FəNNİN ŞİFRƏSİ FƏNNİn adi “emal üsullari və aləTLƏR” T. e d., professor Əmirov Fariz

1. Alətin kəsmə qabiliyyətinin artırılmasında alət materialının rolu və alət materialına qoyulan tələblər

• Alət materialının seçilməsində aşağıdakı şərtlər əsas götürülür:
• Alətin tipi, təyinatı, ölçüləri və işləmə şəraiti.
• Alətin hazırlanma texnologiyası.
• Alətin materialının bərkliyi emal ediləcək detalın materialının

bərkliyindən 1,8...2 dəfə çox olmalıdır.

• Ümumiyyətlə alət materiallarına qoyulan tələblər əsasən üç qrupa bölünür.
• Istismar tələbləri: yüksək temperatura davamlılıq, yeyilməyə davamlılıq,

lazımı bərklik, yorulmaya davamlıq, emal olunan materiala az uyğunluğu.

• Texnoloji tələblər: yaxşı emal oluna bilməsi (əsasən pardaxlamada), plastiki

deformasiya oluna bilməsi, termiki emal oluna bilməsi.

• Iqtisadi cəhətdən səmərəli olması.

2. Alət poladlarının fiziki-mexaniki xassələri, quruluşu,tərkibi, alət poladları

Alət materiallarından istehsalatda ən geniş yayılanı alət poladlarıdır. Bu poladlar yüksək
möhkəmlik və yeyilməyə qarşı xassələrinə görə alət istehsalında geniş istifadə olunur.
Alət poladları əsasən üç qrupa bölünür: karbonlu, legirlənmiş və tezkəsən alət poladları.
•

• Karbonlu alət poladlarıda öz növbəsində iki qrupa bölünür; adi və yüksək keyfiyyətli poladlar. Adi karbonlu poladlara У(U)7...У13, yüksək keyfiyyətli poladlara isə У7A... У13A aiddir. Burada axırıncı rəqəm karbonun miqdarını faizlə göstərir. Bundan başqa poladların tərkibinə Cr, Ni, M 0,15...0,2 % və Mn, Si isə 0,25...0,3% daxildir.
• Karbonlu alət poladları aşağı səviyyəli kəsmə qabiliyyətinə malikdirlər. İstiliyə davamlılığı

2000 S-dən çox temperatudra belə poladlar bərkliyini və dayanıqlığını tez itirirlər.
Belə poladlardan hazırlanmış alətlərlə işlədikdə soyuducu-yağlayıcı mayedən (SYM) istifadə etmək lazımdır. Aşağı səviyyəli kəsmə qabiliyyəti olduğuna görə belə alət poladlarından У7...У9 çilingər, ağac emlında və dəmirçi işlərində istifadə olunan alətlər hazırlanır.
У10A...У13A-dan isə əllə işlənən alətlər, məsələn: yeyə, yiv burğusu, plaşka, payberlər hazırlanır. Belə alət poladlarından hazırlanmış alətlər deformasiyaya uğraya bilmədiklərindən onlardan uzun və mürəkkəb profilli alətlər hazırlamaq olmaz. Pardaxlama zamanı böyük kontakt temperaturu alətin səthində bərklik və kəsmə qabiliyyətini azaltdığına görə belə alətlərin profilini pardaxlamaq olmaz.