan kitapta valiler tanı­tılırken Dımaşk halkı ve kabileleri, önemli olaylar, yerleşim merkezleri, dağlar ve ne­hirler hakkında da bilgi verilmiştir. Eser, Memlükler döneminde kullanılan siyasî ve idari terimleri de ihtiva etmektedir.

2. el-Lemcfâtü'1-berkıyye ü'n-nüketi't-tâ-rîhiyye. Kırk dört kıssadan oluşmaktadır. İlk defa Mektebetü'l-kudsî ve'1-büdeyr müessesesinin aynen neşrettiği eseri (Dı­maşk 1348/1929)daha sonra Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf tahkikli olarak ya­yımlamıştır (Beyrut 1994).

3. Müfâkehetü'1-hiilân fî havâdişi'z-zamân. 1479-1520 yılları arasında meydana gelen olay­ları anlatan kitabın birinci bölümü Mem-lükler'in son dönemini, ikinci bölümü Os­manlılar'ın Suriye ve Mısır'ı fethini ve bu­ralardaki ilk yıllarını ele almaktadır. Bu geçiş safhası hakkında yazılan nâdir eser­lerden olan kitap yıl yıl Suriye - Mısır'la il­gili bütün olaylar hakkında bilgi vermek­tedir. Richard Hartmann tarafından bazı bölümleri Das Tübinger Fragment der Chronik des ibn Tolun adıyla Almanca'-ya tercüme edilen eseri (Berlin 1926) M. Mustafa Hümî ⁷ ve Halîl el-Mansür (Beyrut 1998) neşretmiştir.

4. eş-Şüzûrü'z-ze/ıebiyye fî terâci-mi'l-eimmeti'l-İşnöcaşeriyye 'inde'l-İmâmiyye. Selâhaddin el-Müneccid tarafından el-E3İmmetü'l-İşnâcaşer adıy­la yayımlanmıştır (Beyrut 1958).

5. eş-Şağrü'l-Bessâm fî zikri men vülliye ka-zâe'ş-Şâm. Fetihten müellifin zamanı­na kadar Dımaşk'ta kadılık yapan fakihle-rin hal tercümelerini ihtiva eden eseri Se­lâhaddin el-Müneccid Kudâtü Dımaşk adıyla neşretmiştir (Dımaşk 1956).

6. el-'Uküdü'd-Dürriyye fi'1-ümerâ'i'l-Mışriyye . ⁸

7. el-Fülkü'1-meşhûn fî ahvâ­li Muhammed b. Tolûn. Müellif tahsil hayatını anlatırken devam ettiği medre­seler, ders aldığı âlimler ve okuduğu ki­taplar hakkında geniş bilgi verdiğinden eser aynı zamanda devrindeki geleneksel eğitim konusunda zengin bir kaynak sayı­lır. Önce aynen basılan eser (Dımaşk 1348), daha sonra Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf un tahkikiyle yayımlanmıştır (Bey­rut 1416/1996).

8. Beştu Sâmici'l-mesâ-mirfî ahbâri Mecnûn Benî ıÂmir. ⁹

9. et-Temetfuc bi'1-ikrân beyne terâcimi'ş-şüyûh ve'1-akrân. IX (XV) ve X. (XVI.) yüzyıl âlim­lerinin biyografisine dairdir ¹⁰ İbn Tolun bu eserine bir de zeyil yazmıştır. Zehâ^irü'1-kaşr fî teiâcimi nübelâH'l-'aşr adını taşıyan bu zeylin bir nüshası îsâ İskender el-Me'lûf tarafından tanıtılmış­tır. ¹¹

10. Ğöyetü't-tib-yân fî tercemeti'ş-Şeyiı Arslan. Şeyh Esed b. Ya'kûb'un biyografisidir. Süley-maniye Kütûphanesi'nde bir nüshası bu­lunan risale ¹² Dımaşk'ta yayımlanmıştır.

11. Kaydü'ş-şerîd min ahbâri Yezîd. Önceki âlimlerin Yezîd b. Muâviye hakkındaki gö­rüşlerini ihtiva eder. ¹³

12. el-Mecazze fîmâ kile fi'1-Mizze. Şam'ın Mizze semtinin târihi olup önemli şahsiyetleri, camileri ve mezarlıkları hak­kında bilgi verir. İlk neşri tahkiksiz olarak yapılan eser (Dımaşk 1348) Muhammed Ömer Hammâde tarafından yeniden ya­yımlanmıştır (Dımaşk 1983).

13. el-Ka-lâ'idü'l-cevheriyye fî târihi'ş-Şâlihiy-ye.¹⁴ İbn Tolun bu çalışması­nı hazırlarken Sâlihiyeli iki tarihçi Ziyâed-din el-Makdisîve İbn Abdülhâdî"nin kitap­larıyla Abdülkâdir en-Nuaymrnin ed-Dâ-ris fî târîhi'I-medârisinden ve İbn Re-ceb'in Tabakâtü'î-Hanâbile'sinden bü­yük ölçüde faydalanmıştır.

14. Kurretü'I-'uyûn fî ahbâri Bâbi Ceyrûn. Süleyma-niye Kütûphanesi'nde bir nüshası bulu­nan eser ¹⁵ Selâhaddin el-Müneccid tarafından MecelIetü'l-Mecmcfi'l-Vmiyyi'l-'Âra-bfde yayımlanmıştır. ¹⁶

15. eş-Şem'atü'l-mu-dıyye fî ahbâri'l-kafati'd-Dımaşkıyye (Dımaşk 1348/1929).

16. Darbü'1-hûta calâ cemîVl-Ğüta. Şam'ın Guta bölge­sindeki yetmiş köyle buralarda yetişen âlimler hakkında bilgi veren risaleyi önce Seyyid Habîb el-Hizânetü'ş-Şarkıyye'-de daha sonra Muhammed Esad Talaş Mecelletü'l-Mecma'i'l-Hlmiy-yi'/-cArabî'de neşretmiştir.

17. Fessü'1-havâ-tim fîmâ kile fi'1-velâ'im. Ziyafet âdâbıylailgilidir. ¹⁷

18. Tebyîzü't-tırs bimâ verede fi's-se-mer leyâli'l-'urs (Dımaşk 1348).

19. Teş-yîdü'l-ihtiyâr h-tahrimi't-tabl ve'l-miz-mâr. ¹⁸

20. el-Erbcfûne fî fazlı'r-rahmeti ve'r-râhimîn. ¹⁹

21. et-Tahrîrü'1-müressah fîahvâli'l-Berzah. ²⁰

22. Mürşidü'l-muhtâr ilâ haşâ'işi'1-Muh-târ. Hz. Peygamber'in hususiyetlerine da­irdir. ²¹

23. ftâmü's-sâ'ilîn 'an kütübi seyyidi'I-mürselîn. Resûl-i Ekrem'in yir­mi altı mektubunu ihtiva eder. İlk olarak Dımaşk'ta basılan eser (i 348/1929), Mu­hammed el-Arnaût ve Abdülkâdir el-Ar-naût tarafından yeniden yayımlanmıştır (Beyrut 1983).

24. eş-Şezretüfi'i-ehâdî-si'J-müştehire. ²²

25. et'Teveccühü'1-cemîİli-esrâ-ri âyâtin mine't-Tenzîl. Mustafa Ya'küb eseri yüksek lisans tezi olarak hazırlayıp neşretmiştir (Mekke 1405).

26. el-Mesdsi-lü'1-mülekkabât fî 'ilmi'n-nahv. Tahki­kini Abdülfettâh es-Seyyid Selîm'in yap­tığı eseri Mecelletü âlemi'l-kütüb bö­lümler halinde neşretmiştir (Riyad 1991-1992).

27. el-Menhelü'r-reviy ü't-tıb-bi'n-nebevî. ²³

28. Nakdü't-tâiib li-zeğali'l-menâşib. Resmî kurumlar ve kamu görevleri hakkındadır. ²⁴

29. Risale iî tefsiri kavlihî Te'âlâ "İrine İbrûhîme kâ-ne Hanîfâ. ²⁵

30. el-Berku's-Sâmî fî ta'dâdi menâzili'I-hacci'ş-Şâ-mî. ²⁶

31. Tuhîe-tü't'tâlibîn. ²⁷

32. Daviü's-sirâc fîmâ kile fi'n-nessâc. O dönemde Dımaşk'ta dokunan kumaş­lar hakkında bilgi veren risale Leylâ Seb-bâğ tarafından yayımlanmıştır (Dımaşk 1978).

33. Kitâbü'l-Ğurafi'l-Caliyye fîte-râcimi mütehhhiri'l-Hanefiyye. Abdül­kâdir el-Kureşî el-Hanefînin el-Cevâhi-rü'1-mudıyye fî tabakâti'l-Hanefİyye'-sine zeyil olarak kaleme alınmıştır. ²⁸

34. el-İşârât ilâ emâkini'z-ziyârât.

35. Unvâ-nü'r-resâ^il fî mairifeti'l-evâiü ²⁹ Müellifin ayrıca bir cilt için­de toplanmış, tek bir müstensihin kale­minden çıktığı anlaşılan altı risalesi daha bulunmaktadır ³⁰ Ri-sâletü'l-Fahhi ve'l-\ışfûr, Risâletü'n-nihle fîmâ verede fi'n-nahle, Risâletü'l-mülha fîmû verede fî aşli's-sübha, Ri-sâletü'l-kışri'î-hanek fîmâ verede fi'ssemek, Risâletü't-tcfrîf li-fenni't-taş-htt, Risâletü'l-Karâkişi'l-Halîl fîmâ ve­rede fi'l-fîl. ³¹

Bibliyografya :

İbn Tolun, el-Katâ'idü't-ceuheriyye fi tûrîtıi'ş-Şâtihiyye (nşr Muhammed Ahmed Dehmân), Dımaşk 1401/1980, neşredenin girişi, 1, 15-36; a.mlf.. /Va/cdü'(-(â/ii> ti-zeğali'l-menâştb(nşr. Muhammed Ahmed Dehmân - Hâlid Muham­med Dehmân), Beyrut 1412/1992, neşredenin girişi, s. 7-18; a.mlf.. Mürşidü'l-muhtâr İlâ ha-şâ7işi'l-Muhtâr[DŞT. Bahâ Muhammed eş-Şâhid), Kahire, ts., neşredenin girişi, s. 9*25; a.mlf., et-Fülkü'l-meşhûn /îahvâli Muhammed b. Tolûn (nşr. Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf}, Beyrut 1416/1996; Gazzî, el-Keuâktbü's-sâ'ire, II, 52-54; İbnü'l-İmâd. ŞezerâL, Vlll, 298-299; Brockel-mann. GAL, II, 481 -482; Suppi, II, 494-495; H. Laoust. Les gouoerneurs de Damas sous les Mamlouks et les premiers Ottomans, Damas 1952, s. VII-XVI; Selâhaddin el-Müneccid. Muc-cemü 'I- mü'errihtne'd- Dımaşkıyyîn, Beyrut 1398/1978, s. 290-298; Abdülhay el-Kettânî, Rhrisü't-fehâris, I, 355-357; II, 289; C. Zeydân, Âdâb, 111, 292; Ziriklî, el-AHâm (Fethuilah), VI, 291; Ömer Ferruh. Me'âlİmü'l-edebi'l-'Arabî n'l-'aşrn-hadîş, Beyrut 1985,1, 289-305; Şakir Mustafa, et-Târîhu'l-'Arabî üe'(-mü'erri/ıûn, Beyrut 1993, IV, 128-136; Sâlihiyye, el-Mu'ce-mü'ş-şâmil, III, 528-532; Ramazan Şeşen, Müs­lümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstan­bul 1998, s. 341-342; îsâ İskender el-Me'lûf. "Zehâ'irü'l-kaşr fî terâcimi nübelâ'i'l-'aşr", MMİADm., III (1923). s. 33-42; Ahmed eş-Şere-bâsî, "İbn Tolûn", Risâletü'l-hlâm, İV/2, Kahi­re 1952, s. 203-206; W. M. Brinner. "ibn Tülün". EP(Fl), III, 982-983; Muhammed Ali Lisânı Fi-şârekî. "İbn Tolûn". DMBİ, IV, 148-152.