| Tovushlarning o„rin almashishi(metateza).
R-y: jl. dayra
borya
Ad.orf. o‗rgat so‗zining j-lovchi shevalarda yratkabi talaffuz etilishi ham
metateza hodisasiga kiradi.
h-v: jl. avhal
n-y: jl. duyna
sh-n>ng: jl. qonshu
p-k: jl. okpa
la-na: jl. aynalayin
p-r: jl. turpax
r-m: jlqumursqa
g‗-m: yomg‘ir
1.2. O„zbek shevalarining morfologik xususiyatlari
Xilma-xil o‗zbek shevalaridagi otlar adabiy tildan va shevalararo faqat
fonetik va leksik jihatlari bilangina emasbalki morfologik jihatdan ham ma‘lum
darajada farqlanadigan ayrim xususiyatlarga ega. Bu farqlar, ayniqsa, otlarning
asosiy morfologik belgilari bo‗lgan ko‗plik, egalik, kelishik shakllarining
ishlatilishida ko‗zga yaqqol tashlanadi.
O‗zbek shevalarida -lar affiksining -lar//-lа kabi fonetik variantlari bo‗lib,
yagona -lar ko‗rsatkichi (fonetik variantsiz) qo‗llanadigan bironta sheva yo‗q.
19
Ad.orf. –lar affiksi o‗zbek shevalarida quyidagi ko‗rinishlarga ega: jl.–
lar(qishloqlar>qishloqlar)
–lar(mazgillar//ad.orf.manzillar) nar (miymannar
//ad.orf.
mehmonlar)
-nar
(juzumnar//ad.orf.
uzumlar);
jl.
––dar
(maldor//ad.orf.mollar) -tar (аttar //ad.orf. otlar), -tar (jigittar); yl. –lar
(And.qushlar), -lar (And.gullar), -la (Xorazm.qizlar), -la(Toshk. оdamla,.
Xorazmkishila), -ar (Park.bzar).
Qorabuloq shevasida ko‗rsatish olmoshlari bul va ul ko‗plik bilan
turlanganda o‗zak va affiks orasida bir «a» orttiriladi, ko‗plik affiksi esa to‗liq
shaklini saqlaydi: bulalar (bul+a+lar)//ad.orf. – bular, ulalar (ul+a+lar)//ad.orf.
ular.
Qarnob shevasida бъз olmoshi ham ko‗plik affiksini olishi mumkin:
бoзланъ ҳовлъсъ, бъзланъ пърмасъ.. Shunisi qiziqki, bu shevada qaratqichli
birikmalarda qaratqich – qaralmish mosligi bo‗lmaydi.
-z (-iz) affiksi esa II shaxs ko‗plikni ifodalaydi: jl. Keldingiz. Toshkent
shevasida -lug affiksi ham bu egalik affiksi bilan birga keladi: (луг+ъ) hurmat
va ko‗plikni ifodalaydi. Bu affiks boshqa shevalardagi -lar bilan almashinib
keladi: Toshk. ozlug, Farg‗. ozlar, Toshk.qoyligini boqishvotti//ad.orf. qo‗ylarini
boqishyapti.
Kelishiklar o‗zbek shevalarining ba‘zilarida oltita, ba‘zilarida esa besh
yoki to‗rtta. Besh yoki to‗rt kelishikka ega bo‗lgan shevalarda ikki kelishik
funksiyasini birgina affiks bajaradi.
Bosh kelishik. Bu kelishikning o‗zbek shevalarida ham adabiy tildagi kabi
grammatik ko‗rsatkichi yo‗q.
Qaratqich kishiligi. O‗zbek shevalaridagi qaratqich kelishigi ifodalanish
jihatidan y-lovchi va j-lovchi shevalarda ma‘lum darajada farq qiladi. J-lovchi
shevalarda qaratqich kelishigi affiksi quyidagi shakllarda ifodalanadi. Unlilardan
so‗ng: 1) qattiq o‗zak-negizlarda -ning; аtaning; 2) yumshoq o‗zak-negizlarda -
ning; ananing.
20
Qaratqich kelishigi affiksi o‗zak-negizda lablangan tovushning bo‗lishiga
qarab, -nung, -ning; -dung, -ding; -tung, -ting shaklida bo‗lishi mumkin:
qozonung, borunun, joldung, sozdung, urushting.
Toshkent shevasida qaratqich kelishigi affiksi -ningo‗zi qo‗shiladigan
o‗zak-negizning qanday undosh bilan tugashiga qarab, bir necha xil assimilyativ
shaklga ega bo‗ladi.
Iqon, Qorabuloq, Hazorasp shevalarida qaratqich kelishigi unlilardan
so‗ng: -ning, undoshlardan so‗ng: -ing tarzida ifodalanadi. Qorabuloq shevasi:
ating, iting, atining, tepaning.Hazorasp dashing, qoylining,tuyaning.М: bu
oko‗zning kattaligi ottaq//ad.orf. bu xo‗kizning kattaligi otdek.
Tushum kelishigi. O‗zbek shevalaridagi tushum kelishigi ifodalanishi
jihatdan y-lovchi va j-lovchi shevalarda ma‘lum darajada farq qiladi. J-lovchi
shevalarda tushum kelishigi quyidagi shakllarda ifodalanadi.
Unlilardan so‗ng: a) qattiq o‗zak-negizlarda -ны (atanы), bolanы;
yumshoq o‗zak-negizlarda -ni (anani).
Tushum kelishigi affiksi o‗zak-negizda lablangan tovushlarning bo‗lishiga
qarab, -nu shaklida bo‗ladi:qozonu,tulkunu.
Toshkent shevasida tushum kelishigi affiksi -niuo‗zi qo‗shiladigan o‗zak-
negizning qanday undosh bilan tugashga qarab, bir necha xil assimilyativ shaklga
ega bo‗ladi. Bunday xususiyat Namangan shevasida ham uchraydi.
Jo‗nalish kelishigi. J-lovchi shevalarda jo‗nalish kelishigi quyidagi
shakllarda ifodalanadi: qattiq o‗zak-negizlarda: a)unli va jarangli undoshlardan
so‗ng: -g‘a:ortag‘a, suvg‘a; b)jarangsiz undoshlardan so‗ng: -qa: qapqa, atqa.
Yumshoq o‗zak-negizlarda: a) unli va jarangli undoshlardan so‗ng -ga: yegingа,
jergа; b) jarangsiz undoshlardan so‗ng -na: jipkа; ishkа.
J-lovchi shevalarda shaxs va ko‗rsatish olmoshlari jo‗nalish kelishigi bilan
turlanganda mag‘an//meg‘an, sag‘an//seg‘an, og‘an, shog‘an kabi shakllarda
bo‗ladi. Bunday o‗zgarish quyidagicha sodir bo‗lgan:
man+g‘a>ma+g‘a+n
san+g‘a>sa+g‘a+n
21
un+g‘a>u+g‘a+n
Samarqand, Buxoro, Qashqadaryo, Jizzaxshevalaridajo‗nalishvao‗rin-
paytkelishiklarinialmashtiribqo‗llashumumiyholdir. Ozingga yoq, olamgа yoq..
Jizzaxshevasidaba‘zantushumkelishigio‗rnidahamjo‗nalishkelishigiishlatishhollar
iuchraydi: pasajrga kutip turipsizmi //ad.orf. – passajirnikutibturibsizmi?
O‗rin-paytkelishigi.
J-lovchishevalardao‗rin-
paytkelishigiquyidagishakllardaifodalanadi.
Da(qoluda,jashnda);
ta(qishlaqta),ta(miynatkashta).
Chiqishkelishigi.J-
lovchishevalardachiqishkelishigiquyidagishakllardaifodalanadi.Qattiqo‗zak-
negizlardaa)unlivajarangliundoshlardanso‗ng
-dan(qarzdan,tavdan);
b)jarangsizundoshlardanso‗ng
-tan(attan),yumshoqo‗zak-negizlarda:
a)unlivajarangliundoshlardanso‗ng
-dan(markazdan),
jarangsizundoshlardanso‗ng-tan(badraktan), qattiqo‗zak-negizlardasonor (m,n,ng)
tovushlaridanvaegalikaffikslaridanso‗ng
-nan(tamnan,qaddingnan)
yumshoqo‗zak-negizlardasonor (m,n,ng) tovushlaridanvaegalikaffikslaridanso‗ng
- nan(juzumnan).
O‗zbektiliningTurkiston,
IqonvaQorabuloqshevalaridachiqishkelishigiaffiksi
-din
(undin,
tamdin,ashxa:nadin),
-tыn(choqtыn,
ziyа:
pattыn),
-tin(Chimgatin)
kabishakllardaifodalanadi.
Predmetning uch shaxsdan biriga qarashli ekanini ko‗rsatuvchi affikslar y-
lovchi Farg‗ona va Xorazm shevalarida, asosan, adabiy tildagiga mos kelsa-da,
boshqa y-lovchi (Toshkent, Jizzax, Parkent) shevalarda, shuningdek, j-lovchi
shevalarda o‗ziga xos xususiyatlarga egadir.
O‗zbek shevalarida qo‗llanuvchi ayrim shakllar borki, ular egalik
ma‘nosini ifodalash bilan birga, tegishli predmetning son jihatdan birdan
ortiqligini (ko‗pligini) ham bildiradi. Masalan: Toshkent dialektidagi -mgila, -
nggilа, O‗sh shevasidagi -ylar (
Toshk. dodamlа keldila (faqat dada kelgan) -dodamgila kelishdi// dodamgila
22
kelidi(dada va unga yaqin kishilar – «hamrohlari» kelgan); O‗sh shevasida: apang
keldi (bitta opa kelgan) – apaylar keldi (opa va unga yaqin kishilar – bir necha
opa kelgan).
O‗zbek shevalarida qo‗llanuvchi egalik affikslarining shakllari adabiy
tildagidan (adabiy tilda 11ta) ortiq.
O‗zbek shevalarida egalik affikslarining singarmonistik shakllari mavjud.
Bu shakllar qipchoq va o‗g‗uz lahjalarida, shuningdek, qarluq lahjasining
Turkiston – Chimkent dialektida ko‗proq uchraydi. Singarmonistik shakllar
affiksdagi unlining o‗zakdagi unlilarga moslashuvi (uyg‗unlashuvi) asosida hosil
bo‗ladi.
Fe‘l mayllarini o‗zbek shevalari bo‗yicha ham uch turga bo‗lib o‗rganish
to‗g‗ri bo‗ladi: 1) aniqlik mayli; 2) buyruq-istak mayli; 3) shart mayli.
Buyruq-istak maylining I shaxs birligi fe‘l o‗zagiga–(а)y, -(а)-yin //-
(а)yin, -in affikslarini qo‗shish bilan yasaladi va istak, xohish, iltimos, tilak, niyat,
maqsad kabi ma‘nolarni bildiradi. Farg‗ona vodiysidagi ba‘zi shevalarda –(а)y
affiksi tarkibidagi –a(a) unlisi e bilan, Toshkent tip shevalarda esa i bilan–(i)y
tarzida talaffuz qilinadi. And.:men ketey borip keley ; Toshk.:biliy, ishliy..
Buyruq-istak maylining I shaxs ko‗plik shakli shahar tip shevalarda,
asosan, -(а)ylik //(-а)yliy. –(а)yik affiksi orqali ifodalanadi. And.: --(а)ylik //-
(а)yik; (е)yliy //(е)ylig (boreyliy, o‗yneliy //o‗ynelig); O‗sh: -eylik
(boreylik);Pop:-ylik //-еylik; Farg‗.:-eyliy//-eliy; Nam.: eynuik, -eyluk, -eylu;
Shsabz.: -ik, -yikaffiksi bilan birga, ko‗pincha -dik //-duk affiksi
qo‗llanadi:borip
ko‗rayduk.
Toshkent
shevasida:
(а)ylik
>
-
(а)yluv:borayluv,o‗qiyluv.Bundan tashqari, -nuz //-nuvze (ko‗riynuz //
ko‗riynuvze)shakli ham qo‗llanadi.
Buyruq-istak maylining II shaxs birligi quyidagicha ifodalanidi:
a) buyruq-istak maylining II shaxs birlik shakli har doim fe‘l negiziga
teng keladi: оl, ber, kel, ober, o‗qi, ket kabi;
b) buyruq-istak maylining II shaxs birligi yana fe‘l o‗zagiga–gin// -gul// -
kin, -g‘in// -qin//-qin, -g‘oy//-g‘uy affikslarini qo‗shish orqali yasaladi. Bu shakl
23
orqali fe‘l o‗zagidan anglashilgan ish-harakatni bajarishga (yoki bajarmaslikka)
undash, so‗rash, da‘vat, iltimos kabi ma‘nolar ifodalanadi: kirgizgin, ogin,
opketkin, barg‘in, turg‘in,sogun.Hasp.:barag‘oy, yatag‘uy, Xo‗j.: qo‗n.: -g‘oy –
barag‘oy, qachag‘oy…
Quyi Qashqadaryodagi ayrim shevalarda va laqay shevasida –gina
affiksiga ta‘kid ma‘nosini yanada kuchaytiruvchi -in (-gin+ing) affiksi ham
qo‗shiladi: apke-gining, tur+gin+ing. –inga affiksi Buxoro dialektidagi bir tilli
shevaga xos -ak(borginak, kelginak) affiksining funksiyasiga mos keladi. Laqay
shevasida: barag‘oyg‘ir, qaqqir, ketkir, kelger//ad.orf.: boraqolgin, qoqqin,
ketgin, kelgin.
Buyruq-istak maylining II shaxs ko‗plik shakli quyidagi affikslar
yordamida yasaladi:
a) -ing//-ingiz//-inguz//-iz (undoshdan keyin), -g//-ngiz//-ngiz//-n+g‘iz
(unlidan keyin). Bu affikslar o‗zbek shevalarida, asosan, bir shaxsga qarata
hurmat ma‘nosida qo‗llanadi: baring(boring), keng(
ang(
tazing(yozingiz), ottururung (o‗tiring).
b) -inger //-ingar (undoshdan keyin), -ngner //-ngnar (unlidan keyin)
affikslari yordamida: ketingner, baringner, kengner,kengnar;
v) –ingizlar//-ingizler, -ingizar //-ingizer (undoshdan keyin), --ngizlar //-
ngizlar, ngzler//-ngizer (unlidan keyin) affikslari yordamida: baringizlar
//baringizar, qalingizlar// qangzlar//qalingzlar, kelingizer//kelingizler.
Buyruq-istak maylining III shaxs birlik shakli o‗zbek shevalarida -sin
affiksi yordamida yasaladi: borsin, kesin.
O‗zbek shevalarida bu affiks quyidagicha fonetik variantlarda ishlatiladi.
Farg‗ona va Toshkent tip shevalarda -sin, Namanganda -sin//-sun – bossun
(
//alsun, yazsin// yassin, ishlasin.
24
Mankent va Qorabuloq shevalarida –син affiksi aksariyat oxirgi n
tovushi tushgan holda –su//-sin (<-sin) shaklida talaffuz qilinadi: besu (
kesu (
Janubiy Tojikistondagi qarluq shevalarida -sin affiksi funksiyasida -dag
//-tag, -lag shakli ishlatiladi:ishladag, келлаг, bishirtag, yayilag.
Buyruq-istak maylining III shaxs ko‗plik shakli birlik shaklini yasovchi –
sin affiksiga ko‗plik –lar hamda birgalik daraja yasovchi –(i)sh affiksini qo‗shish
orqali yasaladi:borsinler, borishsin.
O‗zbek xalq shevalarida fe‘lning shart mayli shakli fe‘l o‗zagiga -sa //-se
affiksini qo‗shib, shaxs-son affikslari bilan tuslash orqali yasaladi:eyssem,
eyssen, eyssa.
Shart maylining I shaxs ko‗plik shakli ko‗pchilik shevalarda -sа affiksiga –
k (-y//-g) affiksini qo‗shish orqali, ayrim shevalarda v affiksini qo‗shish orqali
yasaladi: borsen//borseg //borsey; Toshk.:borsov; Бешк.: oqsov.
Shart maylining II shaxs ko‗plik shaklini yasovchi –sangiz affiksi
tarkibidagi ng tovushi shahar tip shevalarda aksariyat y tovushi bilan talaffuz
qilingani holda (eytseyz
qipchoq
tip
shevalarda
o‗zgarishsiz
qoladi:(eytseyz
borseyz
O‗zbek shevalarida shart maylining ko‗plik I shaxs shakli uchun –са-миз
(-vuz//-viz) affikslari ham ishlatiladi:borsovuz.
O‗zbek xalq shevalarida ham adabiy tildagidek aniqlik maylining uch
zamon shakli – o‗tgan zamon, hozirgi zamon va kelasi zamon shakllari mavjud.
O‗tgan zamon fe‘lining ad.orf. –di affiksi yordamida yasaluvchi shakli.
O‗tgan zamon fe‘lini yasovchi ad.orf. –di affiksi o‗zbek shevalarida -di //-di // -du
//-du (unli va jarangli undoshlardan so‗ng), ti//-tы//-tu//-tu (jarangsiz
undoshlardan so‗ng) kabi rang-barang fonetik variantlarda uchraydi. Bu
affikslarning –di//=ti variantlari, asosan, shahar tip shevalar uchun, -d //-di //, -t //-
ти kabi qattiq va yumshoq variantlari qipchoq shevalari hamda sigarmonizmni
saqlagan ayrim y-lovchi shevalar uchun xosdir.
25
Samarqand-Buxoro tip shevalarda hamda Janubiy Tojikistondagi qarluq
shevasida –di affiksi l undoshi bilan tugagan fe‘l o‗zagiga qo‗shilganda d tovushi
progressiv assimilyasiyaga uchrab l bilan talaffuz qilinadi: ld>ll [-di>li]. Mas, ol-
lum (>ol-dum), qil-lum (>qil-dum).
Shahrisabz shevasida m, n, ng tovushlaridan so‗ng –di affiksi, ko‗pincha,
-ni shaklida talaffuz qilinadi[d>n] –di –ni: komnim (
(
O‗zbek xalq shevalarida ham o‗zbek adabiy tilidagi kabi fe‘lning besh
daraja (bosh, o‗zlik, majhul, birgalik, orttirma) shakli mavjud.
Fe‘linng bosh darajasi maxsus affikslar bilan shakllanmaydi va boshqa
daraja shakllarining yasalishi uchun asos bo‗ladi.
O‗zlik daraja. O‗zlik daraja shakli o‗zbek xalq shevalarida, asosan –(n)n,
баъзан –(i)l affiksi yordamida yasaladi.yuyindi, gorindi, tarandi,kiyindi.
Shevalarda o‗zlik daraja shakli ba‘zan bosh daraja orqali ifodalanadi.
O‗g‗uz: men kasallab (kasallanib) otiribman.
Ad.orf. suyanmoq fe‘li shevalarda suyanmoq//suyalmoq shaklida parallel
ishlatiladi: men senggesuyalaman, devolga suyalma //suyanma.
Majhul daraja. O‗zbek xalq shevalarida majhul daraja shakli –(i) va ayrim
fe‘llarda –(i)n affiksi yordamida yasaladi: berildi, quruldi.
Ayrim shevalarda majhul daraja shaklini yasovchi –(i)l affiksi funksiyasida
–(i)n affiksi qo‗llanadi: shunnan atam Xudayberdi qangshar atanip ketkan.
Toshken yo‗lida botingan .
Majhul daraja shakli ba‘zan aniq daraja orqali ifodalanadi.Qorx.: 1906 yil
tuvg‘an (
Birgalik daraja. Birgalik daraja shakli o‗zbek tilining barcha dialekt va
shevalarida –(i)sh affiksi yordamida yasaladi:tushishti, yig‘ilishti.
Ayrim shevalarda –(i)sh affiksi ma‘lum bir pozitsiyada tushib qoladi.
Xond.: mehmolla kepqoldi (kepqolishti).
Birgalik daraja –(i)sh affiksi fe‘lning uchinchi shaxs birligidagi (hurmat
ma‘nosidagi)-lar affiksi o‗rnida qo‗llanadi. Qo‗qon: Dadam hozir kep qolishadi.
26
Shevalarda ham fe‘llarning orttirma daraja shaklini yasashda birdan ortiq
daraja yasovchi affikslarning qo‗shilish hollari ham ko‗p uchraydi. And.: -dir+tir–
suvdagi rangtan oldirtiraman. Bo‗st.: qiz+dir – cholga aytqizdiraman.
-dir+g‘iz –hukumatka boldirg‘izmaydi. O‗g‗uz: -dыs//-dis+tir – aldistir (
guldistir (
degizdiradi,qayog‘dan opkeltirgizay.
O‗zbek shevalarida –dir //-tir affiksining qisqa –t shaklida qo‗llanishi
ham sezilarlidir. And.: ataman chaqirtaman (
gapirttim, nevarabizni oylantuk.
Мarkaziyshahartilshevalarida
||o‗jar,
qaysar||
odam
o‗rnidaXorazmtipshevalaridaor
(odam)ravishiishlatiladi.
JanubiyQozoqistono‗zbekshevalaridagior(yuqori,
balandlikma‘nosidai),
markaziyshahartipshevalaridagipastan,
quyidan(tomonma‘nosida),
Xorazmshevalaridagiiqtan
(pastdan),
JanubiyQozog‗istono‗zbekshevalaridagiы:қ||ы:қтан
(o‗zinipanagaolmoq,
sovuqvashamoldanyuzo‗girmoq),
ad.orf.
birdanravishiSamarqand-
Buxorotipshevalarda
biddan
,
Namanganshevasidabiddan,
qolganshevalardabirdan ||birdaniga ||birdangese kabifonetikvariantlargaega.
Ad.orf.
o‗tganyiliNamangantipshevalarida
ozog‘il
,
Toshkenttipshevalaridaotgeyil//
uzog‘yil,qipchoqvaj.lovchishevalarda
bultur//bultirkabi.
Samarqand-BuxorotipikkitillivaQashqadaryo-
Surxondaryokabiqadimdanaloqadabo‗lganshevalardatojiktiliningta‘sirijudakuchli.
Shusabablitojiktilidano‗tibqolganravishturkumigaoidso‗zlarjudako‗puchraydi: bo
||boz (yana), bozanam (yanaham), bozam (yana||tag‗in), yanambo (yana).
Markaziyshahartipshevalarida dayim, har dayim ||doyim, tez-tez, qariyp, sal
ravishlariSamarqand-Buxorotipshevalarda harzota , hamzote , tos
so‗zlariorqaliifodalanadi.Bux.:
mengoreshtatos
yiqatti
(menikurashdaqariybyiqitaydedi).
Xorazm:
nevliyin,
hemme
yerim
shilqim
qan
(qayoqdanbilayhammayerimjiqqaqon).
|
