Fikh-i ekber

Allah Teâla Bir Şeydir :

Cenabı Allah bir şeydir, fakat diğer şeyler gibi değildir. Burada Allah bir şeydir, sözünden kasdedilen, yani Allah zatı ile ve sıfatı ile vardır. Ancak Allah Teâlâ, zat ve sıfat bakımından ya­ratılmış eşya gibi değildir. Nitekim Cenabı Hakk'ın şu sözü de buna işaret ediyor:

“Allah gibi hiçbir şey yoktur.” ¹⁰⁴

Bu âyette geçen “mislihi” kelimesindeki kâf ister Arapların sözlerinde olduğu gibi ve tekit için olsun, ister “kâf-i” sabite olsun, mıslihî kelime kasdedilen Allah Teâlâ'nın zatı ve sıfatıdır. Araplar “Senin gibisi cimri olmaz sözü ile cimriliği muhatabın nefsinden nefyeder. Mislinden nefyedince, kendi zatından daha mübalâğalı bir biçim nefyetmiş olurlar. Çünkü kinayeli ifadeler, açık ifadelerden daha hulâsa bir arif ve kâmilin dediği gibi, hatırına ne gelirse Allah Tealâ ondan başkasıdır. Cenabı Hak da kendi zatı hakkında şöyle buyuruyor.

“İnsanlar bilgi bakımından Allah Teâlâ’yı ihata edemezler.” ¹⁰⁵

Yâni kullar, Allah'ın zatının künhü ile ilgili bilgiye tahammül ede­mezler. Anladığım anlamaktan âciz olmak da anlamaktır. Hz. Peygamber'in şöyle dua ettiği sahih bir rivayet olarak zikredilmiştir;

“Senin kendini medhettîğin gibi bir sena (medih) bilmiyorum.” ¹⁰⁶

İmam Âzam'ın “Allah Teâlâ, bir şeydir, fakat diğer eşya gibi de­ğildir.” sözünden, Allah Teâlâ'nın zamanlardan bir zaman, mekân­lardan bir mekân içinde olmadığı öğrenilmektedir: Çünkü zaman ve mekân yaratılmışlar cümlesindendir. Allah Teâlâ ise hiçbir varlık yok iken ezelde var idi. Sonra bil ki, şey sözü aslında mastardır, fakat bazen mef'ul manasında da kullanılır. Nitekim Cenabı Allah şöyle buyuruyor:

“Allah, her şeye kadirdir.” ¹⁰⁷

Bu manası ile, yani meful manasında şey kelimesini Allah hak­kında zikretmek Allah için söylemek caiz değildir. Şey kelimesi fail manasında da kullanılır. Bu manada Cenabı Hak şöyle buyuruyor :

“De ki, şahidlik bakımından hangi şey daha büyüktür. De ki, Allah benimle sizin aranızda şahittir.” ¹⁰⁸

Bu takdirde, yani şey kelimesini fail manasına aldığımız takdir­de onu Allah hakkında zikretmemiz caizdir. Bazen şey kelimesinden mutlak varlık manası da kasdedilir. Ancak o takdirde varlığı kendinden olma vasfı ile vasıflanan mâbud ile, varlığı ve yokluğu bir olan mümkin varlıklar arasında fark vardır. Bu itibarla Allah hak­kında şey sözünü kullanmak, başkası hakkında istimal etmekten daha lâyıktır.

Allah Teâlâ Cisimsiz, Cevhersiz Var Olan Bir Şeydir;

Allah Teâlâ'nın diğer eşyaya benzemeyen bir şey olduğunu ifade etmenin manası, cisimsiz, cevhersiz ve arazsız olarak varlığını ispat etmektir.

Zira cisim bazı maddelerin birleşmesinden meydana gelen bir mürekkeptir, ayni zamanda bir mekâna da ihtiyacı vardır. Mürekkep olmak ve bir mekâna ihtiyacı olmaksa yaratılmışlık işaretidir. Allah cevher de değildir, demiştir. Cevher mekânı olan bir varlıktır. Cevher, aynı zamanda cismin bölünemiyen en küçük parçasıdır. Al­lah araz da değildir, demiştir. Araz, cisim ve cevherlerde sonradan meydana gelen arızî varlıklardır. Bu varlıklar, kendi başına var ola­maz, varlıkları başkalarının varlığı ile kaimdir. Cisimler üzerindeki boya, oluştaki toplanma, ayrılma, hareket etme, durma, tad, koku gibi varlıklara araz denir. Allah Teâlâ ise bunlardan münezzehtir.

Hulâsa, bu âlem ayan ve a'razdan ibarettir. Ayan, kendi başına var olabilen, daha başka bir ifade ile varlığı için başkalarının varlı­ğına ihtiyacı olmayan şeydir. Bu da ya mürekkeb olur. Mürekkeb de cisimdir. Ayan ya mürekkeb olmaz, bu da cevherdir. Cevher, cisimlerin bölünemeyen en küçük parçasıdır. Cenabı Allah ise bunların hepsinden beridir.

Fahreddin er-Râzî ne güzel söylemiştir:

“Mücessime taifesine mensup olan kişi asla Allah'a ibadet edemez. Çünkü o, kendi vehminde tasavvur ettiği surete tapar, Allah Teâlâ ise suretten münezzehtir.Mücessime, Allah Teâlâ'yı bir cisim olarak kabul eden müşriklere verilen addır.

İmam Âzam Ebû Hanîfe’den rivayet edildiğine göre, araz ve cisim­ler hakkında şöyle demiştir:

“Allah Teâlâ, Amr b. Ubeyd'e lanet etsin çünkü o insanlığa bu konudaki bahsi ilk açan kimsedir.”

Allah Teâlâ Sınırlı Değildir:

“Allah Teâlâ'nm sınırı yoktur. Zıddı yoktur. Benzeri yoktur. Onun gibisi yoktur.

Allah'ın balangıç ve sonu yoktur. Ne başlangıçta, ne de sonuçta ona karşı gelecek, engel olacak, onunla çekişecek kimse yoktur. Al­lah'ın ortağı yoktur. Nitekim Cenabı Allah bir âyette şöyle buyuruyor:

“Artık Allah'ın eşi ve benzeri olmadığını bildiğiniz halde O'na eş koşmayınız.” ¹⁰⁹

Allah'ın sıfatları konusunda iki taife çatışmıştır. Bir gurup Allah' ın sıfatlarını nefyetme hususunda çok ileri gitmiştir, diğer taife de Allah'ın sıfatlarını ispat hususunda ileri gitmiştir. Biz ise orta bir yol tâkib ettik. Ve Allah için kemal sıfatlarını ispat ettik; bütün yönle­riyle başka varlıkların Allah'a benzemesini, ona eş olmasını nefyet­tik. Geride şöyle bir vehim kalmıştır. Allah Teâlâ'nın ;

“Allah gibi hiç bir şey yoktur.” ¹¹⁰

âyetinde, bu sıfat yalnız Allah'ın zatına mahsus bir sıfattır. Çünkü tahsis yoklukla bozulur. Zira yokluk, haddizatında benzersizliğin ol­mamasıdır. Cenabı Hakk'ın:

“Allah gören ve işitendir.” ¹¹¹ âyeti bu vehim, hayal ve müşkülü defediyor. Zira âdemin, (yokluğun) işiten ve gören sıfatlara sahip ol­ması muhaldir. Bu gibi sözlere ihtiras denilir.

Sözün kısası, varlığı kendinden olan, varlığı başkasından olana benzemez. Varlığı başkasından olan da varlığı kendinden olana ben­zemez. Öyle ise Allah Teâlâ, sınırlı değildir, sayılmış değildir, şekillenmiş değildir, parça değildir, bir mekânda yerleşmiş değildir, mü­rekkep değildir, sonlu değildir. Maiyet, mâhiyet, keyfiyet, renk, tad koku, hararet, soğukluk, yaşlık, kuruluk ve benzeri beşeri vasıflar­la vasıflanmaz. Allah bir mekânda değildir. Yukarıda değildir, aşa­ğıda değildir, başka cihetlerde değildir (O her yerdedir). Allah Teâlâ üzerinden zaman geçmez. Allah bir şeyin içine girmiş değildir, bir şeyin mahalli de değildir.